|
٢٢\٢\٢٠١٥
بە بۆنەو ڕۆ
گەردوونی زوانی ئەدایی.
موختار کەریمی
-
زوان نە تەنیا ئامرازوو پێوەندی بەینوو مرۆڤەکان، بەڵکوو چانەیە
گرنگتەر ئەرمانەروو فەرھەنگوو خەڵکانێوەن کە قسێش پەنە کەرا. زوان
بەشێوە گرنگ جە وێبیەی(ھویت) مرۆڤین و دنیاو ئادی نیشانە مدۆ و شیش
کەرۆوە.
- یۆ چی زوانە
کوردیا کە کەوتەن وەرو سیاسەتوو زوانکوشی داگیرکەراو وەڵاتەکەیما،
زوانی ھەورامین، کە نە تەنیا کۆنتەرین زوانی نووسیا و وچیای
کوردین، بەڵکوو یۆ جە کۆنتەرین زوانە ئێرانیەکایچەن. ئی زوانە
کۆنەو کوردا بە گردوو بایەخی ویەردەیی(مێژویی) و ئەدەبی ھەزاران
ساڵەێشەو کەوتەن وەروو زەبرو و ئەستەمی دوەلایەنەی زوانی.
- یونسکۆ (UNESCO)
ھۆکاروو ئی زوانفۆتیایە گێڵنۆوە پەی گەمەی سیاسی و سیاسەتی چەوتی
کۆمەڵایەتی و فەرھەنگی وەراوەروو زوانە بێ دەسەڵاتەکا و
نادادپەروەری زوانی دەسەڵاتدارە زاڵ و ملھۆڕەکا.
بە پاو ڕاپۆرتوو یونسکۆی (UNESCO)
جە ٦٠٠٠ زوانێ کە تا ئارۆ مەنێنێ و کەم تا فرە پەنەشا منویسیۆ و قسێشا
پەنە کریا، نیمەشا کەوتێنێ وەروو ھەڕەشێ فوتیای. دوێ حەفتێ جارێو
زوانێو فوتیۆ و دلێنە مشۆ. نامێ ٢٤٧٤ زوانا ئینا دلێ ئەتلەسوو(نەخشە)
زواناو یونسکۆینە کە ھەڕەشێ نەمەنەیشا ئینا سەرەو. ھەرپاسە نامێ ٢٣٠
زوانا دلێ ئی ئەتلەسینە ھەنە کە جە ساڵەو ١٩٥٠ یەو تا ئیسە بە تەمامی
فوتیاینێ. ٢٠٠ زوانێ جە یەرێ(٣) نەوێ ویەردێنە دلێنە شیەنێ. ھەڕەشێ
فوتیای سەرو ١٧٠٠ زوانا فرە جدین. زیاتەر جە ٦٠٠ زوانێ کەوتێنێ
پەراوێزەو و ھیچ ھەرمانێوەشا پەنە نمەکەریۆ. زیاتەر جە نیمەو ئی ٦٠٠٠
زوانەیە، زوانوو ئا کەمینانە کە کەمتەر جە ١٠٠٠٠ قسەپەنەکەرێشا ھەنێ.
یونسکۆ (UNESCO) ھۆکاروو ئی زوانفۆتیایە
گێڵنۆوە پەی گەمەی سیاسی و سیاسەتی چەوتی کۆمەڵایەتی و فەرھەنگی
وەراوەروو زوانە بێ دەسەڵاتەکا و نادادپەروەری زوانی دەسەڵاتدارە زاڵ و
ملھۆڕەکا.
دەورانوو فرەتەرین ژمارەو زوانا جە ئاستوو جەھانینە گێڵۆوە پەی سەدەو
١٥ زایینی وەڵێ دەسپەنەکەردەو دەورانوو کۆلۆنیالیسمی گەردوونی زلھێزەکا
جە ئافریقا و ئاسیا و ئامریکای لاتین و ئامریکای باشوو و
ئۆستەرالیاینە. بە باڵادەسی کۆلۆنیالیستەکا سەپنای زوانەکاشا جە ناوچە
چێردەسەکاشانە دەسش پەنە کەرد و زوانە یانەویەکا(محلی) وزیای
پەراوێزەو. ئی سیاسەتە کۆلۆنیالیستیە جە لاو داگیرکەراو کوردستانیچەو
پەێڕەو کریا و زوانە کوردیەکا جە گردوو بەشەکاو کوردستانیەنە کەوتێ
وەروو سیاسەتوو زوانکوشی (Linguicide)
کۆلۆنیالیستە ناوچەیەکا.
یۆ چی زوانە کوردیا کە کەوت وەرو سیاسەتوو زوانکوشی داگیرکەراو
وەڵاتەکەیما، زوانی ھەورامین، کە نە تەنیا کۆنتەرین زوانی نووسیا و
وچیای کوردین، بەڵکوو یۆ جە کۆنتەرین زوانە ئێرانیەکایچەن. کۆنتەرین
بەڵگەی نووسیا قەواڵەکاو ھەورامانیەنێ کە زیاتەر جە ٢١٠٠ ساڵێ چیوەڵتەر
نوسیاێنێ و ئیسە ئینای جە یۆ جەموزەخانەکاو شاروو لەندەنی.
پەڕاو(کتێب)و پیرۆزو ئایینوو یارسان و کاکەیەکا، کە کۆنتەرین ئایینوو
کوردان، بە ھەورامی نوسیان. بە پەیلواو فرە کەسێ شارەزاێ و باوەڕمەندێ
ئەوێستا بە زوانی کۆنی ھەورامی نووسیان. ھێڕشوو عەرەبەکا پەی کوردستانی
و ئێرانی و ئاکامی وناوی ئی ھێڕشیە بە ھەورامی تۆمار کریان:
ھۆرمزگان ڕمان، ئاتران کوژان وێشان شاردەوە گەورەی گەورەکان
زورکاری ئارەب کردنە خاپوور گونا و پاڵەی ھەتا شارەزوور
شەن و کەنیکا وە دیل بشینا مەرد ئازا تلیا وەڕووی ھونیا
ڕەوشی زەدەشت مانۆوە بێ کەس بەزیکا نیکا ھورمز و ھیچ کەس
دوکتور محمد معین گلێرەوکەروو واچە(واژە)نامەی فارسی (فرھنگ معین) جە
بارەو زوانی ھەورامیوە منویسۆ: "برای آشنایی
بیشتر با زبان پھلوی باستان زبان کردی اورامی یک منبع مھم است. پھلوی
با وزنی بخێوێ و ھمانند گورانی خواندە شدە است وگاھی آن را پھلوی
وبرخی اوقات آن را اورامە، اورامن و اورامنانیان میگفتە اند.
شاید برای دریافت این موضوع کە، اورمنان،
ھمان گونەی فارسی (ھورامە نان) اورامی است و با واژەی (ھە ورامان) یکی
است، بە تلاش چندانی نیاز نباشد. ھورامەنان - ھورامانان = ھور
+ امان (امدند) +
آن - زمان طلوع خورشید. ھمچنان کە می‌گویند:
(بە یانیان) بامدادان، (ئیواران) زمان عێر".
حسن عمید گلێرەوکەروو واچەنامەو
فارسی (فرھنگ عمید) ماچۆ:
"اورامان، اورامین، اورامە، یکی از آھنگھای قدیم موسیقی، یکی از
آھنگھای فارسیان کە اشعار آنرا بە زبان پھلوی یا لھجەھای محلی فھلویات
میخواندند. لحن اورامین و بیت پھلوی زخمە رود و سماع خسروی (بندار
رازی).".
ئی زوانە کۆنەو کوردا بە گردوو بایەخی ویەردەیی(مێژویی) و ئەدەبی
ھەزاران ساڵەێشەو کەوتەن وەروو زەبرو و ئەستەمی دوەلایەنەی زوانی. جە
لایەوە زەبری کۆلۆنیالیستانەو داگیرکەراو کوردستانی و جە لایەتەریچەو
جە لاو دەسەڵاتوو باشوروو کوردستانی و بڕێو جە حێزبەکاو وەرکەتەو
کوردستانی لانی کەم وزیان پەشتەو گۆشی و ڕاو گەشەکەردەیش پەنە مەدریۆ و
تەنانەت بڕێو لایەنی وەرچەم تەسکێ و ناوچەگەراێ بە ئاشکارا دژایەتی و
وەرگێریش چەنە کەرا. ئاگادار کەردەی دڵسۆچانەو ھەورامیەکاو ئەوەگژیای
شارستانی(خەباتی مەدەنی) پێسەو گلێرەوکەردەی ئیمزای( ئیمزاو نزیکەو
١٤٠٠ دڵسۆچێ زوانی ھەورامی پەی پارلمانوو کوردستانی) و داواو وانای بە
زوانی ھەورامی جە فێرگەکانە و وەردەس وستەی ویەری مێدیایی دادپەروەرانە
پەی ھەورامی زوانەکا و....... تا ئیسە بێ جواوێ مەنێنێوە.
گرینگی زوانی ئەدایی.
وەڵتەر جی بارەوە بابەتێوەم جە بارەو گرنگی زوانی ئەدایی وەڵاو
کەردەنەو. جە بەشێوشەنە پی جۆرە ئامان:
زوان نە تەنیا ئامرازوو پێوەندی بەینوو مرۆڤەکان، بەڵکوو چانەیە
گرنگتەر ئەرمانەروو فەرھەنگوو خەڵکانێوەن کە قسێش پەنە کەرا. زوان
بەشێوە گرنگ جە وێبیەی(ھویت) مرۆڤین و دنیاو ئادی نیشانە مدۆ و شیش
کەرۆوە. زوان دیاردێوەن کە پێسەو گیاندارێوە چەنی قسەپەنەکەرەکاش ژیوۆ.
یاردیدەروو ئادیشان پەی ئەشناسای دنیاو دەورووبەریشا و ئەنەیاوای جە
دیاردە کۆمەڵایەتی و سروشتیەکا. زوان کەرەسێوەن پەی بەروەستەی
ھەستووسۆزوو ھەرپاسە ویروو پەیلواو مرۆڤی. تەماموو ماناکا، بەھا
کۆمەڵایەتیەکا و بە گردی سەروەتووسامانی مەعنەوی کۆمەڵگاو مرۆڤایەتی جە
ڕاو زوانیەو، چ بە نویسیای چ بە واتەی و دەم بەدم جە نەوێوە پەی
نەوێوەتەری ڤاڕیۆوە. مێژوو کۆمەڵگاو مرۆڤایەتی ھەر بە زوان تۆمار کریۆ
و شی کریۆوە و چەنی زانیاری و دەسکەوتە زانستیەکا، چ جە ویەروو
تەکنیکینە و چ جە ویەرە کۆمەڵایەتیەکانە، نەوە بە نوە ڤاڕیۆوە. ماناو
دیاردەکا و تاقیکریەکاو(تجربیات) ژیوای ڕوانەی کە یاوا بە مەژگوو مرۆڤی
و چاگەنە تۆمارێ کریا، تەشک(شکڵ) و نامێوەشا ھەنە و "ویر" نامێ
نریاینێ. ئی تەشک ونامێ ھەر ئا زوانەنە.
ئەدا بە زوان کورپەکەیش لاونۆوە و دنیاو دەورووبەریش پەنە مشناسۆ و
پەروەردەش کەرۆ. زاڕۆیچ ھەر بە زوان دیاردەکا مشناسۆ و جە ماناکاشا
یاوۆنە و بۆ بە گیاندارێوە کۆمەڵایەتی. ھەر چی وینگەوە زوانی ئەدایی
مانا پێدا کەرۆ و گرنگی پارێزنایش و گەشە پەنەدایش بە زەقی گنۆ
وەرووچەما.
بە پەیلواو یۆھان ئاموس کۆمنیوسی کە جە ئاستوو جەھانینە بە تاتەو
پەروەردەو فێرکەردەی نۆباوی(مۆدێڕن) ئەشناسیان، پەروەردە جە فێرگەنە
لانی کەم تا ١٢ ساڵەگی مشۆ بە زوانی ئەدایی بۆ. زوانشناسێ و
دەروونشناسێ سەلەمنانشا کە زاڕۆ تا ١٢ ساڵەگی ئینا دەورانوو ئەشناسای
دەروبەری و وێگونجنای دلێ کۆمەلگاینە. ئی پرۆسە بە فێربیەی زوانی
ئەدایی دەس پەنەکەرۆ و ھەر پا زوانیە یاگێ وێش گێرۆ و سیستموو ویریش
قەوارە گێرۆ. سەروو بنەماو ئی گرنگیە مافشناسەکێ فێربیەی و پارێزنای و
پەروەردە بە زوانی ئەدایی بە مافێوە سەرەتای جە مافەکاو مرۆڤی مدا
قەڵەم و مشۆ جە یاساو بنەڕەتی گرد وەڵاتێوەنە پەسەند کریۆ و بە کەردە
ویەروو گەشیش جە گرد ویەرێوەنە پەی ئامادە کریۆ.
جە کۆمەڵشناسی زوانینە (sociolinguistics)،
زوانی ھەڕەشەوەنە کریا زوانێوەن کە جە فێرگەکانە، پێسەو زوانی ئەدایی
پەنەش نمەونیۆ، پاڵوو زوانە زاڵەکانە گنۆ پەراوێزەو، ڕۆ بە ڕۆ
قسەپەنەکەرێش کەمتەرێ باوە و ئەداو تاتەیچ چەنی زاڕٶڵکاشا قسێش پەنە
نمەکەرا. ئی زوانە دماو نەوێوە فۆتیۆ و ملۆ ڕێزوو زوانە فۆتیایەکا.
یونسکۆ بە تێروتەسەڵی جە نەخشە زوانانە (UNESCO
Atlas of the World’s Languages in Danger) ھەڕەشێ فۆتیای
زواناش ڕێژەبەندی کەردەن و ٦ قوناغێش پەی دیاری کەردەن:
١- زوانی پارێزیا (safe/save):
ئی زوانە نەوە بە نەوە بە بێ ھیچ لەمپەڕ و گیروگرفتێو فاڕیۆوە وجە
گردوو ویەرەکاو ژیواینە ھەرمانەش پەنە کریۆ.
٢- زوانی خەساروین (vulnerable): ھەرچن
ئی زوانە قسەپەنەکەرێ فرێش ھەنێ وسینە بە سینە و نەوە بە نەوە فاڕیۆوە،
بەڵام گەشەکەردەیش سنوردارەن و زوانی ئیداری ناوچەکەیش نیەن و جە
فێرگەکانە پەنەش نمەونیۆ.
٣- زوانی خەساروەنەکەوتە (definitely endangered):
ئی زوانە جە چوارچێوەو بنەماڵەینە پیسەو زوانی ئەدایی جە لاو ئەداو
تاتەیەو فێروو زاڕۆڵا نمەکریۆ و زاڕۆڵێچ حەسابو زوانی ئەدایش پەی
نمەکەرا.
٤-- زوانی بە جدی خەساروەنە کەوتە (severely
endangered): ئی زوانە تەنیا مرۆڤە بەتەمەنەکا قسێش پەنە
کەرا. ئەداو تاتە تا ڕادێوە چەنەش یاوانە، بەڵام نمەتاوا قسیش پەنە
کەرا و چەنی زاڕۆڵەکایچشا پەنەش نمەدوا. نەوەی تازەیچ زوانی زاڵ و
دەسەڵاتدار فێر بۆ.
٥- زوانی سەرەمەرگ (critically endangered):
ئی زوانە قسەپەنەکەرێ یەکجار کەمێش ھەنێ و ئادێچ کەسانێ بەتەمەنێنێ و
تەنانەت سەروو زوانەکەیچشارا زاڵێ نیەنێ.
٦- زوانی مەردە (extinct): ئی زوانە بە
تەمامی فوتیان و ئیتر قسەپەنەکەرێش نەمەنێنێ
ڕێژەبەندی ٢ تا ٥ی گنا چێروو چەترەو زوانە ھەڕەشە وەنە کریایەکا.
ھۆکارێ کز بیەی و فۆتیای زوانەکا.
بە پاو پەیجوری (Cambridge
Handbook of Endangered Languages) ٤ فاکتورێ سەرەکیە با بە
ھۆکاروو فوتیای و ھەڕەشێ سەروو زوانە بێ دەسەڵاتەکا.
١- کارەساتێ سرووشتیە پێسەو بوومەلەرزەی و سونامی و ئەورای و
دەردووبەڵای وەروەڵاو و گردگیر کە رەنگەن جە ماویە کورتەنە دەیان ھەزار
مرۆڤێ دلێنە بەرا.
٢- جەنگ و ژێنۆساید(گەل کوشی، رەگەزکوشی)
٣- گوشار و زەبروزەنگی ئاشکرای نەتەوەپەرستی و شۆوینیستی و پەیڕەوی
سیاسەتو تاونایەو جە لاو دەسەڵاتدارێ و فەرمانڕەواێ وەڵاتێوە فرە
زوانینە.
٤- برەودای بە زوانوو دەسەڵاتی و فەراھەم کەردەی ئێمکاناتی فەرھەنگی و
ئابوری و سیاسی پەی گەشەو ئی زوانیەو بێ بەش کەردەی زوانەکاتەری چی
ئێمکاناتیە.
٢١\٢\٢٠١٥
- ئاڵمان
- کۆڵن
shahoko22@yahoo.de
|
