په‌یوه‌ندیپه‌رتووکخانه‌رۆشنبیرییلینکئه‌رشیفنووسه‌رانده‌سپێک

٢٨\١٢\٢٠١٠

دابڕینی لیستێک له‌ پشکی خۆی دووباره‌کردنه‌وه‌ی مێژویه‌کی ٤٦ ساڵه‌ییه‌‌.


سه‌عید عارف باپیر

{ئه‌وه‌ی مێژووی له‌بیربچێته‌وه‌، مه‌حکوم ده‌بێ به ‌دووباره‌کردنه‌وه‌ی هه‌ڵه‌ و کاره‌ساته‌کانی رابردووی}


له‌ سۆنگه‌ی بێ به‌ش کردنی لیستی گۆڕان له‌ به‌رکه‌وته‌کانی خۆی له‌ ده‌سه‌ڵاتی جێ به‌جێ کاری عێراقی دا و ده‌ره‌نجامه‌کانی دا ، ڕوداوێکی مێژویی مانگی مایسی 1964م دێته‌وه‌ یاد ، کاتێک شۆڕشی ئه‌یلول به‌ هه‌ردو باڵی سه‌رۆکایه‌تی بارازنی و باڵی مه‌کته‌بی سیاسیه‌وه‌ ، له‌ هه‌وڵی گفتوگۆیه‌ک دابون له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تی عێراقی سه‌رده‌می موشیر (عه‌بدوسه‌ڵام عارف)دا .


له‌وکاته‌دا هێشتا جیابونه‌وه‌ ڕوی نه‌دابوو به‌ڵام بارێکی ناسازله‌ نێوان باڵی مه‌کته‌بی سیاسی و باڵی سه‌رۆک بارزانی دا هاتبووه‌ ئاراوه‌ . داشسواری بارزانی له‌وێدا به‌ره‌و مسۆگه‌ری ده‌چوو ، به‌بی ئه‌وه‌ی بیر له‌ دواڕۆژوو به‌رژه‌وه‌ندی جه‌ماوه‌رو بزوتنه‌وه‌که‌ بکرێته‌وه‌ ، به‌ هه‌ڵکه‌وتنی ئه‌و هه‌له‌ بارزانی باوک له‌و ڕۆژه‌دا زیاتر پاڵی به‌روداوه‌کانه‌وه‌ ده‌نا بۆ سه‌رخستنی ده‌سه‌ڵاتی خۆی .


له‌وێدا له‌سه‌ره‌تای مانگی 5\1964دا له‌ شاره‌دێی ( خه‌له‌کان) ی نزیک (دوکان) . وه‌فدێکی موشیر( عه‌بدولسه‌لام عارف) به‌سه‌رپه‌رشتی ( تاهیر یه‌حیا) هاتبوو بۆ چاوپێکه‌وتن به‌ نوێنه‌ری کورد بۆ گفتو گۆکردن له‌باره‌ی مافه‌کانی کورده‌وه‌. وه‌کو چه‌نجاره‌ی گه‌مه‌کانی شه‌ڕو ئاشتی نێوان شۆڕش و ده‌وڵه‌تی عێراقی له‌سه‌رده‌مه‌کانی ، قاسم و ، کۆده‌تای 8 شوباتی 1963به‌عسی یه‌کان و ، ئێستا‌که‌ی موشیر دا . (*)

جیاوازی ئه‌م جاره‌ له‌ جارانی تر له‌وێدا بوو ، موشیر عه‌بدولسه‌لام عارف تازه‌ له‌ده‌ست به‌عسیه‌کانی هاوبه‌شی حوکمه‌که‌ی خۆی قورتار کردبوو ، ده‌یخواست پشویه‌ک به‌خۆی بدات بۆ خۆکۆ کردنه‌وه‌یه‌کی تر .


هه‌روه‌ها بارازنی سه‌رۆکی پارتیش به‌هه‌مان شێوه‌ ده‌یخواست پشویه‌ک بۆ شه‌ڕی( 1961ـ 1964)ی سێ ساڵه‌ی نێوان بزوتنه‌وه‌که‌ و ده‌وڵه‌ت وه‌ربگرێت ، بتوانێت وه‌کو موشیر خۆی له‌ده‌سه‌ڵاتی مه‌کته‌بی سیاسیه‌که‌ی پاک بکاته‌وه‌ .

له‌وێدا کورد دوو جۆر وه‌فدی هه‌بوو .

وه‌فدی سه‌رۆک بارازنی پێک هات بون له‌ ( سالح یوسفی ، عه‌زیز عه‌قراوی، شێخ له‌تیفی شێخ مه‌حمود).

وه‌فدی مه‌کته‌بی سیاسی پێکهات بون له‌ ( عه‌لی عه‌بدوڵا ،نوری شاوه‌یس ، سه‌ید عه‌زیزی شه‌مزینی ، جه‌لال تاڵه‌بانی ).


له‌کاتێک دا ئه‌م وه‌فده‌ی مه‌کته‌بی سیاسی پرۆژه‌یه‌کی مافه‌کانی نه‌ته‌وه‌یی کوردی پێ بوو له‌ چوارچیوه‌ی ئۆتۆنۆمیدا ، جیاواز له‌و ڕێکه‌وتنه‌ ی بارزانی و عه‌بدولسه‌لام ، که‌ له‌ پێشتر دا به‌ناڕونی و هاوپێچ به‌هه‌ندێک به‌ندی نهێنی ڕیکه‌وت بون وه‌کو نێوانی دووکه‌س متمانه‌ی ‌دابو به‌ موشیر عه‌بدولسه‌لام به‌وه‌ی ده‌یناساندو ده‌یگوت : (( المؤ من ، مؤتمن )) واته‌ که‌سی دیندار پڕ متمانه‌یه‌ .له‌وێدا مه‌رجی جێ به‌جێ کردنی ڕێک که‌وتنێکی بێ به‌ندو بێ پڕۆژه‌ ته‌نها شتێک بوو له‌نێوان دو نیازی بارزانی و موشیر دا ‌ ، که‌ته‌نها دڵ و نیازی بارزانی سه‌رچاوه‌ی پرۆژه‌ی لامه‌رکه‌زی بوون ، وه‌کو په‌ندی(( الغایة في نفس یعقوب)) که‌زۆر کز و که‌چ ترێک بوو له‌ پرۆژه‌نوسراوه‌که‌ی مه‌کته‌بی سیاسی .

به‌هه‌رحاڵ ئه‌وه‌ بابه‌تێکی ئاڵۆزتری مێژووه‌ ، لێره‌دا ئه‌م ته‌نها بڕگه‌یه‌ی لێ وه‌رده‌گرین.


به‌ڵام سه‌ره‌نجامی ئه‌وه‌ بوو بارازنی جگه‌ له‌ ( جه‌لال تاڵه‌بانی) نه‌یهێشت که‌سێکی تر له‌وه‌فده‌که‌ی مه‌کته‌بی سیاسی چاویان به‌ ( تاهیر یه‌حیا)ی نماینده‌ی موشیر بکه‌وێت ، ، له‌وێدا تاڵه‌بانی نوسراوی پڕۆژه‌که‌ی مه‌کته‌بی سیاسی ، گه‌یاندبویه‌ به‌رده‌ستی( تاهیر یه‌حیا ).

( تاهیر یه‌حیا) پرۆژه‌که‌ی مه‌کته‌بی سیاسی ره‌ت کردبۆوه‌و ، به‌بارزانی گوت بوو ی ، ئه‌وه‌ دروست کردنی ده‌وڵه‌تی کوردی یه‌و جیاکردنه‌وه‌ی ( شیمالی عێراق) ه‌ له‌ عێراق .

له‌وێدا هه‌لی مامه‌ڵه‌ له‌ نێوان بارزانی و ده‌وڵه‌تی عێراق دا دروست ده‌بێت . بارزانی به‌ وه‌فده‌ عێراقیه‌که‌ ده‌ڵێت ئه‌وه‌ داوای من نیه‌ ، به‌ڵکو داوای مه‌کته‌بی سیاسی و سکرتێره‌که‌یه‌تی .

ئیتر پاشماوه‌ی ڕوداوه‌کان ده‌زانین ، پشتگیری به‌ده‌ستهێنانی پبارزانی بوو له‌لایه‌ن موشیر سه‌لامه‌وه‌ دواتر ده‌رکردن و لێدانی باڵی مه‌کته‌بی سیاسی و ئاودیوکردیان به‌دیوی سنوری ڕۆژهه‌ڵات و ئێران دا و ، دواتر فه‌سڵه‌ درامیه‌ خوێناویه‌کانی شه‌ری ناخۆو براکوژی و باڵا ده‌ست بونی ده‌سه‌ڵاتی بارازنی و خلۆر کردنه‌وه‌ی باڵی مه‌کته‌بی سیاسی و چه‌واشه‌کاریه‌کانی خه‌باتی نه‌ته‌وه‌یی کورده‌ که‌ تا ئێستا له‌وه‌ ده‌چێت به‌فه‌سڵی ترو له‌ به‌رگی تری سه‌رده‌م دا ، به‌رده‌وامی ده‌کێشێت .


له‌ جوعزی بازنه‌یه‌کی به‌تاڵ دا ، به‌گۆمی خوێن و خه‌باتی چه‌واشه‌کاریدا هێشتا ده‌یخولێنینه‌وه‌ .


ئه‌و پێچه‌به‌ده و‌ره‌ نه‌فره‌تیه‌ی بازنه‌ی مێژووی چه‌واشه‌کاری بزوتنه‌وه‌ی کوردی له‌و سه‌رده‌مه‌وه‌ هێشتا سه‌ری به‌ته‌واوی واز و ڕه‌ها نه‌بووه‌ .


سه‌یره‌ بۆ گه‌پجاڕی قه‌ده‌رله‌ ڕۆژگارێکی وه‌کو ئه‌مڕۆدا ، له‌گه‌مه‌که‌دا دژه‌کان له‌ خانه‌یه‌ک دا یه‌ک ده‌گرنه‌وه‌ و لایه‌نێکی نوێ ده خه‌نه‌وه‌ به‌ر کایه‌ی خۆیان ، خۆئه‌گه‌ر سه‌رۆکی هه‌رێم سه‌رۆکارو میرات گری بارزانی باوکه‌ ، که‌چی سه‌رۆک کۆمار سته‌مدیده‌ی ئه‌وکاته‌یه‌.


له‌ئێستا دا هاو پشکی ئه‌مڕۆی میراتگری بارزانی یه‌ ، له‌گه‌ڵ مالیکی شیعه‌ مه‌زهه‌بی ، ڕۆنیشتوی کورسی موشیر عه‌بدولسه‌لامی تونده‌مه‌زه‌بی سونه‌ی 46ساڵ له‌مه‌پێش دا ، له‌مامه‌ڵه یه‌کی هاوجۆری ئه‌و کاته‌ و‌ نادیموکراتیه‌یانه‌دا .


ئه‌م ڕوداوانه‌ پارادۆکسی سه‌یرو ، یان جوت بونی ڕه‌های سه‌یر تری تێدایه‌ .


مایه‌ی و تێڕامانه‌ بۆ سه‌رگه‌رمی که‌سانێک ئاره‌زوداری مه‌ته‌ڵ و هه‌ڵێنانی نهێنی یه‌کان بن .

پاش 46ساڵ هێشتا له‌م سیناریۆیه‌ی ، بێ به‌ش کردنی لیستی گۆڕان له‌ ئیستیحقاقی ده‌سه‌ڵات به‌پێی خاڵ و پشکی ته‌وافوقی نه‌ته‌وه‌یی و رێژه‌ی 19% ده‌نگده‌ری کورد .( مالیکی) له‌ سه‌رکورسی دیموکراتی عێراقه‌وه‌ هه‌مان سیناریۆی عه‌بدولسه‌لامی تاک ڕه‌و دوبات بکاته‌وه‌ به‌شێوه‌ ی سه‌رده‌میانه‌ .

ئه‌مه‌ وانه‌یه‌کی گرنگه‌ و فێرمان ده‌کات ، کورد هه‌مان شته‌ لای عه‌ره‌ب به‌دیموکرات و تاکڕه‌ویانه‌وه‌ ، به‌سونه‌وه‌ شیعه‌یانه‌وه‌ ، ( پیاز) لای ئه‌وان هه‌مان نرخی هه‌یه‌ ، چی سوربێت یان سپی . ڕه‌نگاو ڕه‌نگی و دیموکراتی بیدعه‌یه‌کن بۆ گه‌یشتن به‌ده‌سه‌ڵات .


( مالیکی) چی نه‌ما نه‌یکات بۆ مانه‌وه‌ی خۆی و خستنی به‌رامبه‌ره‌کانی . ئێستا سه‌رۆکی هه‌رێم بوو به‌ هۆی ئه‌وه‌ی (مالیکی)سواری ئه‌سپه‌که‌ی خۆی بکاته‌وه‌ ، ئه‌ڵبه‌ت ئه‌م خزمه‌ته‌ داشێکی سوار تر ده‌به‌خشێت به‌ سه‌رۆکی هه‌رێم زۆر له‌ داشسواری 46 ساڵی پێش ئێستای باوانی به‌هێزتر بێت .

نامه‌وێت بچمه‌ ناو بابه‌تی ئه‌وه‌ی مالیکی چۆن ته‌نگو چه‌ڵه‌مه‌کانی کوردی خستۆته‌وه‌ ماڵی کورد .


کوردیش وه‌کو له‌ جوابی سه‌رۆکی هه‌رێم دا بۆ ڕوداوه‌که‌ . دێت و چۆن خۆی نه‌بان ده‌کات له‌ مامه‌ڵه‌کان ، که‌چی پۆست وکورسی یه‌کانی ناو سه‌به‌ته‌که‌ی ، وه‌کو( گوێزه‌رو تێڵا )ڕا ده‌وه‌شینێت له‌ ڕووی لیستێک دا که‌ خاوه‌نی نیو ملیۆن ده‌نگده‌ری کورده‌ .

به‌ڵام خوابه‌وه‌ی ڕه‌حم کردووه‌ ئه‌مڕۆ له‌ هه‌مو شتێک دا وه‌کو دوێنێ نیه‌ ، تا لیسته‌که‌و ده‌نگده‌ره‌کانی به‌ چه‌می ( ته‌یه‌ت) و ( چۆمان) دا به‌دیوی ئێران و هه‌مه‌دان دا ڕه‌هه‌نده‌ بکرێن ، ئێستا بواری فروان ترو ڕونتر هه‌یه‌ له‌ دوێنێی (46) ساڵه‌یی مێژوی ڕابوردو ، خێراو ئاسان تر قولی ڕه‌ش و سپی تیا ده‌رده‌که‌وێت.

له‌ سه‌ده‌ی 21 و سه‌رده‌می گلۆبالیزم و ماڵپه‌ره‌کانی هاوشێوه‌ی ( ویکیلیکس) دا ، نیو ملیۆن ده‌نگده‌ر ئیراده‌یه‌که‌ ، ڕێژه‌ی 19% جه‌ماوه‌ری کوردی ناڕازی ده‌گه‌یه‌نێت له‌ده‌سه‌ڵاتێک ، به‌و بنکه‌یه‌ جه‌ماوه‌ریه‌ زۆر کارده‌کرێت ، جیا وازه‌ له‌ سه‌ده‌ی ڕابوردوو ، سه‌رده‌می خه‌فه‌کردنه‌کانی جاران .
_______________________________

سه‌رچاوه‌:
*(خوارووی کوردستان و شۆڕشی ئه‌یلول بنیات نان و هه‌ڵته‌کاندن 1961ـ1975) له‌ نوسینی ئیبراهیم جه‌لال . چاپی دووه‌م ــ چاپخانه‌ی هیرمان ــ سوید ــ تیراژ 500ساڵی 1999، ڵاپه‌ڕه‌ی ( 163 ـ 164).

 


23\12\2010

ماڵپه‌ڕی سه‌عید عارف باپیر