په‌یوه‌ندیپه‌رتووکخانه‌رۆشنبیرییلینکئه‌رشیفنووسه‌رانده‌سپێک

٣٠\٨\٢٠١١

دیموکراتیەت و دیموکراتیبوونی دەسەڵات.

هەورامان عه‌لی تۆفیق

- بەشی دووه‌م -

 

بێ گومان ئەو دەوڵەتانەی کە تەنها بەناو ڕواڵەت لە ژێرپەردەی سیستەمی دیموکراتی دا خۆیان دەشارنەوە زۆر لەو وڵاتانەی ئەوروپا لەدوای جەنگی جیهانی یەکەمەوە کە دەوڵەتی نەتەوەیی بوون و تەنها بەناو دیموکراتی بوون و لەڕاستی دا بەدیارکەوتنی ئەم شیوە دەوڵەتانە کاریگەری لەسەر دیموکراتیەتی وڵاتانی وەک فەرەنساو بەریتانیا و سویسراو بەلجیکا نەکرد و ئەم وڵاتانە وەک خۆیان مانەوە و گۆڕانگاریەکان و جەنگ و ئاڵوگۆڕ کاریگەری لەسەر ڕەوتی سیاسی و دیموکراتیەتی ئەم دەسەڵاتانە نەبوو ، لە هەمان ئاراستەی بەرامبەریشەوە فاشییەت و ڕەگەزپەرستی خۆیی دەکێشایە قوڵایی کۆمەڵگاوە لە ئەڵمانیای نازی بەسەرکرادیەتی هیتلەر و ئیتالیا لە ڕیگای مۆسۆلۆنی و ڕژێمەکانی ئیسپانیا و پورتوگال بەشێک بوون لەو لێشاوە دەسەڵاتە فاشیانەی لەسەردەمی خۆیاندا دژ بەخواستەکانی تاک و تەواوی ئازادیەکانی مرۆڤ و کێش کردنی شەڕو کاولکاری و ماڵ وێرانی . لەگەڵ ئەوەی کە وڵاتانی داگیرکراو لە ژێردەستی وڵاتانی داگیرکەردا بارودۆخەکانیان بەرەوخراپ بوون دەچوو و گوزەران و ژیانی خەڵک و تەواوی سیستەمی ژیان لەو وڵاتانەدا بێ حاڵ بوون ، ئەڵمانیا وەک نمونەیەک لە دوای داگیرکردنی ئەم وڵاتەو لەناوچوونی هیتلەر بەش بوونی ئەڵمانیا ، بەشی ڕۆژئاوا بەڕووی دیموکراتیەت و کرانەوەو ئازادی و مافەکانی مرۆڤ و بەشی ڕۆژهەڵاتیش بەرووی یەکیەتی سۆڤیەتی جاران دا کە دوور بوو لە هەموو بەهایەکی دیموکراتیەت و کرانەوە.


دواتر ئەو لێشاوە دیموکراتیەی کە شۆڕشی نوێ وەک خاڵە گرنگەکانی نێو پڕۆسەی دیموکراتیەت و وەک هەنگاوێک بۆ نزیک بوونەوەی لە دیموکراتیەتی لیبرالی ، سەرچاوەی ئەو گۆڕانکاریانەی کە یەکیەتی سۆڤێتی گرتەوە دەگەڕایەوە بۆ ساڵانی هەشتاکان کە بارودۆخی ئابوری و زەبروزەنگ و توندوتیژی دەسەڵاتی سۆڤیەتی ئەو سەردەمەو خراپی باری ژیان و گوزەرانی خەڵک لە ڕووی ئابووریەوە لە چاو وڵاتانی ئەوروپای ڕۆژئاوادا و تەواوی گۆڕانکاریە جیهانیەکان و هەنگاوی ( گورباتشۆف بۆ پەیڕەوکردنی سیاسەتی بیرۆسترۆکا ) هەنگاوێک بوو بۆ ڕزگارکردنی ئەو وڵاتانە لەچنگ سۆڤیەت و سیاسەتی تاک ڕەوی بەم هەنگاوە کۆتایی بەشەڕی سارد هاتوو و دەسەڵاتە شوعیەکان کۆتاییان پێهات و ئەو یەکیەتیەش هەڵوەشایەوە و زۆربەی ئەو دەوڵەتانە بەڕووی ئازادی و دیموکراتیەت دا کرانەوە ئەگەرچی بەو شێوازەی ڕۆژئاوایەکان نەبوو بەڵام هەنگاوێک بوو بەرەو دیموکراتیەت و ئەمڕۆش دەبینین زۆربەی ئەوانە بەپێی سیاسەت و سیستەمی یەکیەتی ئەوروپا بوونە وڵاتێک لەم یەکیەتیە و لەو دیموکراتیەتەدا دەژین کە پێویست بێت و زۆریش پاڵێوراون بۆ هاتنە نیو یەکیەتی ئەوروپاوە.

 
هەندێک لە وڵاتانی ئەمریکای لاتینی و ئاسیای ڕۆژهەڵات و هەندێک لە وڵاتانی ئەفریقی هەوڵی ئەوەیان دا ڕوو لەدیموکراتیەتی لیبرالی بکەن و لە وڵاتانی عەرەبی ئەم هەنگاوانە لە ساڵانی هەشتاکان و تەنانەت نەوەدەکانیش پێچەوانەی ئەو هەوڵانە ڕویان لە دیکتاتۆریەت و دەسەڵاتی تاک ڕەووی دەکرد ، و پێچەوانەی هیواو خواستی خەڵک کە لە ئایندەیان دەڕوانی و ئومێدی ئەوەیان هەبوو وڵاتەکانیان وەک وڵاتانی دیموکرات کە کۆمەڵگایەکی مەدەنی دروست بکات.

 
گەر لە شێوەکانی دیموکراتیەت وردبینەوە و لەنزیکەوە باسیان لێوەبکرێت دەبینین کە دیموکراتیەتی ڕاستەوخۆ شێوازێکی زۆر کەمە ، چونکە لەو شیوەیەدا جەماوەر بڕیار لەسەر یاساکان دەدات و لەڕیگای بە بەڵێ یان نەخێر و لەم ڕوانگەیەوە خەڵک بەبێ ئەوەی کە نوێنەری هەڵبژێرێت بەخۆیان بڕیاردەدەن و خاوەن بڕیاردەبن ، لەگەڵ ئەوەی کە ئەم شێوە دیموکراتیەتە کار و کاتی زۆری دەوێ و هەنگاوەکان ئاستەنگی زۆریان دەبێ لە کۆکردنەوەی خەڵک بۆ بڕیاردان لەسەر یاساکان و زیاتر لەو کۆمەڵگا بچوکانەدا ئەنجام دەدران کە ئاستەنگی خەڵک کۆکردنەوەیان نەدەبوو یان دەوڵەتە بچوکەکان ، ناودارترین دیموکراتیەت کە بوونی هەبوو ئەسینای کۆن بوو و لە ئێستادا سویسرا یەکێکە لەو وڵاتە نزیکانەی ئەم شێوە دیموکراتیەتە.


دیموکراتیەتی نوێنەرایەتی ئەو سیستەمە سیاسیەیە کە خەڵک نوێنەرایەتی خۆیی بۆ بەڕیوەبەرانی دەسەڵات هەڵدەبژێرێ و ئەو دەسەڵاتە لەڕێگای خۆیەوە بڕیاردەدات بەپێی بەرژەوەندیەکانی خەڵک ، لەم شێوە سیستەمەدا خەڵک نوێنەرانی خۆیی هەڵدەبژێرێ چونکە خەڵک بڕیار لەسەر یاساکان نادات بەڵکو نوێنەری خۆیی هەڵدەبژێرێت و ئەم شێوە دیموکراتیەتە لە سەدەی بیست دا بەشیوازێکی بەرفراوان تەشەنەی کرد و زۆر لەو جۆرە دەسەڵاتانە بوونە سیستەمی بەڕێوەبردنی وڵات و زۆربەی زۆری دانیشتوانی ئەم گۆیی زەویە لە ژێر سێبەری ئەم شێوە دیمکراتیەتەدا دەژین.


دیموکراتیەتەکان دەکرێت بە ناوی دیموکراتیەتی لیبڕالی و نالیبڕالی ، لیبڕالیەت لە دیموکراتیەت دا شێوەیەکە لە شیوەکانی دیموکراتیەت کە تێیدا دەسەڵات لەژێر ڕکێفی دەسەڵاتی یاسادایە و بڕوایی تەواوی بە جیاکردنەوەی دەسەڵاتەکان هەیە و لە ڕوانگەی ئەو دەستورەوە کاردەکات کە مافەکانی خەڵک دەپارێزێ بە کەمە نەتەوایەتیەکانیشەوە . ئەو دیموکراتیەتە نالیبڕالیە کە دەبێتە دیموکراتیەتی نا ئازاد و دیاری کراو و ئەو ڕێساو یاسایە نیە کە دەسەڵات و نوێنەرانی هەڵبژێردراو دەست نیشان بکات بۆ بەڕێوەبردنی وڵات و تەنها هەڵبژاردن وەک پڕۆسەیەک بۆ ئەوەی بوترێ ئەم وڵاتەو دەسەڵاتی فەرمانڕەوا لەڕێگای هەڵبژاردنەوە وڵات بەڕێوەدەبات بەم پێیە شەرعیەت دەداتە ئەو دەسەڵاتە.


لە سیستەمی دیموکراتیدا مافە مەدەنیەکان هۆکارێکن بۆ پاراستنی دەسەڵاتە تاکیەکان لە کۆمەڵگادا بەپێی ئەو یاسایەی کە لەدەستوردا ڕێکدەخرێت ، مافە مەدەنیاکان خۆیان لە مافەکانی مرۆڤ دا دەدۆزێتەوە ، مافە سروشتیەکانی مرۆڤ ئەو مافانەن کە مرۆڤ لەسەرەتایی لەدایک بوونیەوە وەک مرۆڤێک مافی ژیانی هەیە و کۆمەڵێک مافی سروشتی مرۆڤ هەن دەبێ پارێزگاریان لێبکرێت و ئەوەی باناوی مافەکانی مرۆڤە لە لایەن دەوڵەتەوە دەدرێت و لەچوار چێوەی یاسایەکدا بۆ مرۆڤ ڕێکخراوە ، فەیلەسوف جون لوک (1632-1704) لەوە دەدوا کە سروشتیە مرۆڤ مافی ژیانی هەبێت لە ئازادی و خاوه‌نداریەتی کە دەکرێ بگۆڕدرێ بۆ مافە مەدەنیاکان و لەلایەن دەوڵەتەوە پارێزگاری بکرێت و هاوشان لەگەڵ یاسا کۆمەڵایەتیەکان دا ، بەو پێیەی کە ئەم مافانە بۆکەس نیە دەست کاریان بکات چونکە دیاری پەروەردگارن و کەس بۆیی نیە دەست کاریان بکات.


یاسای مافە مەدەنیەکان بەپێی داب و نەریتە بەرچاوەکان تەواوی یاسا مەدەنیەکان لە ئەمریکا و زۆربەی وڵاتانی ئەوروپی دا داڕێژراون و لەچوارچێوەی یاسا دەستوریەکاندا کاریان لەسەردەکرێت و بەو پێیە مرۆڤ مافی ئازادیی و قەرەبووکردنەوەی هەیە لە زەرەوزیانی کە پێی دەکەوێت ، مافی تایبەت مەندی کەسیەتی خۆیی هەیە و مافی خۆپیشاندانی ئاشتیانەی هەیە لەگەڵ دادپەوەری دادگا لە سزادان و لێکۆڵینەوە لە تاوان و مامەڵە لەگەڵ تاوانباران ، سەرەڕای ئازادیەکانی دەنگ دان و ئازادی کەسیەتی و گۆاستنەوەو دادپەوەری کۆمەڵایەتی ، تەواوی ئەو ئازادیانەی کە بۆ مرۆڤ دەستەبەردەبن هاوشانی پێشکەوتن و شارستانیەت بەرەوپێشەوە دەچن و زیاتر گەنگاو بەرەو ئازادیەکانی مرۆڤ دەنێن و دەستورو یاساکان زیاتر لەخزمەت مرۆڤایەتی دا دبن و بەردەوام ڕێکخراوەکانی پارێزەر لە مافەکانی مرۆڤ بەردەوام پارێزگاری لەداواکانی مرۆڤ و پێداویستیەکانی دەکەن و بەردەوام کار بۆ یاساو ڕێسای نوێ بۆ زیاتر خۆشکردنی گوزەرانی هاوڵاتیان دەکەن . یاسای مافە مەدەنیاکان لە ئەمریکادا ساڵی 1964 دەرچووە و ئەم یاسایە بووە وەرچەرخانێکی گرنگ لە ژیانی کەسایەتیەکان لە ئەمریکادا ، چونکە ئەو یاسایانە هەموو ئەو نەریتە ڕەگەزپەرستیانەی دوای شەڕی ناوخۆیی ئەمریکا 1860 کە هێشتا کاریگەریان لەسەر ژیانی خەڵک هەبوو بەتایبەت بەرامبەر خواروی ئەو وڵاتە بەڵام بەدەرچونی ئەو یاسایە گۆڕان بەسەر ژیان و گوزەرانی خەڵکدا هات و هاوکێشەکان گۆڕان.
 

ماڵپه‌ڕی هه‌ورامان عه‌لی تۆفیق

 

 

 

په‌یوه‌ندیپه‌رتووکخانه‌رۆشنبیرییلینکئه‌رشیفنووسه‌رانده‌سپێک