په‌یوه‌ندیپه‌رتووکخانه‌ئێمهلینکئه‌رشیفنووسه‌رانده‌سپێک
 

مێژووی میدیای ئازاد و ڕەنگدانەوەی لە پەرلەمانی كوردستاندا.

خەبات لاوباخ      

 

لە سەدەی 21 ەكەمدا تا ڕادەیەك  هەوڵدراوە بۆ نەهێشتن و بنبڕكردنی  ڕژێمە دیكتاتۆر و داپلۆسێنەرەكان لە زۆربەی ووڵاتانی جیهاندا ،بەتایبەتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، كە چیتر هەوڵ نەدرێت دەنگی ئازادی كپ بكرێت و مافی تاكی كۆمەڵ زەوت بكرێت.

 

ئیمڕۆش لە هەرێمی كوردستاندا بانگەوازی هێنانەكایەی سیستەمی دیموكراتی و ئازادی كۆمەڵگای كوردستان ئەچرپێنین بەگوێی جیهاندا و خۆمان لە بەشەكانی تری ئێراق جیا ئەكەینەوە ،وای نیشان ئەدەین كە ئێمە خاوەن پەرلەمانێكی دیموكراتخوازین و بڕوامان بەئازادی تاكی كۆمەڵ هەیە. بۆ سەلماندنی ئەمەش لەدوای یادكردنەوەی 59 هەمین ساڵیادی جاڕی گەردونی مافی مرۆڤ  ،وەك دیارییەك بۆ ڕۆژنامەنوسان و میدیاكانی كوردستان پڕۆژەیاسایەك لە 11-12-2007 لە لایەن پەرلەمانی كوردستانەوە دەرچوو بۆ كپكردنی دەنگی ئازادی و تەسككردنەوەی بواری ڕەخنە و گازەندە و سنورداركردنی میدیای ئازاد و هێنانەوەی سانسۆر و چاودێری كردنی ڕۆژنامەگەری لە كوردستاندا.

 

زۆر بە كورتی باس لە سانسۆر و میدیای ئازاد ئەكەم و ڕەنگدانەوەی لە پەرلەمانی كوردستاندا:

+ سانسۆر: مێژووی سانسۆر ئەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 411 پ.ز  كە دەسەڵاتدارانی ئەو كاتە  پەرتوكەكانی فەیلەسوفی بەناوبانگی یۆنانی پڕۆتاگۆڕاس  لە ئەسینا قەدەغەكرا و كۆكرانەوە و سوتێنران .دوا بە دوای ئەوەش ئەمە بووە ڕەفتاری هەموو ڕژێمە دیكتاتۆر و نادیموكراتەكان.

بۆ یەكەم جار لە ساڵی 1695 لە پەرلەمانی ئینگلتەرا بەهۆی ( جۆن میلتۆن) و( جۆن لۆكە ) ڕێگا لە درێژكردنەوەی سانسۆر گیراو یاساكە نەهێڵدرا، دواتر لە ساڵی 1848 ز لە نەمسا لەلایەن فرنادی یەكەمەوە یاسای سانسۆر لابرا.

+ میدیای ئازاد: واتە ئازادی و سەربەستی بۆ هەر تاكێك یان گروپێك دەستەبەر بكرێت لە هەموو بوارەكانی ڕاگەیاندن وەك رادیۆ ، تەلەفیزیۆن، ڕۆژنامە ، ئینتەرنێت وبیروباوەڕی كەسایەتی  بە بێ سانسۆر ، تا ئەوكاتەی دوور بێت لە بوختان ، درۆ هەڵبەستن ، سووككردنی كەسایەتیەكی تر بێ بەڵگەی ڕاستی سەلمێنراو.

 

مێژووی میدیای ئازاد ئەگەڕێتەوە بۆ سەدەی هەژدەهەم،لە ساڵی  1770 لە( دانیمارك) لە لایەن وەزیرێكەوە بەناوی(  یۆهان فریدریش شترۆینزێ) ، میدیای ئازادی بێ سنور هێنرایە ئاراوە، دوا بەدوای ئەمانیش ، لە ساڵی 1776 ز لەكاتی بزوتنەوەی سەربەخۆیی ئەمەریكا داننرا بە ئازادی

میدیادا، تا دامەزراندنی ئەمەریكای نوێ لە ساڵی 1789 ز دا لە یاسادا چەسپێنرا ، لە مانگی 8 ی 1789 ز یشدا ئەو ئازادییە( فەرەنسا)شی گرتەوە،لە( ئەڵمانیا)ش هەرچەندە لە ساڵێ 1815 ز بڕیاری میدیای ئازاد درا و بەهۆی بارودۆخ و گۆڕینی ڕژێمەكان گۆڕانكاری بەسەردا هات تا ساڵی 1874 ز بە یاسا جێگیر گرا ،دواتریش دەستكاری تێداكرا. لەگەڵ بەرەوپێشچوونی ئەم بوارە لەم ووڵاتانەدا، پێشێلكاری زۆر كراوە لە كاتی داگیركردن و كۆلۆنی كردنی ووڵاتانی جیهانی سێهەم.

 

لە سەدەی بیست و بیستویەكەمدا زۆر لە ووڵاتانی داگیركراو ، سەربەخۆیی و ئازادییان بەدەستهێناوە و هەوڵ دراوە تا ڕادەیەك برەو  بە لایەنی ڕۆژنامەگەری بدرێت ،هەرچەندە  بە پێی پێویستیش نیە، لەم سەرەوبەرەدا ووڵاتێكی دواكەوتووی وەك كوردستان ، توانی بەهۆی باردۆخی سیاسی ناوچەكە ، پارچەیەكی بچوكی كوردستانی داگیركراو، نیمچە سەربەخۆییەك  بەدەست بهێنێت و هیواییەكی بچوكی لە گشت پارچەكانی تری كوردستان دروستكرد ، ئاواتەخوازبوون ببێتە بەردی بناغەی دروستكردنی دەوڵەتێكی سەربەخۆ لە داهاتودا، زۆر دڵخۆش بوون  بە هەبوونی پەرلەمانێكی بەناو دیموكراتخوازی هەڵبژێردراو لە لایەن میللەتەوە و چاوەوەڕێی پاداشتی ڕۆژانی ڕەشیان لێ ئەكرد  ، كەچی كە هەست ئەكەیت بوونەتە ئامێرێكی بچوكی لاواز و كۆنتڕۆڵكردنی لە لایەن دوو پارتە دەسەڵاتدارەكەوەیە و بە ئارەزووی خۆیان هەڵی ئەسوڕێنن.

 

لە دوای 237 ساڵ لە داهێنانی میدیایەكی ئازاد و 59 ساڵ لە جاڕدانی مافی مرۆڤ ،كاریگەرەكەی بەم شێوەیە لە پەرلەمانی كوردستاندا ڕەنگ ئەداتەوە و تازە بە تازە یاسای سانسۆر ئەهێنێتەوە ناو گۆڕەپانی ڕۆژنامەگەری و یاسای دەمكوتكردنی ڕۆژنامەنوسان دەرئەكات و بەرەو پاش ئەچێت و بڕیاری بەكارهێنانی دوو زاراوە لە قوتابخانەكاندا پیادە ئەكات ، ناوچە كوردیەكان لە یەك جیا ئەكاتەوە ، لە جیاتی دروستكردنی زمانێكی یەكگرتووی كوردی ، كە جاران دوژمن ڕێگر بوو لە بەردەمیدا ، كەچی ئێستا دەسەڵاتدارانی كورد خۆیان هەمان كار دوبارە ئەكەنەوە و هەوڵی دروستكردنی زمانی ناوچەیی ئەدەن ،كە دوژمن نەی ئەوێرا بەو كارە هەڵبستێت.

 

بە داخەوە ئەم ڕەفتارانە  لاساییكردنەوە و میراتگری ڕژێمی بەعسە و ئێستا ئەیانەوێت لە ژێر ناوی دیموكراتیدا، بەردەوامی بدەن بەكوشتنی دەنگەكان ، دژ بە ووشە بوەستنەوە  و لێی بترسن.

 لە ڕاستیدا ئه‌رکی ڕۆژنامه‌گه‌ری بریتیه‌ له‌ هوشیارکردنه‌وه‌ی هاووڵاتیان و ڕه‌خنه‌گرتن له‌ ده‌سه‌ڵات و لێپرسینه‌وه‌ی ئه‌وانه‌ی سه‌رپێچی یاسایی ئه‌که‌ن و ده‌سه‌ڵات بۆ به‌رژه‌وه‌ندی خۆیان به‌کارئەهێنن.به‌ڵام نابێت درۆ وده‌له‌سه‌ بۆ سوککردنی که‌سێك یان پارتێك بڵاوبکرێته‌وه، پێویسته ڕۆژنامه‌کان  ته‌نها ئه‌و ڕاپۆرت و نوسینانه‌ بڵاوبکه‌نه‌وه‌ که‌ پشت به‌ زانیاری ڕاست و دروست ئه‌به‌ستن.وه‌ نابێت له‌ ژێر کاریگه‌ری هیچ پارتێکی سیاسیدا بێت ،ئه‌وه‌ش ڕۆژگار ئە‌یسه‌لمێنێ.

 

 ده‌سه‌ڵاتیش پێویسته‌ بۆ هه‌موو کۆر و کۆبوونه‌وه‌یه‌کی فه‌رمی بانگیان بکه‌ن تا ئاگاداری ڕاستی و دروستی بڕیاره‌کانی ده‌سه‌ڵاتداران بن ، نەوەك لەكۆبوونەوە و بڕیاردانی پڕۆژەیاسایەكی پەرلەمانێكی دیموكراتدا ڕێگا نەدرێت بەڕۆژنامەنوسانی بێلایەن ،بیروبۆچونی خۆیان دەرببڕن .

بە بۆچوونی من ئەبوایە پەرلەمان كاتی پیرۆزی خۆی بۆ بێ بەجێ كردنی مادەی 140 ەوە خەریك بكات و هەوڵی كەمكردنەوەی گە‌ندەڵی بدایە و لە بەرپرسە دزەكان بكۆڵیایەتەوە كە چۆن لە ماوەیەكی كورتدا بوون بەخاوەنی كۆشكی چەند ملیۆن دۆلاری ، هەوڵی ئامادەكاری زمانێكی یەكگرتووی كوردییان بدایە و بیریان لە یاسایەك بكردایەتەوە ، چۆن مناڵ و لاوی كورد فێری هەستی نەتەوایەتی بكەن و بەرنامەوپرۆگرامییان دابنایە بۆ كەمكردنەوە بێكاری و دابینكردنی پاشەڕۆژێكی بەختەوەر بۆ كۆمەڵگای كوردستان و دەركرنی یاسایەك بۆ كەمكردنەوەی دەسەڵاتی پارتەكان لەكاروباری پەرلەماندا ، نەك بۆ بەرتەسككردنەوەی دەنگی ئازاد بۆ دەرخستنی ناتەواویی و كەموكوڕی وگەندەڵی كاربەدەستان ،چونکە دەنگی میللەت  بەتایبەتی ڕۆژنامەنوسان  نەك بە پڕۆژەیاسایەك ،بەڵكو بەگرتن و كوشتنیش  كپ ناكرێت ، چونكە داگیركارانی كوردستان بەهەموو هێزێكیانەوە هەوڵیانداوە و نەیانتوانیوە بگەنە ئامانجەكانیان ، بۆیە باشترە پەرلەمانی كوردستان  چاوێك بە پڕۆژەیاسای ڕۆژنامەگەری و كارەكانی داهاتوویان بخشێننەوە و تەنها ڕێگای دیموكراتی  ، چارەسەرەی گیرگرفتەكان ئەكات نەك یاسای دەم كوتكردن.

 

Kardo961@yahoo.de