په‌یوه‌ندیپه‌رتووکخانه‌رۆشنبیرییلینکئه‌رشیفنووسه‌رانده‌سپێک

٢٧\۴\٢٠١٠

رووداوەکانى قیرغستان چیمان پێ دەڵێ؟


خەسرەو سایە   


ڕووداوە دراماتیکیەکانى چەند ڕۆژى ڕابردووى قیرغستان، کەبەهاتنە مەیدانى خەڵکى ناڕازى ئەم وولاتە دەستى پێکرد و بەهەڵهاتنى سەرۆک کۆمار کرمان بێگ باکایف گەیشت، نمونەى گۆڕانکاریەکى سیاسى و کۆمەلایەتى خستە پێش چاوى جیهان، کەلەزۆر ڕووەوە جێگاى لێکدانەوە و سەرنجدانە. لەم ووتارەدا هەوڵدەدەین سەرنجێک لەسەر هەندێک لایەنى ئەم ڕووداوانە بدەین ودواتریش ئەو پەیامەى لێدەرکێشین کە بۆ خەڵکى کوردستانى پێویستە. بەلام سەرەتا با بزانین ڕووداوەکان چۆن شکڵیان گرت:

قیرغستان، خەڵک و گۆڕانکارى دراماتیکى:


سەرەتاى ڕووداوەکان بەهاتنە مەیدانى بزوتنەوەى ناڕەزایەتى خەڵک لەشارى تالاس کەیەکێک لەناوچە پیشەسازیەکانى قیرغستانە بەدژى دەسەلات دەستى پێکرد وپاشان پایتەختى ئەم ولاتەى "بیشکک" گرتەوە. بەلام بەپێچەوانەى دەزگاکانى ڕاگەیاندنى ڕۆژئاواوە، هەستان وناڕەزایەتى خەڵک، هیچ پەیوەندێکیان بە ئەنجامى هەڵبژردنەکانى پارساڵى ئەم ولاتەوە نەبوو، بەڵکو ڕاستەوخۆ لەدژى گرانى و بەرزبوونەوەى خێراى نرخى کارەبا و سوتەمەنى و هۆیەکانى گواستنەوە وهاتووچۆ و دزى وگەندەڵیەکدا هاتەکایەوە، کەدەسەلاتداران لەجەرگەى قەیرانى ئابوورى و داشکانەوەى بەسەر سەرى خەڵکى کرێکارو زەحمەتکێشدا وەک سیاسەتێکى ئابوورى بڕیاریان لێدابوو. بزوتنەوەى ناڕەزایەتى جەماوەرى کەلەیەکەمین هەنگاوى خۆیدا بەکۆبوونەوەى خەڵک لەڕۆژى 7 مانگى نیسان لەبەردەم بەڕێوەبەرایەتى شارى تالاس، دەستى پێکرد وڕووبەڕووى هێزەکانى پۆلیس و ئاسایش بوەوە و دەستگیرکردنى سەدان کەسى لێکەوتەوە. ئەم هەنگاوەى دەسەلاتدارانیش هیندەى تر بووە مایەى ڕقو توڕەیی زیاترى خەڵک و فرسەتى دایە دەست هێزە ئۆپۆزسیۆنەکان تا حاڵەتەکە بۆ پایتەختى ولات و بەشیکى زۆر لەناوچەکانى تر بگوێزنەوە، بەجۆرێک کەڕۆژى دواتر ناڕەزایەتى خەڵک تەقریبەن تەواوى ولاتى گرتەوە.


لەبەرامبەر ئەم ڕووداوەشدا، سەرۆک کۆمار باکاییف بەمەبەستى دامرکاندنەوەى خەڵک و بەرگرتن بەناڕەزایەتیەکان دەزگا سەرکوتگەریەکانى خۆى بۆ پەلاماردانێکى خۆێناوى تر ڕاسپارد و ئەوانیش کەوتنە کوشتن و دەستگیرکردنى سەدان وهەزاران کەس، کە ئەنجامەکانى ئەم پەلاماردانە لەدوومین ڕۆژى ڕووداەوەکاندا بەزیاتر لە100 کوژراوو 500 بریندار و دەستگیرکردنى هەزاران هاولاتى گەیشت. لەلایەکى تریشەوە هەوڵدانى دەسەلات بۆ دەستگیرکردنى بەکۆمەڵى سەرانى ئۆپۆزسیۆن، وەک گۆشەیەک لەئامانجى پەلاماردانەکە، ئەو مەبەستەى لەپشتەوە بوو تا لەم ڕێًگایەوە هەم ئۆپۆزسیۆن بخاتە چوارچیوەى سازانەوە و هەم بۆ ئارامکردنەوەى بارودۆخەکان بەکاریان بهێنێ و سەرەنجام خەڵک ناچارکات بەدەست هەڵگرتن لەناڕەزایەتەکانى خۆیان، بەلام هەموو ئەم هەولانە نەک هەر ئەنجامێکى بەدواوە نەبوو، بەڵکو هێندەى تر بارگرژى توندکردەوە و بەهانەی دایە دەست هێزە ئۆپۆزسیۆنەکان وخەڵک تا خوپیشاندانى جەماوەرى بەرەو ڕاپەڕینێکى چەکدارانە لەپایتەختى ئەم وولاتەدا بەرێ و بەدواى چەندین دەرگیرى خوێناویدا خەڵک وئۆپۆزسیون توانیان بەشە سەرەکیەکانى دام ودەزگاى دەوڵەت لەهێزەکانى ڕژێم پاک بکەنەوە وزۆربەى هەرەزۆرى دوکان ونێوەندە بازرگانى وخۆراکییەکانیش، تالان وفەرهود بکەن، کەبەنرخى 15 ملیۆن دۆلار مەزەندە دەکرێ. بەلام ئەو هۆکارەى کەڕەوتى ڕووداوەکانى خێراو کەم خایان هێنایە پێشەوە، تاکتیکێک بوو کەلەلایەن هێزەکانى ئۆپۆزسیۆنەوە بۆ گرتنى پەرلمان و وەزارەتخانە ودەزگاکانى ڕاگەیاندنى دەوڵەت گیرایە بەر. تاکتیکێک کەپشتى بە پەیوەندیە ژێربەژێرەکانى ئۆپۆزسیۆن لەگەل دەوڵەتى ڕوسیادا بەستبوو، بەتایبەتیش کە روسیا لەڕێگاى کڕینى پێشترى سەرکردە سەربازیەکانى سوپاو وڕۆڵى دەزگاى موخابەراتییەوە، لەمێژبوو نفوزێکى زۆرى خۆى تێیدا جێگیرکردبوو، بەم هۆیەشەوە ئۆپۆزسیۆن توانى هێزەکانى سوپا لەم ڕووداوانەدا بێلایەن ڕابگرێ و لەبڕیارەکانى سەرۆک کۆمار باکایف، داى ببڕێت وبەبێ ڕێگریەکى جدى دەست بەسەر پەرلمان وتەلەفزیۆنى دەوڵەتدا بگرن. بەدواى ئەم شکستە دراماتیکیەشدا، "ڕۆزا ئۆتۆنبایۆا" ژنە ڕابەرى ئۆپۆزسیۆن حکومەتى کاتی ڕاگەیاند و داواشى کرد کەسەرۆک کۆمار باکاییف بۆ بەرگرتن لەخوێنڕێژى زیاتر دەست لەکارکێشانەوەى خێراى خۆى ڕابگەیەنێت. هاوکات "ڕۆزا ئۆتۆنبایۆا" کەخۆى پێشتر لەکابینەى حکومەتدا پۆستى وەزیرى دەرەوەى هەبوو، بەڕاى گشتى ڕاگەیاند کەدەستورى ولات دەگۆڕێ و لەماوەى 6 مانگى داهاتووشدا هەڵبژاردنێکى نۆى بۆ پێکهێنانەوەى پەرلمان و حکومەت ودیارکردنى سەرۆک کۆمارى نوى بەڕى دەخات. بەم شیوەیە لەماوەیەکى کورتدا حکومەت ڕووخا و سەرۆک کۆمار باکایف ناچار بەهەڵهاتن وجێهێشتنى وولات کراو ناڕەزایەتى وخواستەکانى خەڵکیش چونە ژێر چەترى سیاسەتەکانى ئۆپۆزسیۆنەوە.

کاردانەوەى جیهانى:


لەگەڵ ڕاگەیاندنى حکومەتى کاتى بەسەرۆکایەتى "ڕۆزا ئۆتۆنبایۆا"، ڕووسیا کەلەسەرەتادا وەک وولاتێکى بێلایەن خۆى دەنواندو ڕووداوەکانى قیرغستانى بەکێشەیەکى ناوخۆیى وتایبەت بەم وولاتەى لەقەڵەم دەدا، لەپێشەوەى هەرولاتێکى تر پشتیوانى خۆى بۆ حکومەتى کاتى ڕاگەیاند و بەڵێنى پێدانى قەرزێکى زۆرى بەسەرانى ئۆپۆزسیۆن ڕاگەیاند. ئەمریکاش دواى وەرگرتنى بەڵێنى مانەوەى بنکە سەربازیەکانى لەقیرغستان، بۆ ماوەیەکى تر، بەناچار تەئیدى خۆى بۆ حکومەتى کاتى ڕاگەیاند و داواشى لەسەرۆک کۆمارکرد کەتەسلیم بەداواى دەست لەکارکێشانەوە ببێت. ئەوروپاى یەکگرتوش لەبەیاننامەیەکدا، تەئیدى زمنى خۆى بۆ حکومەتى کاتى لەژێر ناوى "چارەسەرى ئاشتیانەى ڕووداوەکان"دا ڕاگەیاند. بەجیا لەم ولاتانە تائیستا هیچ ولاتێکى تر هەڵوێستى خۆى لەحکومەتى کاتى ڕانەگەیاندووە. بەلام داشکانەوەى ڕووداوەکان و لەدەستگرتنى قەیرانى حکومەتى لەلایەن ئۆپۆزسیۆن و حکومەتى کاتیەوە، بارودۆخەکان ڕوولە هێوربوونەوە بردووە و جارێکىتر دەرگاى لەبەردەم چالاکیە سەربازیەکانى ئەمریکا لەبنەکەى ماناسدا کردەوە. دواى ئەم وەقائیعانە ئینجا پرسیار ئەوەیە کە ڕیشەى ڕووداوەکانى قیرغستان لەکۆیدایە؟

غیرغستان: مەیدانێک بۆ کێشمەکێشى نێوان ڕوسیاو ئەمریکا:


بەپێچەوانەى وولاتانى ترى ئاسیاى میانەوە، غیرغستان، وولاتێکى هەژارەو بەهرەمەند نییە لەبەرهەمهێنانى سەرچاوەى نەوتى وگاز، ئەوەى کەگرنگى ستراتیژى داوە بەم ولاتە، جێگاى جوگرافیەکەیەتى کەلەم دوودەیەى ڕابردوودا بووتە مەیدانێک بۆ مامەڵەکردنى هەردوو دەوڵەتى ڕوسیاو ئەمریکا لەسەر دانانى بنکە سەربازیەکانیان ودانى کرآى سالانە بەبڕى 20 ملیۆن دۆلارى کەبەدواى هەڵوەشانەى بنکەى سەربازی "کەى2"ى ئەمریکا لەئۆزبێکستان، بۆ 60 ملیۆن دۆلار وزیاتر لەساڵدا هەڵکشاوە. پەیماننامەى "ستارت2" کەلەلایەن هەردوو سەرۆک کۆمار، مەدەدیف و ئۆباماوە لەپەیوەند بەستراتیژى سەربازى لەئاسیاى میانە بەگشتى و قیرغستان بەتایبەتى، ئیمزاکراوە، خۆى لایەنێکى ئەم مامەڵەو بڕیاردانەیە لەسەر ئەم خەرجە. بنکەى سەربازى ماناس لەقیرغستان بۆئەمریکا کەشوێنى لێوە دەرچوونى فڕۆکە و هێزە جەنگیەکانە، بۆسەر ئەفغانستان، بەپێویست جێگایەکى گرنگى ستراتیژى بەقیرغستان بەخشیوە وبەدواى ڕاگرتنى بنەکە سەربازیەکانى ئەمریکا لەئۆزبێکستان هێندەى تر ئەم جێگاوڕێگا ستراتیژیەى ولاتى غیرغستانى هێناوەتە پێشەوە و گۆڕیویەتى بەمەیدانێک بۆیەکلابوونەوەى ڕکەبەرى نێوان ڕوسیاو ئەمریکا. بەلام ئەم واقعیەتانە هێشتا ڕیشەى ڕووداوەکانى ئەم دوایانەى قیرغستان بەتەواوى ناخاتەڕوو. بەتایبەتى کەڕووداوەکانى مانگى نیسانى قیرغستان، لەدرێژەى گۆڕانى حکومەتە یەک لەدوایەکەکانى ئەم وولاتەدا و لەچوارچێوەى ئاڵوگۆڕە جیهانیەکان و کێشمەکێشى نێوان ولاتانى ئەمپریالیستى دوودەیەى ڕابردوودا، شکڵیان گرتووە و سیناریۆى دوبارەبوونەوەى تێپەڕاندووە. بەواتایەکى تر هەڵوەشانەوەى بلۆکى ڕۆژهەلات و دەرچوونى ولاتانێک لەبازنەى نفوزى ڕووسیا، لەسەردەمێکدا کەهەژمونى تاقانەى ئەمریکا و سیاسەتى جەنگخوازانەى جیهانى بەرەو دووبارە دابەشکردنەوەى جیهان و ناوچەکانى نفوز ڕاکێشا ولەوانەش وولاتى غیرغستانى کردە خاڵێک لەبازنەى سیاسەتەکانى ئەمریکاو ڕۆژئاواودا وسەرەنجام ڕووخانى حکومەتى عسکرئاکایفى لێکەوتەوە، ئەم ولاتەى وەک کانونێک خستەژێر نفوزى سیاسەتەکانى ئەمریکاوە. بەلام بەدواى شکستى ستراتیژى جیهانى ئەمریکاو ناکامیەکان لەعیراق وئەفغانستان و هاتنە سەرکارى ئۆباما، ڕوسیا پێشڕەوى بۆ گێڕانەوەى ناوچە لەدەست چووەکانى خۆى کەوتەدەست. پەلاماردانى سەربازى بۆسەر ئۆکرانیا، وسەربەخۆیى ڕگەیاندنى ناوچەى باتیسیا، فشار لەسەر جۆرجیا وتاجیکستان ولاتانى باڵقان، نیشانەیەک بوون لەم پێشڕەوییانەى ڕووسیا لەڕاستاى گێڕانەوەى ناوچە لەدەستچووەکانى ڕابردووى. لەچوارچێوەى ئەم کێشەمە کێشەدایە کە قیرغستان لەدوو دەیەى ڕابردوودا بووە بەیەکێک لەمەیدانەکانى کێشمەکێش لەنێوان ڕووسیاو ئەمریکا و هەوڵیان بۆ هێنانە سەرکارى حکومەت ودەسەلاتێکى لایەنگر بەخۆیان وسیاسەتەکانیان.

ئۆپۆزسیۆن و دووبارە بوونەوەى مێژوو:


لەماوەى 5 ساڵى ڕابردوودا ئەمە دووەمین جارە سیناریۆى گۆڕانى دەسەلات لەلایەن ئۆپۆزسیۆنەوە، لەڕووداوێکى کورتخایان ودراماتیکیدا، خۆى دووبارە دەکاتەوە، سیناریۆیەک کەبەشێک لەدەسەلاتى مەوجود، لەفەزاى ناڕەزایەتى خەڵکى هەژارو کەمدەرامەتدا، بەدژى دەسەلات، تواناى سواربوونى شەپۆلى ناڕەزایەتیەکان بەدەستەوە دەگرێ و بۆ دەڕپەڕاندنى بەشەکەى ترى دەسەلات دەیخاتە خزمەتى بەرژەوەندیەکانى خۆیەوە.


جارى یەکەم: ساڵى 1990 عەسکەر باکایف، کەبەپشتیوانى ڕوسیا دەسەلاتى گرتە دەست، حکومەتێکى سەرکوتگەرو چەوسێنەرانەى بەپێ ى هەمان مۆدیلى کۆنى شوورەوى خستە بەردەست چینى بۆرژوازى و سەرمایەدارانى قیرغستان وتاتوانیان ژیانى کرێکاران وزەحمەتکێشانیان لەستەم وچەوسانەوە و گەندەڵیدا هەڵکێشا. کرمان بێک باکاییف کەخۆى یەکێک لەکاربەدەستانى سەرەکى حکومەتەکەى عەسکەر باکاییف بوو، دواى وەرچەرخانى بەلاى سیاسەتەکانى ئەمریکا وڕۆژئاوادا، پەڕییە نێو بەرەى ئۆپۆزسیۆنەوە و شیعارى دیموکراسى هەڵکرد ودواتریش بەپشتگیرى ئەمریکا بەبەهانە گرتن لەسەر ئەنجامى هەڵبژاردنەکانى مانگى شوباتى 2005 توانى ناڕەزایەتى بەرهەقى خەڵکى ئەم وولاتە بخاتە گرەوى وەلانانى حکومەتى لایەنگر بەڕووسیاو دەسەلاتیکى پڕۆ ئەمریکایی بهێنێتە سەرکارەوە. بەلام کرمان بێک باکاییف هەروەک چون توانى لەڕیزى ئۆپۆزسیۆنەوە، عەسکر باکایف ناچار بەهەڵهاتن بکات، ئەمڕۆ خۆشى لەسیناریۆیەکى هاوشێوەدا لەولات ناچار بەهەڵهاتن کرا، بەبێ ئەوەى سیستەمێکى حوکمڕانى باشتر لەوەى پێشخۆى دابێتە دەست خەڵکى قیرغستان.


جارى دووەم: کرمان باکاییف کەبەفریودان و دانى بەڵێنى درۆ بەباشکردنى هەلومەرجى ئابوورى و کۆمەلاتى خەڵکەوە، لەهەڵبژرادنەکانى مانگى سێپتەمبەرى ساڵى 2005دا خۆى کاندید کرد ولە 70% ى دەنگەکانى بەدەست هێنا و پۆستى سەرۆک کۆمارى کەوتەدەست. بەلام دواى 5 ساڵ لەدەسەلاتدارێتى لەسەر وێرانەى هەمان مۆدیلى حوکمڕانى وسیستەمى ئابوورى شورەوى دانیشت و کەوتە دزینى داهات و بژێوى خەڵک وسەرکوتى کۆمەڵگاوە. هەربۆیە ئەو خەڵکەى کەدەنگی خۆیانیان پێدابوو کەوتنە دژایەتى کردنى و دەربڕینى ناڕەزایەتییەوە. ئەمەش دەستى هاویارانى دوێنآى خۆى کەلەحکومەتدا بوون، کردەوە وبەپشتیوانى ولایەنگرى ڕوسیا ڕۆزا ئۆتونبایاى لەڕیزى ئۆپۆزسیۆندا و لەسەرووى بزوتنەوەى ناڕەزایەتى جەماوەرییەوە جێگیرکرد وکرمان باکایفى نوێنەرى دەنگى زۆرینەى خەڵکى، کێشایەوە نێو هەمان سیناریۆوە کەعەسکەر باکاییف پێیدا تێپەڕبوو. بەم شێوەیەش خەڵکى هەژارو زەحمەتکێشى قیرغستان لەڕووداوەکانى دووبارەبوودنەوەى مێژوویەکدا کەئەم یان ئەو باڵى ئۆپۆزسیۆنى بۆرژوازى بەدەسەلات گەیاند، شتێکى ترى بەنسیب نەبوو. ئێستاش ئەوە نازانرێ کەڕۆزا ئتۆنبایاى سەرۆکى حکومەتى کاتى چ ئایندەیەکى لەپێشە، بەلام ئەوەى هەرلەئێستاوە زانراوە بەدەستەوەگرتنى هەمان کارنامە و سیستەمى زڵمانەو چەوسێنەرانەى حوکمڕانییە بۆ خەڵک، کەلەدەست سەرانى هاوشێوەکانى پێشووى خۆیدابووە. یانى سیستەمێک کەلەسەر چەوسانەوە و دزینى ڕەنجى کرێکاران و زەحمەتکێشان و ژێرپێنانى ماف وئازادیەکانیان ڕاوەستاوە.

بەلام ڕووداوەکانى قیرغستان چیمان پێدەڵێت؟


بەسادەیى لەئاوینەى ڕووداوەکانى قیرغستاندا، دەتوانین بەڕۆشنى ڕۆڵى هەڵبژاردن وگۆاڕنى دەسەلات و کارنامەى هێزەکانى هەردوولاى دەسەلاتدارێتى و ئۆپۆزسیۆنى، هاوشێوەى قیرغستان، لەکوردستانیش ببینین. دەتوانین بەڕۆشنى ئەوە دەرک بکەین کەچۆن "ناڕەزایەتى جەماوەرى" و خواستى بەرهەقى خەڵکى کرێکارو زەحمەتکێش، بەبآ ڕیزى سەربەخۆى چینایەتى جیاوازى خۆیان، ئۆتۆماتیکى لەئامانجەکانیان نزیک ناخاتەوە. بگرە بەسادەیى دەتوانرێ لەلایەن چینى سەرمایەدار و دەولەمەندانەوە بکرێنە ئامڕازێک بۆ دووبارە کردنەوەى مێژووى جێگۆڕکآى هێزەکان بەناوى"ئۆپۆزسیۆن"ەوە، لەدەسەلاتێکدا کەلەگۆڕێیە. هاوکات ئەگەر ئەم ڕووداوانە پێمان دەڵێت خەڵکى کرێکارو زەحمەتکێش هەمیشە ئەو توانایەیان لەدەستدایە ودەتوانن لەڕێگاى هێنانە مەیدانى بزوتنەوەى ناڕەزایەتى جەماوەرییەوە، هەرجۆرە دەسەلاتێک وەلابنێن، بەلام ئەوەشى وەک دەرسێکى گرنگ داوەتە دەست، کە ئیعتراز و ناڕەزایەتى بەتەنها کافی نیە وپێکهێنانى گۆڕانیش لەدەسەلاتدا، بەبآ ئەوەى "خەڵکى ناڕازى" بەرێتە نیو دەسەلات وبەڕێوەبردنى کۆمەڵگاوە، کردەیەکى بێئاکامە. ڕووداوەکانى قیرغستان پێمان دەڵێت کە جیاکردنەوەى ڕێزى خەباتى کرێکاران و زەحمەتکێشان و گردبوونەوەیان لەژێر ئالاى شۆڕشگێڕانەى چێنى کریکار و کۆمۆنیزمدا مەرجێکى پێویست وبنەرەِتییە بۆ گەیشتنى "جەماوەرى ناڕازى" بەخواستەکانیان و هەنگاو هەڵگرتنیان بەرەو هێنانە سەرکارى دەسەلاتێکى ئینسانى و کۆمەڵگایەکى ئازاد ویەکسان و خۆشگوزەران.

کورتەیەک لەبارەى قیرغستانەوە:
قیرغستان یەکێک لەولاتە بچووکەکانى ئاسیاى ناوەندە وسنورەکانى لەسەرەوە بەوولاتى کازاخستان و لەخوارەوەش بەوولاتى چین وتاجیکستان ولەڕۆژهەلاتیشەوە بەچین و لەڕۆژئاواوە بەوولاتى ئۆزبکستان دەورە دراوە. ڕووبەرى قیرغستان 500.198 هەزار کیلۆمەتر دوجایە. ئاوو هەواى وشکى کیشەوەرى هەیە وهەر دوو رووبار"تشو"، "ناریین" دەیگرێتەوە. ژمارەى دەنیشتوانەکەى نزیکەى دەگاتە 5.5ملیۆن کەس. ڕێژەى بێکارى بەپێى ئامارەکانى 2004 گەیشتۆتە 18% وقەرزە دەرەکیەکانى سەرى، تاساڵى 2008 گەیشتۆتە467. 3 ملیاردۆلار.



Saya.xasraw@yahoo.co.uk