|
٤\٧\٢٠١٢
شۆڤەنیسما زاراڤا
سۆرانی ل کوردستانا رۆژهلات.
حەمید مستەفا
شۆڤەنیزما زاراڤا سۆرانی ل دژی زاراڤێن دنێن
زمانێ کوردی.
وەر کو ل سەرژمێرییا سالا ١٣٨٥ رۆژی (٢٠٠٨ زایینی)یا ئیرانێ (ل ژێر
دبینن)، ئەگەر نفووسا خەلکی کورد ل کوردستانا ئیرانێ (زاگرۆسا باشوور،
زاگرۆسا باکور) ل دەردورا ١٠ ملیۆنی ببن (ھەلبەتە مومکنە کو پرتر ژ
ڤییا بن)، ھینگا بێلوو دبە کو نفووسا کوردێن کو (ل ناڤچا سۆران-ئاخفیا
رۆژھەلاتا کوردستانێ مینا: سنە، بانە، سەرڤاباد، کامیاران، دیڤاندەرە،
مەریڤان، قۆرڤە، سەقز، بیجار، بووکان، نەقەدە، مییاندواب، مەھاباد) ب
زاراڤا سۆرانی داخفن نێزیک ل ٥.١ ملیۆنن، ڤا یان کو فەقەت ٪١٥ ژ نفووسا
کوردێن رۆژھەلات ب زاراڤا سۆرانی داخفن، کو دەر ئەسل کێمترین (ھندکترین)
نفووس ل ناڤبەینا کوردێن رۆژھەلاتن. ب گۆتنەک دن ٪٨٥ ژ کوردێن رۆژھەلات
ب زاراڤێن خەینی سۆرانی داخفن (مینا زاراڤێن: کورمانجی، ھەورامی،
گۆرانی، لەکی / کەلھوری / کرمانشاھی، فەیلی / لۆرانی نە).
١ - زاراڤا سۆرانی نکانە ببە زمانێ نەتەوەیی سەوا نەتەوا کورد، چنکو
بێگومان کێمترین نفووسا کوردن. نڤیسینا ب ئالفابێیا ئارابی ژی نکانە ب
گشت کوردان بێبە گرێدان، چنکو پرتری نەتەوا کورد ب ئالفابێیا لاتینی
دنڤیسن و یان ژی دخوەزن ھین ببن.
٢- کوردێن سۆرانی ل رۆژھەلات کو فەقەت ٪١٥ ژ نفووسا کوردێن رۆژھەلاتا
کوردساتنێ نە ب زاراڤا -
ھەزییا بێ-زانیستی و زۆردارییا نارەوا / ناھەقیێن خوە، سەردەستی
و جودا کرنا خوە ب نامەردی ب سەر کوردێن خەینی-سۆرانی خستنە کو ژ
ئالییێ پێیمانێن مافێن مرۆڤاییێن ئون و مافێن چاندی و زمانیێن ئون دا
دروست ننە، ئەیب و شەرم و فەدییە.
٣- ئەگەر نەتەوین سەردەست (فارس ل تەھرانێ، ئاراب ل شامێ، ترک ل
ئانقەرێ) ھەول ددن داکو ب زمانێ داییکا مە کوردان بێرێزی کن و ئاسیمیلە
بکن و ژ بەینێ ببن، و ئەم ل ھەمبەری ڤێ بریارا ئیسترایژیکا وان تا
سەرکەڤتنێ ب گشت قۆوەت و تەوانا خوە ل بەر خوە ددن و دسەکنین، نھا
ئەگەر خویشک و برایێن ئازیزێن سۆرانی بخوەزن ب زاراڤا مە کو سۆرانی ننە
بێرێزی بکن و
لێ ئەم ل گۆر ڤێ رەوش و بویەرا چ بکن؟
٤- بەدەنا رێخستنی و چەرخا گەراندنێیا سازمان و پارتییێن کوردی ل
رۆژھەلاتا کوردستانێ ل دەست ڤێ نفووسا کێما سۆرانی-ئاخف ب شیوێن
دۆگماتج / سەری ھشکی (خزم و کەسێن خوە) و خەینی-دەمۆکراتک دا گیر کرییە
(ھەتا جارنا ژی ل ھەڤ ناکن و ژ ھەڤ ڤەدقەتن و جودا و ئینشیاب و
ژی
دکن)، یان سازی و رێڤابەر و رێبەر و ھەتا سەرۆکێن ڤا پارتییانا ژی تم و
تم ل بن دەست و کەمەندا سۆرانییا گیرکری و ھێسیر بوویە، لۆما ڤنا رێیا
ناھەقییا بێھەڤتا و جودایییا تازی ل دژی زاراڤێن دنی کوردی ب جیھ تینن
کو ب راستی جیھێ خەمگینی و شەرمەزارییە، مخابن ب سالێن دوور و درێژە کو
ڤا شیوەیا تاھل و خەمبار ل ناڤ پارتییێن سییاسیێن رۆژھەلات کوردستان
ھەیە و بێلوویە و ب قۆوەت و ب ھێز ژی ب جیھ تینن و ئادی بوویە.
ئایا ھزبەک (پارتییەک)یا ئۆرگانەک کو ئیدا خەبات سا نەتەوا کورد را دکە،
چاوا دکانە ٪٨٥ ژ نفووسا نەتەوا کورد کو ب زاراڤا سۆرانی قسە ناکن (نەداخڤن)
ل ئەمەل د وان دا تونەبن. ئایا وەختا کو سەرۆکەک (یا ھەڤگرییا سەرۆکاتی)
ل ھزبەک (پارتییەک) ژ خەینی زاراڤا سۆرانی نکارە ب زاراڤێن دنی کوردی ل
رۆژھلات (٪٨٥ نفووسا کورد ل رۆژھەلات) سۆھبەت بکە و باخفە، چاوا دکانە
ئدەا رێبەری سا خەلکی کو نکانە ب زمانی وان ب وان را تێکلی و ئاخافتن و
بکە و ب وی خەلکی را بە؟ ئایا (ما / قەی) ڤا کەندار ننە (ئەگەر
نەبێژم کو زۆرکرنا سییاسییە)؟
٥- ل رۆژھلاتا کوردستانێ گشت نڤیسین (رۆژنامە، وێبسایتێن ئینترنێتی، و
)، نامە و ئاخافتنا ل رادیۆ و تلڤیزیۆنان، جڤینێن ھزبی و رێخستنی،
ھەموو و ھەموو
ب زاراڤا سۆرانی نە، کو فەقەت ٪١٥ نفووسا کوردێن
رۆژھلاتن. ئایا ڤا منسفانە و دەمۆکراتکە؟
وەختا کو ٪١٥ ژ نفووسا کوردێن رۆژھلات سۆرانی نە، ئەڤ یان کو ل رەوشەکی
دەمۆکراتک فەقەت ٪١٥ ژ بەرنامێن رادیۆ و تلڤزۆنی و رژنامان و
لازمە ب
زاراڤا سۆرانی ئیجرا بن، و ٪٨٥ ب زاراڤێن دنێن زمانێ کوردی کو ل
رۆژھلاتن بە، لێ ل پراتیک دا ھاکا ننە چنکو کێم-زێدە گشت کارمەند و
دەستبکارێن رادیۆ تلڤیزیۆنی ژی ب شیوەیێن خەیری دەمۆکراتیک و تێکلییێن
فامیلی (مالباتی) ژ سۆرانییان ھاتنە ھلبژارتن، داکو پێڤاژۆیا خەمگینیا
جوداکرنا زمانی (زاراڤێن کوردی) و
ب زۆرێ پێشڤا ببن (بدۆمینن).
ب گشتی بێلوویە کو ئەڤ ب خوە ژ ئالییێک دا ل دژی مافێن مرۆڤایی، جڤاکی
و مافێن کۆمجڤینی یە، و ژ ئالییێک دن دا ژی رادیۆ و تلڤیزیۆنێن کوردی ل
کوردستانا رۆژھلات بوونە رادیۆ تلڤیزیۆنێن ئەشیرەتی - تایفەیی، ھزبی و
سازمانی (رادیۆ تلڤیزیۆنێن نەتەوی کوردی نینن چنکو سەر گشت زاراڤێن
جڤاکا نەتەوا کورد ل رۆژھلات ناگرن).
٦- ھەرچەند کو ھن ژ ھزب (پارتی)ێن رۆژھلات
خوە دمۆکرات ناڤ دکن، لێ ل پراتیک دا رێچ و شیوەیا پرتری وان ژ سەر
ھەقداری و ئینساف و دەمۆکراتیک ننە کو ب خوە مومکنە ھم ژ مەقبوولییا
جڤاک و خەلکێ دا بکەڤن (ھەلبەتە رقابەتێن سەری-ھشکی و ناسالمێن ناڤ وان
جارنا دبن سەبەبا قسم بوونا ھزبی، پاشدا مایینا سییاسی و
)، ھم ژی
زەربێن بێجبران ل جڤاکا کوردی ژ ئالییێ چاندی و ھەڤگرتنا جڤاکی سا
ھەڤگرتنا نەتەوا کوردی (زاراڤێن جوور ب جوورێن زمانێ کوردی) نە.
پرترییا گشتییا جڤاکا کوردێن رۆژھەلات ب زاراڤا سۆرانی قسە ناکن (ناخڤن).
پر بێلوویە کو لەھجە-گرایی (ل بەر زاراڤێک گەرین)ا ھووشتەنگی /
تەنگدیتنی، ئیسرار کرنا خەینی زانیستی (خەینی-ئیلمی) و یێک-ئالی دیتنا
دۆگماتیک (سەری-ھشکی)یا سۆرانییان (چ ب زانینێ بەیا ب نەزانینێ بە) دبە
سەبەب کو ھن ژ جوان (گەنج)ێن کوردێن خەیری سۆرانی ل بەر زاراڤا سۆرانی
رەوش و ھالا نەفرەت و بێزاری پەیدا دکە، کو ب خوە ل رێیا ھەڤالی و
ھەڤگرتنا جڤاکا کوردی وەک نەتەوێک / ملەتەک نابە.
٧- ئەگەر کەسەک خەیری سۆرانی ل روونشتن و یان ل کۆمجڤینێن ھزبی و
جڤاکیێن ڤان ئازیزان شرکەت بکن، گەرێ ب سۆرانی قسە بکە (باخڤە / گەپ
بکە / سۆھبەت بکە) و ئەگەر ژی سۆرانی نزانبە گەرێ ب فارسی سۆھبەت بکە
(ب گۆتنەک دن یانکو زاراڤا زکماکییا خوە ژ بیر کن)، مینا ئەو تشتێ کو ل
ئیرانێ زمانێ فارسی تینییە سەری زمانێن خەیری فارسی داکو وان ئاسیمیلە
بکە (ژ بەینێ ببە). ژ بەینێ برنا ھەر یێک ژ زاراڤێن کوردی یان کو ئەو
قسما ژ سەرزەمین و خاکا کوردی و ھم ژی ئەو قسما ژ نەتەوا (ملەتێ) کوردی
مەقەس کرن و ب نەتەوا ھاکم و سەردەست سپارتنە.
٨- ب ڤێ بالدارییا کو زاراڤا سۆرانی ب ئالفابێیا ئارەبییە و ژ ئالییێ
دن دا ژی زاراڤێن دن ێن کوردی مینا کورمانجی ب ئالفابێیا لاتینییە،
لۆما کێمزێدە گشت جوان (گەنج) و شاگرد ێن کورمانج (ب خسووس ل باکوورا
کوردستانێ) نە کو ب تەنێ ھێچ ناسینێن پەروەدەیی و فێربوونی ب ئالفابێیا
ئارەبی تونن بەلکو دەر ئەسل خوەندن و نڤیساندنا وێ (ئارەبی) ژی نزانن (پەس
رۆژنامە، کتاب، و گشت نڤیسێن ئینتنەتی و مالپەرێن سۆرانی فەقەت و فەقەت
ل ناڤ زنجیرا ڤێ کێمترین (ھندکترین) نفووسا سۆرانی دگەرە)، کو ب خوە
جودایی و ژ ھەڤدو پژقاندن ل ناڤبەینا نەتەوا کورد / ملەتێ کورد چێدکە
کو ھەر رۆژ کورتر دبە (ما رێبەر و خوەدی دیتن ێن کورد ڤییا نزانن؟).
٩- دایرا رێبەری ویا دەبیرێ گشتیێن ھزبان ل رۆژھلات ل پراتیک دا لازمە
کو ژ نفووسا کێم (ھندک)ا مەزھەبا سونی و زاراڤا سۆرانی بن، فەقەت نیزک
ل ٪٢٠ ژ نفووسا کوردێن رۆژھلات سونی مەزھەبن (دایرا رێبەرێن ئیرانێ و
ھەم ژی سەرۆک کۆمارا ئیرانێ ژی لازمە کو فارس ش شی،ە / مەزەبا شی،ە بن)،
ئایا (ما / قەی) ڤا دەمۆکراتیک و ژ ئینسافێیە؟ ئەگەر ئەڤ ھزبانا ب
گۆتنا ئەساسناما سازمانییا خوە ب ئازادی سا چێکرنا ئۆرگانێن بازرگانی و
سییاسی و
قاییلن لێ چما ل ئەمەل / پراتک دا ب ئۆرگانێن دنی سییاسی و
رادەستی شیوێن خەینی دەمۆکراتیک و تەخریبی و
تێن؟
١٠ - ھەرچەند کو ھێژمارەکە ل بەر چاڤان و گرینگ ژ کوردێن باشوور (کوردستانا
ئیراق) ژی ب زاراڤا کورمانجی سۆھبەت دکن و داخفن، لێ ھکوومەتا (دەستھلاتا)
ھەرێما کوردستانێ ب رەویش و راست ھاتنەک سییاسی و نە-ئاقلمەندانە ب
مانا چێکرنا زمانەک یێکگرتی کوردی (کو بێبنگەھا زانیستییە و ل مقابلی
پێڤاژۆ / پرۆسسا نەتەوا کوردییە) دەرس دایینا کورمانجی ژ مەدرەسە و
دەبستان و زانینگێن کوردستانێ دەرخستنە و قەدەخە کرنە، و زاراڤا سۆرانی
وەک زمانێ رەسمی و ئیداری ئاشکەرە کرنە کو ب خوە جوورەک ھەڤکاری و
ھەڤیاری ب ھکوومەتا ترکییێ سا ب ھێزکرنا پێڤاژۆیا ئاسیمیلەکرن و ژ
بەینێبرنا زمانێ کوردی ل باکوور و ھم ژی ل مەنتەقە و دەڤەرێن دنی
کوردییە. ئەڤ ھەرەکەتا خەمبار و شەرمگینا خەینی زانیستی، دژی ئینسانی،
خەینی دەمۆکراتیک و جودا کرنیا دەستھلاتا ھەرێما کوردستانێ ب ھێزتر (خورتر
و قەوی و ب توندی) مەھکوومە و کریار و لڤبازێن ڤێ ھەرەکەتا نەنگین ل
ناڤ دلی دیرۆکا کورد و کوردستانێ دا ھەتا تمێشەێ پەست و زەلیل و
تاوانبارێن ئەخلاقی، وژدانی، جڤاکی و نەتەوەیی بن.
ب ھەر ھال پرس ڤایە:
١- سەوا رێزگرتن (ئیھترام دانین) ل گشت زاراڤێن نەتەوا کورد، ل ئەمەل /
پراتیک دا چ چارە گەرێ پێک بێبە؟
٢- ھزبێن کوردی ل رۆژھلات چاوا (چەرە) دکان ل سەر ڤێ وەکھەڤ نەدیتنا (جودا
کرنا) رووت و بێلوویا زاراڤەیی و مشکوولا زمانی دا سەرکەتی بن؟
سەرژمارییا نفووسییا سالا ١٣٨٥ رۆژی / ٢٠٠٨ زایینی، پارێزگەھێن کوردیێن
رۆژھلات، (ژمارێن ناڤ کەڤانۆکان نفووسا مرۆڤ
نیشان ددە).
پارێزگەھێن کوردی ل رۆژھلاتا کوردستان ئەڤن:
پارێزگێن کوردی ل زاگرۆسا باکوری:
پارێزگا ئورمییە (٢.٨٧٣.٤٥٩)
،( اشنویھ (
64.551 Oşno ،( چالدران ( 45.641 Ēaldiran ،( شھر ارومیھ ( 871.204
Şehrī Wermīye
نقده Neqede
،( بوکان ( 204.306 Būkan ،( شاھین دژ ( 90.182 Şahīndij ،( تکاب (
82.274 Teka
،( ماکو (
176.411 Makū ،( مھاباد ( 201.049 Mehabad ،( میاندوآب ( 247.307
Mīyanduav ،(118.516)
پیرانشھر
Pīranşehr ،( خوی ( 370.072 Xoy ،( سردشت ( 105.569 Serdeşt ،( سلماس (
183.581 Selmas
.(112.994)
پاێزگا کوردستان (١.٤٤٠.١٥٦)
،( سروآباد (
54.832 Servava ،( بانھ ( 118.667 Bane ،( شھر سنندج ( 417.177 Şehrī
Sine
،( مریوان (
153.271 Merīvan ،( دیواندره ( 84.354 Dīvandere ،( کامیاران ( 105.895
Kamyaran
.( بیجار (
97.913 Bēcar ،( سقز ( 208.425 Seqiz ،( قروه ( 199.622 Qorve
پارێزگا کرمانشان (١.٨٧٩.٣٨٥)
،( پاوه (
52.783 Pawe ،( کنگاور ( 80.608 Kengaver ،( شھر کرمانشاه ( 967.196
Şehrī Kirmanşan
،( دالاھو (
42.598 Dalaho ،( روانسر ( 45.324 Rewanser ،( اسلام آباد غرب (
152.500 Īslamabadī qerb
جوانرود
Ciwanru ،( صحنھ ( 76.414 Sehne ،( ھرسین ( 91.300 Hersīn ،( باباجانی
( 38.580 Babacanī
سنقر Sonqor
،( قصرشیرین ( 24.383 Qesrī Şīrīn ،( گیلانغرب ( 62.945 Gīlanī qerb
،(62.797)
.( سرپل ذھاب
( 84.945 Serī polī zuav ،(97.012)
پارێزگا ھەمەدان (١.٧٠٣.٢٦٧)
،( اسدآباد (
106.028 Esedabad ،( نھاوند ( 181.049 Nihavend ،( شھر ھمدان ( 637.304
Şehrī Hemedan
بھار Bihar
،( رزن ( 113.053 Rezen ،( تویسرکان ( 110.737 Toyīsirkan ،( ملایر (
290.197 Melayīr
.( کبودرآھنگ
( 142.645 Kebuderaheng ،(122.254)
پارێزگێن کوردی ل زاگرۆسا باشووری:
پارێزگا ئێلام (٥٤٥.٧٨٧)
Mīran ،( آبدانان ( 47.370 Avdanan ،(
ایوان ( 47.958 Eywan ،( شھر ایلام ( 199.519 Şehrī Źlam
،( دھلران (
62.256 Dźh-Loran ،( شیروان و چرداول ( 73.973 Şźrvan ū Ēerdawil
،(57.889)
.( دره شھر (
56.822 Dereşehr
پارێزگا لۆرستان (١.٧١٦.٥٢٧)
پلدختر
polīdoxter ،( الیگودرز ( 137.808 Alīgoderiz ،( شھر خرم آباد (
522.246 Şehrī Xoremabad
دلفان Dilfan
،( درود ( 160.686 Dirūd،( کوھدشت ( 211.886 Kohdeşt ،( ازنا ( 71.548
Ezna ،(76.541)
.( سلسلھ ( 74.353
Silsile ،( بروجرد ( 323.826 birūcirt ،(137.633)
پارێزگا کۆھکیلۆیە و بۆییر ئامەد (٦٣٤.٢٩٩)
،( بھمئی (
35.637 Behmeyī ،( بویراحمد ( 217.741 Boyīr Amed ،( شھر یاسوج (
191.823 Şehrī Yasoc
،( گچساران
( 19.943 Geēsaran ،( دنا ( 53.034 Dźna
پارێزگا چارمەھال و بەختییاری (٨٥٧.٩١٠)
،( کوھرنگ (
35.520 Kuhreng ،( بروجن ( 115.286 Birūcin ،( شھر ک رد ( 368.466
Şehrī Kurd
.( فارسان (
90.980 Farsan ،( لردگان ( 177.277 Lordegan ،( اردل ( 70.381 Erdil
نفووسا گشتییا پارێزگەھێن کوردی ل رۆژھلات کێمزێدە (١١،٦٥٠،٧٦٣ نەفەرن).
مەنتەقا کورمانژیا باکوورا خۆراسانێ:
نفووسا کوردێن خۆراسانێ نێزیک ل ٢ ملیۆنانە کو گشت ب زاراڤا کورمانجی
داخفن.
اسفراین
Esperayīn ،( قوچان ( 186.022 Qoēan ،( شیروان ( 158.181 Şźrvan ،(
بجنورد ( 328.489 Bijnūrd
جاجرم Cacerm
،( مانھ و سملقان ( 95.582 Mane ū Similxan ،( فاروج ( 49.693 Faroj
،(123.144)
،( چناران (
110.966 Cinaran ،( سرخس ( 87.442 Serexs ،( کلات ( 40.667 Kelat
،(58.483)
.( مرواه تپھ
( 65.344 Merawe tepe ،( درگز ( 75.925 Deregez
کێمزێدە ل نیزکی ٪١٥ ژ شەھرێن ژێر ژی کوردن:
(نشاور:
448.170). (سەوزوار: 440.133). (مەشھەد:
2.868.350).
فارسی
http://dibistan.blogfa.com/post-35.aspx
کوردی
http://nefel.com/articles/article_detail.asp?RubricNr=10&ArticleNr=4815
فۆنتا کوردی لاتینی
http://www.nefel.com/articles/article_detail.asp?RubricNr=16&ArticleNr=163
کتابا گشت
زاراڤێن کوردی
http://www.4shared.com/office/jdA5ufkb/Kurdzan_Rber_kirina_zaravn.html
وەر کو ل ڤێ نەخشا بێلوویە زاراڤا سۆرانی ب خوە ژ ناڤێ مەنتەقێکە قچک (مەنتەقا
سۆران و رەواندز) ژ سەرزەمینا ملەتی کورد ھاتییە گرتن، ئیرۆ پرتر ژ ٪٧٠
ژ نەتەوا (ملەتێ) کورد ب زاراڤا کورمانجی سۆھبەت دکن لۆما ئەڤ زاراڤا
سۆرانی نکانە ببە زمانێ رەسمی / فەرمیا ملەتێ کورد.
کوردستان، بەهار ٢٠١٢
hemidmostefa@gmail.com
|
