٢٩\١٢\٢٠١٣

یوسف عیزەدین لە وەڵامى تەوەرێکدا.

ئا: شاڵاو حەبیبە

شاڵاو حەبیبە: سەرەڕاى فرەیى لق¬و قوتابخانەکانى ڕەخنەى ئەدەبى لەلاى ئێمە، تەنها بۆ ڕەخنەى ڕووخێنەر و بنیاتنەر دابەشدەکرێن؟ ئەم دابەشکردنە لەکوێوە سەرچاوە دەگرێ¬و هەردوو وشەى ڕووخێنەر و بنیاتنەر لە فەرهەنگى نووسەرانى ئێمەدا چۆن شیدەکەیتەوە؟ هۆکارى ئەم دابەشکردنە، نەزانین، ئاگایى، یان کەمتەرخەمى نووسەران، ڕەخنەگران، یاخود خوێنەرانە، لە کاتێکدا هەموو دەنگ بۆ ئەوە بەرز دەکەنەوە کە ڕەخنەمان نییە، پێتوایە بیانوویان بۆ دابەشکردنى شتێک کە وجودى نییە، چییە؟

یوسف عیزەدین: لەم دەرفەتە بەرتەسکەداو سەبارەت بەپرسیارە فرە ڕەهەندەکەتان، گەر مەبەست بێت بیکەینە دەسپێکى گەڕان¬و تەرحى پرسیارگەلێکى گرنگ ئەوە ڕەنگە خراپ نەبێت گەر لەگوتەیەکى"برتراند ڕاسل"ەوە دەست پێبکەین کەدەڵێت: ( شتێکى تەندروستە کەجار جارە نیشانەى پرسیار بخرێتە سەر ئەو شتانەى کەماوەیەکى دوور و درێژە سەقامگیر و جێگیربوون) و بەتایبەتیش وەک "ئیسحاق عەزیمۆف" دەڵێت: (سەخت نییە فێرى شتە سەیرەکان ببین، بەڵکو سەختى لەپاشگەزبوونەوەو دەستبەرداربوونە لێى).

کەواتە دەستبەرداربوون لەو یەقینە پێشوەختەى کەهەمانە سەبارەت بەشتێک، یان شتگەلێک و دیارە بنەڕەتى ئیشکال¬و بەدحاڵبوونەکانیش، بەوەشەوە کەلەپرسیارەکەتاندا هاتووە، بەشێوەیەکەى سەرەکى¬و بەچەشنێک لەچەشنەکان، لەمەوە دەستپێدەکات. دەبێت هەمیشەش ئەوە لەبەرچاوبگرین، کەسڕینەوەى گومان¬و جێکردنەوەى بەیەقین، گرفتێکى هێجگار گەورەى مەعریفییە؟ ئیدى ئەو کایەیەى کەمامەڵەى لەگەڵ دەکەین، هەر کایەیەک بێت، بۆ نموونە کاتێک تێز و تێڕوانینەکانى "ئەرستۆ"، لەلایەن خوێنەرێکەوە، وەک شتگەلێکى ئەقڵانى¬و لۆژیکى دەخوێنرێتەوەو مامەڵەى لەگەڵدا دەکرێت، لەبەرئەوەى ئاوا پێی ناسێنراوە، ئەو دەم نالۆژیکى¬و نائەقڵانى بوونى خودى زۆر تێز و بۆچوونى دیکەى"ئەرستۆ" نابینێتەوەو بەپەردەپۆشکراوى لەبەرچاویدا دەمێنێتەوە، ئەمەش بەر لەهەر شتێک گەورەترین ئیشکالە. هەر وەک نموونەیەکیش"برتراند ڕاسل" دەڵێت: ( ئەرستۆ سوور بوو کەژمارەى ددانى مێینەى مرۆڤ کەمترە لەژمارەى ددانى مرۆڤى نێرینە، سەیریش لەوەدایە بۆخۆى دووجاران ژنى هێنابوو، کەچى بۆ جارێکیش، بەخەیاڵیدا نەهاتبوو، ژمارەى ددانى یەکێک لەژنەکانى خۆى بژمێرێت؟!).
 

جا دەکرێت دەیان پرسیار سەبارەت بەپرسیارنەکردنى ئەرستۆ دەرحەق بەو نموونەیەى کەئاماژەمان پێدا لەخۆبکەین؟ کەبێگومان گەر جددیانە کار بۆ تەفکیککردنى بکەین¬و لەپشت ئاسایى بوونیەوە بۆ نائاسایى بوونى بگەڕێین، دەگەینە شوێنێکى ترسناک لەنائەقڵانى بوونى بەشێکى گرنگ¬و سەرەکى تێڕوانینەکانى ئەو زاتە. ئەمە وەک ئەو گەمەیە وایە کە"ئەفڵاتوون" بەچەشنێکى دیکە لەگەڵمانى دەکات، سەبارەت بەتێڕوانینى ئەو لەجێنەکردنەوەى شاعیران لەنێو کۆمارە یۆتۆبییەکەیدا.. کەچى تەفکیککردنى چەشن¬و شێوەى گوتارەکانى لەئێستادا، ئەوەمان لابەرجەستە دەکات کەمەبەستى ئەفڵاتوون لەم کەین¬و بەینەدا قۆرخکردنى شیعر بووە بۆ خودى خۆى، تابەشێوەیەکى مەجازى¬و لەشوێنێکى دیکەوە بۆخۆى وەک زمانێکى نووسینەوەى فەلسەفە بەکاریبهێنێتەوە، واتە ئەو فەیلەسووفەى شاعیران لەکۆمارەکەى دووردەخاتەوە، هەر بۆخۆشى بەپەنهانى¬و بەشێوەیەکى پەردەپۆشکراو، زمانەکەى ئەوان دەکاتە زمانى نووسینەوەى فەلسەفەو بۆ مەستکردنى خوێنەرانى بەکاریدەهێنێتەوە.

نازانم ئەمە سەیرترین فێڵ نییە کەفەیلەسووفێک بەئاگا یان بێئاگا.. یان بابڵێین تێکستە فەلسەفییەکانى لەگەڵ ئێمەى خوێنەرى دەکات، کەم خوێنەریش هەیە لەڕێى گومان¬و بەکارهێنانى کەرەستە تەفکیکییەکان¬و ئامڕازە مەعریفییەکانى هەڵوەشانەوەى تێکستەوە، خۆى سەرقاڵى دۆزینەوەى تێکستە بەراییەکانى پشت تێز و تەرحە فەلسەفییەکانى ئەو زاتە بکات.

ئەمە لەکاتێکدا دەبێت ئەوەش لەبەرچاوبگرین کەگومان بۆ خۆى میتۆد نییە، وەک چۆن هیچ میتۆدێکیش گومان نییە، دیارە وێڕاى ئەم پێوەندییە دیالێکتیکییەى کەدەکەوێتە مابەینییەوە¬و کەم تا زۆریش پێکەوەیان وابەستە دەکات.. هەموو ئەمانەش لەنێو کایەى زمان¬و زمانەوانیدا هەڵدەسووڕێن، وەک"هێدگەر"یش ئاماژەى پێدەدات، کردەى زمان و زمانەوانى هەوڵدانە بۆ پێوەندیکردن بەکەینوونەوەو لەپێناو خۆ بەدوورگرتنیش لەگۆڕینى زمان بۆ چەندەبازى¬و دووبارەکردنەوەى شتگەلەکانى پێشوو، پێویستە گوتەکان لەخودى خۆیان دابماڵرێن¬و بەشێویەکى ئەبستراکتانە مامەڵەیان لەگەڵدا بکرێت، تابتوانین شتەکان لەحاڵەتى بەرایى بوونیاندا ببینین¬و پێیان بگەین.

سەبارەت بەپرسیارەکەشتان¬و ئەوەى خستووتانەتەڕوو، بەڕاى من دایۆگنۆسسێکى هەڵەتان نەکردووە، بگرەو ڕەنگە زۆر لەوە زیاتریش شتى سەیر و سەمەرەتر، سەبارەت بەڕەخنەو کارى ڕەخنەییانەى نێوەندەکە هەبێت¬و لێرەو لەوێ بخرێتەڕوو.. بەڵام ئاخۆ هەموو ئەمانە دەیانەوێت بگەنە کوێ و بگرە دەبێت لەوەش بپرسین کە ئاخۆ لە کام سەرچاوە و سەرچاوەگەلێکەوە، سەرچاوە دەگرن؟!

یان بۆ دەبێت هەمیشە بەدواى وەڵامى پرسیارگەلێکى وادا بگەڕێین، لەکاتێکدا هیچ کاتێک بۆ نووسینى تێکستێکى جوان، نووسەران پرسیان بەهیچ ڕەخنەگرێک نەکردووەو بگرە زۆر جیاواز و دژ بەهەموو شتگەلێکى سەردەمەکەى خۆشیان، ڕەنگە هەوڵى نووسینیان دابێت¬و دواجار شتێکى پێشتر نەکراویان هێنابێتە بوون!؟
 

ئەو دابەشکردنە ناسیمپاتیکیانەى ڕەخنە وەک لەپرسیارەکەدا هاتووە، بۆ بنیاتنەر و ڕووخێنەر و شتهایەکى لەو شکڵ¬وشێوەیە، پێش هەمووشتێک زادەى ئەقڵیەتێکى دۆگمائامێزى هەرزەبیرو ئەقڵییەتێکى ناحاڵییە، لەوەى سەرەتا تێکست چییەو دواتر ڕەخنەگرتن¬و خوێندنەوەى تێکستى ئەدەبى چییە؟!

ساغکردنەوەو قسەکردن سەبارەت بەهەموو ئەوەى ورووژێنراوە لەپرسیارەکەدا، بەهیچ شێوەو کلۆجێک لەم بوارە بەرتەسکەدا جێى نابێتەوەو خۆ بەخۆڕاش نییە، بەهاریکارى خانەى چاپ¬و بڵاوکردنەوەى ئەمریکى"نۆرتۆن"و لەمیانى پرۆگرامێکى زانکۆى"هارفارد"ەوە، نووسەرێکى بەتواناى وەک"ئیمبیرتۆ ئیکۆ" بانگهێشتنى خستنەڕووى کۆمەڵێک "وانە - وتار" بکرێت.. سەبارەت بەتێکستى سەردیى بەگشتى¬و سەردیى ڕۆمانیش بەتایبەتى کەدواتر بووە کتێبێک بەناوى"شەش پیاسە بەنێو دارستانێکى خەیاڵچندا".. هەموو ئەمەش بۆ دۆزینەوەو کەشفکردنى چینەکانى ناوەو دیوەکانى دیکەى تێسکت بوو، بەتایبەتیش کەتێکست ئەو شتەیە پشت بەیاساکانى خۆى دەبەستێت¬و بەدەر لەیاساکانى واقیع هەیە و دەمێنێتەوەو دەبێتە گەردوونێکى دەلالى، هەر ئەمەشە وادەکات کەتەنها خوێنەرێکى گریمانکراوى نموونەیى بتوانێت، ڕۆبچێتە نێو ئەو دنیایەوە، ئیدى پێموایە، پێش هەموو شتێک دەبێت لەبارەى بوون و نەبوونى ئەو خوێنەرە گریمانکراوە نموونەییەوە، پرسیارمان هەبێت¬و زۆر بەقووڵى¬و فرە ڕەهەندانە لەبارەیەوە بدوێین.

ماڵپه‌ڕی یوسف عیزه‌دین