١٠\١٢\٢٠١٠

ئایا ئایدۆلۆژیا لە سەردەمى جیهانگیریی ماڵئاوایى دەکا؟

وه‌رگێڕانی: سەباح تاهیر

مرۆ لە کاتى رادەربڕیندا، یاخود کە ڕوانگەى دەخاتەڕوو، چەندین بیرو چەمک بەکاردێنێ و دووبارەیان دەکاتەوە، وە گوتارە گشتیەکان پڕن لە دەستەواژە و چەمکى سیاسى وەک ئازادى و دادپەروەرى  و ماف  و یەکسانى.

بەڵام لە گەڵ ئەوەشدا ئەو دەستەواژەوانەى سەرەوەو باوەکان بەشێوەیەکى ورد یا دانانى لەجێگایەکدا کە واتایەکى ڕوون و تەواو ببەخشێت بەکارناهێنرێت.

بۆ نمونە دادپەروەرى(عەدالەت) چییە؟ ماناى چییە ئەو کاتەى دەڵێین کەسەکان وەک یەکن؟ ئایا ئەمە واتاى ئەوەیە هەموان وەک یەک مافەکانیان دەستەبەردەکەن، و دەرفەتى هاوشان و کاریگەرى سیاسى هاوتایان هەیە و وه‌کو یەک کرێ وەردەگرن؟!

لەبەرامبەریشدا چەمکەکانى وەک: کۆمۆنیستى و فاشى خراپ بەکاردێت لەکاتى ڕاى جیاوازدا، ماناى چییە ئەو کاتەى کەسێک بە "فاشى" وەسف دەکەین. نیشانەکانى چین؟ ئەو بیروباوەڕانە کامەن کە فاشیەکان هەڵگرینە؟ خاوەندارییان بۆچى؟ ئەى جیاوازى نێوان کۆمۆنیست و لیبرالەکان و کۆنسیرڤاتیزم و سوسیالستەکان کامانەن؟

لە خوێندنەوەى ئایدۆلۆژیا هەندێک پرسى سەرەکى دەوروژێ، لەوانە:

یەکەم: ئەو رۆلانە چین کە تیۆر و ئایدیا لە سیاسەتدا دەیگێڕن؟
دووەم: ئەى سروشتى فۆرماتى باوەڕ کامانەن ئەوانەى گەشەدەکەن لە چوارچێوەى ئەو ئایدیانە بۆ ئەوەى تێزێکى تەواو ببەخشێت. واتە ئایدۆلۆژیاى سیاسى چییە؟

ئایدیا  و ڕۆلەکانى.

کۆدەنگیەک نییە لەنێوان بیرمەندان و سیاسەتمەداران لە سەر پلەبەندى و گرنگى کاریگەرى ئایدیاوئایدۆلۆژیاکان. سیاسەت هەندێکجار وادێتە بەرچاو کەتەنها ململانێەک بێت لەسەر دەسەڵات  و هیچ پێوەندیەکى نەبێت بە ئایدیاو فەلسەفە، ئەودەمە ئایدیا تەنها وەک دروشمێکى پڕوپاگەندە دەردەکەوێت و، وشەى بێناوەڕۆکە تەنها ئامانج لێى بەدستهێنانى دەنگى هەڵبژاردنە یان وەدەسهێنانى پشتگیرى میللى، لەوکاتەش ئایدیاو ئایدۆلۆژیا دەبێتە دەمامکێک بۆ داپۆشینى ئەو ململانێیەى لەژیانى سیاسیدا دەگوزەرێ، ئەو تێڕوانینە بۆ ئایدیاو ئایدۆلۆژیا قوتابخانەى بوارى زانستى دەروون تەبەناى کردوە. کە یەکێک لە دیارترین ڕابەرانى " جۆن واتسۆن" لە(1878-1958م) و "ب.ف.سکینەر(1904-1990م)، ئەوەى ئاوا لەمرۆڤەکان دەڕوانێ کە ماشێنێکى بایۆلۆژیەو کاردانەوەى بۆ وروژێنەرەکانى دەوروبەرى هەیەوبەس، وەمەسەلەى بیرکردنەوەو قیەم وهەست و نیاز هەمووى مەسەلەى پەراوێزە بۆ راڤەکردنى دیاردەى کۆمەڵایەتى یاخود ڕەفتارى مرۆڤایەتى، ئەوە هەمان مەتریالزمى دیالکتیکە وەک یەک لە ئیشکالیەتى توندڕەوى مارکسیزم، ئەو مادیەتەى کە کۆنتڕۆلى قوتابخانەکانى زانستى سیاسى و کۆمەڵایەتیەکانى یەکێتى شۆرەوى پێشووى کرد لەگەڵ کەمپى کۆمۆنیستى. ئەم ئاڕاستەیە گریمانەى ئەوەیدەکرد ئایدیاو ئایدۆلۆژیاى سیاسیى تەنها ڕەنگدانەوەى واقیع و پێوەندى ئابورى/مادییەو بۆچون و بەرژەوەندى ئەوچینانەیە کە نوێنەرایەتى دەکات. واتە لە دیدى ئەوان ئایدیا خۆى لەخۆیدا بنەمایەکى مادى هەیەو بەتەنها دەربرى چینایەتیەو، هیچ ماناو دەلالەتێکى دیکەى نییە.

بەڵام هەندێکى تر تەواو پێچەوانەکەى دەبینن، ئابورى ناسى بەریتانى ناسراو"جۆن کینز" واى بۆدەچێت ئەوەى حوکمى جیهان دەکات بیروڕاى فەیلەسوفە سیاسیەکان وبیرمەندە ئابوریناسەکانە، ئەوانەى سیاسەتوان و دەسەڵات پشتیان پێدەبەستن لەکاروبارەکانیان. تەنانەت هەتا بانگەشەى ئەوەش بکەن کە ئەوان کەسانى پراکتیکن و کاریان بە ئەفکارى رووت نییە. وە لە بەرامبەر ئایدیاى موجەڕەد وڕەفتارى مەتریالزمى دیالکتیک، ئایدیاى موجەڕەد ئاوێنەى واقیعە، ڕایەکەى کیینز جەخت لەوەدەکاتەوە کە ئایدیاو ئایدۆلۆژیاکان سەرچاوەى فیعلى مرۆڤن، وە جیهان کۆمەڵێک تیۆرى ئایدیا حوکمى دەکات نەک تەنها هێزى ململانێى مادى، لەبەر ئەوەشە سەرمایەداریى نوآ لە ئەفکارى ئابورى ناسان یەکەم ئادەم سمیس و دیڤید ریکاردۆ سەرچاوەى گرتوە. وە میکانزمى کۆمۆنیستى سۆڤیەتى بەرهەمى بیرى کارل مارکس و لینینە. هەروەها لەمێژووى نازیزمى ئەلمانیاش تێناگەین تاوەکو لە رۆشنایى ئەو ئایدیایەى کە لە کتێبى " تێکۆشانم" ى ئەدۆلف هیتلەر دەیخوێنینەوە کەبەر لە گرتنە دەستى دەسەڵاتى نوسیویەتى.

لە راستیدا هەردوو ڕا تەرەفگیرى پێوەدیارەو لەبارنییە بە تەنیا بۆ تێگەیشتن لە ژیانى سیاسى ، ئایدیاى سیاسى تەنها ڕەنگدانەوەى تەسکى بەرژەوندى نییە یان خواستى تاکەکان. بەڵکو هەڵگرى هێز و توانایە بۆ کاریگەرى لە کردەوەى سیاسى، لەدواییشدا گۆڕینى واقیع، لە هەمان کاتیشدا ئایدیاى سیاسى لە بۆشاییدا دروست نابێت وەک بارانیش لە ئاسمان نابارێت، بەڵکو بەکاریگەرى سیاقە مێژوویى و کۆمەڵاتیەکەیە و، لە چوارچێوەیدا گەشەدەکاو دروست دەبێت، خزمەت بە خواستەکان و باڵانسى سیاسەتى فەرمانڕەوا دەکات.

بەکورتى تیۆرى سیاسى لە مومارەسەى سیاسى جیانابێتەوە، وەهەر خوێندنەوەیەکى هاوسەنگ و پتەو بۆ ژیانى سیاسى دەبێت، هەمیشە رەچاوى کارلێکردنى نێوان ئایدیاو ئایدۆلۆژیاکان لەلایەک و هێزى مادى وە دیرۆکى لەلایەکیتر بکات، ئایدیاو ئایدۆلۆژیا کاریگەرى بە رێگاى جۆراوجۆر لە ژیانى سیاسى دەکات، لە پایەى یەکەمدا ئایدۆلۆژیا فۆرماتێکى تیۆری پێشکەش دەکات لە میانیدا دەتوانرێت لە جیهان بگەین و ڕاڤەى بکەین، ئادەمیزاد واقیعەکە وەک ئەوەى هەیە نایبنێت، بەڵکو وەک بەگوێرەى بیرو باوەڕى زاتى و وێناکردنەکانى درکى پێدەکات.

وە تاکەکان بەئاگا یاخود نائاگایانە هەموو ئادەمیزادێک مەرجەعێک بۆخۆى دەگرێت لە قیەم و ئایدیاى سیاسى کەرەفتارەکانى دیاریدەکات و کاریگەرى لەسەر کردەوەکانى جێدەهێلێت، کەواتە ئایدیاو ئایدۆلۆژیا ئامانجى گەورە دەپێکێت و وەکاریگەرى دەکاتە سەر ئاڕاستەوعەقل و چالاکى، لەو بارەیەوە سیاسیەکان رووبەڕووى دوو جۆر لە کاریگەرى جیاواز بگرە هەندآ جار پێچەوانەش دەبنەوە : گومانى تێدا نییە دەسەڵات ئامانجى سیاسەتمەدارانە و ئەوەش پاڵی پێوە دەنێت بۆئەوەى بەکردەوە بەم ئاقارەدا بڕوات، و تەبەناى ئەو سیاسەت و بیرۆکانە بکات کە دەتوانێت دەنگى هەلبژاردنەکە بچنێتەوەو هاوپەیمانى بکات لەگەل گروپە گەورەو کاریگەرەکان وەک پیاوانى کار و عەسکەریەکان، بەڵام سیاسەتمەداریش لە هەمان کاتدا باوەڕو قیەم و قەناعەتى خۆى هەیە لە کاتى گەیشتنى بە دەسەڵات بۆ بەڕێوەبردنى سیاسەتەکەى بەشێوەیەکى نمونەیى. شێوازى باڵانس جیاوازى هەیە لە نێوان ئیعتباراتى ئایدۆلۆژى و ئیعتباراتى پراکتیک لە سیاسەتمەدارێکەوە بۆ یەکێکى تر، وە لە قۆناغێکەوە بۆ قۆناغێکى تر لە ژیانى هەر سیاسیەکدا. هتلەر- بەنمونە بەشێوەیەکى توندڕەوانەو ڕەگەزپەرستانە پابەند بوو بە ئامانجەکانى ئایدۆلۆژیایەکى دیاریکراو کە دیارترینیان دژایەتى جوولەکەو ڕەگەزپەرستى بۆ ڕەگەزى گێرمانى، وە دامەزراندنى دەوڵەتى ئەلمانى کە ڕۆهەڵاتى ئەوروپا لە خۆبگرێت، وە کۆمۆنیستەکانى مارکسى نمونەى لینین ئامانجەکەیان پوختکردبۆوە بۆ دروستکردنى کۆمەڵگەیەکى کۆمۆنیستى بێچینایەتى، لە هەمان کاتدا هیچ سیاسەتمەدارێک ناتوانێت قەناعەتە ئایدۆلۆژیاکەى دوورە پەرێز بگرێت لە پێشوەچوونەکان وپێویستیەکانى سەردەم، وە پێویستیشى بە هاوپەیمانى کردن و گەیشتن بە چارەسەرى مامناوەندە ئەگەر بیهەوێت بگاتە دەسەڵات و پارێزگارى لێبکات، هیتلەر بەیەک ئاست و پلەدا دوژمنایەتى جوولەکەى نەکرد لە سەرەتاوە تاوەکو کۆتایى، بەڵکو سیاسەتەکانى لە هەر چرکەساتێکى مێژوویى چەند ئیعتباراتێک حوکمى بەسەر دادەداـ وە لینینى مارکسى لە ساڵى 1921م بڕیارى کۆمەڵێک سیاسەتى ئابورى دا کەبەو پێیە لە پەراویزیدا کەرتى تایبەت دەبوژاندەوە لە روسیا... وە هتد.

لەلایەکیتر دەبینین لە ووڵاتە یەکگرتوەکانى ئەمەریکا سیاسەت وەک هەر ووڵاتێکى تر – کەسایەتى سیاسى وەک کەرستەیەکى بازرگانى نمایش دەکات، پیاوى سیاسەتمەدار یاخود( ژنى سیاسەتمەدار) دەخرێتە بازاڕەکە وەک کەسێکى خاوەن دروشمى بریقەدار وە بە باڵایەکى سەرنج راکێش، کەئامانجى پرۆسەکە خزمەتى جەماوەر دەکات بەبآ گرنگیەکى ئەوتۆ بە ئایدیاو ئایدۆلۆژیاکان، بەڵام دوپاتى دەکەینەوە سیاسەتمەداران ناتوانن تەنها ماشێنێکى گەڕان بن بەدواى دەسەڵات، بەڕێگەیەکى پراکتیکى پراگماتیکى. گرنگى ئایدیا لە سیاسەتى ئەمەریکى بەشێوەیەکى ڕوون دەرناکەوێت، لەبەر هۆکارێکى سادە ئەویش نزیکى پارتى زۆرینەى دیموکراتى و کۆنسەرڤاتیف لە دیدو ئامانج و بنەماى قیەمى لیبرال، لە دوایشدا دروشمەکان و جیاوازیەکان لە بازنەى سیاسەتى گشتى و ئیجرائات دەخولێتەوە لەبەر هەبوونى ئەو هاوبەشیە کۆکەرەوەیە لە" ئایدۆلۆژیاى ئەمەریکى" ئەوەى باوەڕى بە بازاڕى ئازاد هەیەو پرینسیپەکانى دەستورى ئەمەریکى لە خۆدەگرێت.

هەروەها ئایدیاى سیاسى یارمەتى دەرە بۆ دەستنیشانکردنى سروشتى سیستەمى سیاسى، ئەو سیستەمەى جیاوازە و وێکچوە لە شوێنێکەوە بۆ شوێنێکى تر، بەوەى پەیوەستن بە قیەم و پرەنسیپى دیاریکراو، بە درێژایى مێژوو حوکمى پادشایى بە کۆمەڵێک قیەم و چەمک وابەستەبوە، دیارترینیان مافى خوداوەندى بۆ پادشاکان لە حوکم، بەڵام لە زۆربەى ووڵاتە ڕۆژئاواییەکانى نوێ، سیستەمى حوکم لەسەر بنەماى پرەنسیپى لیبرالى و دیموکراسى دادەمەزرێت. وە ئەم ووڵاتانە رێز لەو ئایدیایانە دەگرن کە حکومەت پابەند دەکات بە پابەندى دەستورى، وەک لێکجیاکردنەوەى دەسەڵاتەکان، وەباوەڕبوون بە نوێنەرایەتى سیاسى هەیە لە ڕێگاى هەڵبژاردنێکى پاک و بێگەرد لەسەر بنەماى کێبڕکێ.

لەبەرامبەردا لە ڕابردوو سیستەمى مارکسى/ کۆمۆنیستى لەسەر ئایدیاى مارکس و لینین دادەمەزرا، کە بەتەنیا حیزبى شیوعى نوێنەرایەتى چینى کرێکارە (پڕۆلیتاریا)، وتەنانەت شێوازى دەوڵەتى نەتەوەیى کە حکومەت دەستى بەسەر دەسەڵاتدا دەگرت، ومۆنۆپۆلى بەکارهێنانى هێزى دەکرد. ئەوەى لەسەدەى بیستەم باوى بوو، ئەمیش بەرهەمى ئایدیاى سیاسى بوو، دیارترینیان ئایدیاى ناسیۆنالستى ومافى چارەى خۆنوسین.

لە کۆتاییدا ئایدیاى سیاسى و ئایدۆلۆژیاکان رۆلێکى گرنگ دەگێڕن لە فەراهەمکردنى هاریکارى کۆمەڵایەتى، وە کۆمەڵیک باوەڕ و قیەم دەبەخشێتە گروپە جیاوازەکان وتەواوى کۆمەڵگە کەدەبێتە مایەى یەکگرتووییان. ئەوە جگە لەوەى وێنایەکى گشتى هەیە بەوەى ئایدۆلۆژیا وابەستەیە بەچینێک، وەک وابەستەیى لیبرالەکان بە چینى مام ناوەند وەموحافیزکاران بە ئەرستۆکرات و دەرەبەگەکان هەروەها سوسیالستەکانیش بەچینى کارگەر، لەگەڵئەوەى ئەو ئایدۆلۆژیانە رەنگدانەوەى ئەزمون و شارەزایى بەرژەوەندى خودى توێژ و کۆمەڵاتیەکەن. لەهەمان کاتدا شتێکى باشبوو بۆ فەراهەمکردنى پەیوەندیەکى هاوبەش لە نێوان چین و توێژە جیاجیاکان لە چوارچێوەى یەک کۆمەڵگەدا، هەر بۆ نمونە لیبرالیزمى دیموکراسى وەک چەترێکى ئایدۆلۆژى بەرفراوان دەمێنێتەوە بۆ وابەستەکردنى تاک و گروپەکان لە رۆژئاوا، لەکاتێکدا قیەم وپرینسیپەکانى ئیسلام پەیوەندى بنەڕەتى تاک و کۆمەڵە لە دونیاى ئیسلامى. ئەوکاتەى کلتورى سیاسى هاوبەش لە نێو کۆمەڵگە دێتە ئاراوە، ئەوە دەبێتە پشتگیرى بۆ سیستەمەکە و بەرقەرارى لەو کۆمەڵگەیەدا.

ئەو کلتورە ڕۆشنبیرییە هاوبەشە چەقبەستوو نییە، بەڵکو گەشەدەکاو پێشدەکەوێت لە نێو هەریەک لەوکۆمەڵانەدا، بەڵام هەروەها لەوانەیە بسەپێنرێت لەلایەن دەسەڵاتەوە بە مەبەستى گوێڕایەڵیکردن، وکۆنتڕۆلى کۆمەڵایەتى، لەبەر ئەوە ڕەنگە جیاوازى هەبێت لە نێوان چینى دەسەڵاتى دەستەبژێرى ملیتارى یان چینى فیودال یا سەرمایەدارى پیشەسازى لە گەڵ زۆرینەى گەل، لەوانەشە دەسەڵات ئایدۆلۆژیا بۆ سەرکوتکردنى ئۆپزیسیۆن بەکار بێنێت، کۆتوبەندى دەمەتەقآو ئەرگیۆمێنتى ئایدیایش بکات لە رێگەى پرۆسەى کۆنتڕۆلى ئایدۆلۆژیاوە، پێدەچێت ئەوە روویدابێت لەو شوێنانەى ئایدۆلۆژیا فەرمى بوە وەک دەسەڵاتى نازیەکان لە ئەلمانیا یاخود دەسەڵاتى شیوعیەکان لە یەکێتى سۆڤیەتى پێشوو، لەم دوو نمونەیە بیرباوەڕى فەرمى سیاسى سەرجەم ژیانى سیاسى و ژیانى کۆمەڵایەتى لە فیرکردن و هونەر  و ڕاگەیاندنى گرتبۆوە، راو بۆچونى ئۆپزیسیۆن دەم کوت و سەرکوت دەکرا، هەندآ کەس وایدەبینێت لە هەموو کومەڵگاکان بەشێوەیەکى دەمامکدار یا شاراوە بە شێوەیەک لە شێوەکان ئەوەبوونى هەیە. تەنانەت لە کۆمەڵگە رۆژئاواییەکانیش ئایدۆلۆژیاى فەرمانڕەوا خزمەت بەبەرژەوەندى چینى ئابورى دەسەڵاتدار دەکات.

ئایدۆلۆژیا چییە؟

زۆر جار کەسانێک تێکەڵیەک لە نێوان خوێندنەوە بۆ ئایدۆلۆژی  و دیراسەى ئایدۆلۆژیاکان دەکەن، خوێندنەوە بۆ ئایدۆلۆژى خوێندنەوەیە بۆ جۆرێک لە جۆرەکانى ئایدیاى سیاسى بە جیاکاریەکانى لە فەلسەفەى سیاسى یان زانستى سیاسى، وە ئەوە شیکردنەوەى سروشت و ڕۆل و گرنگى ئەو جۆرەیە بۆ پۆلینکردنى لە ئایدیاى سیاسى، وە دەمەتەقێى ئەو ئەفکار و تێزانە دەکات کە خەسلەتى ئایدۆلۆژییان لەسەر جێبەجآ دەبێت، ئایا لە ئامێزگرتنى ئایدۆلۆژیا دەبێتە هۆکارى رزگار بوون یا کۆیلەیى بۆ ئایدیاکە، وە ئایا دەتوانرێت بە پێى لۆژیکى " راست و هەڵە" ئایدۆلۆژیا رێک بخەین.

بە پێى ئایدۆلۆژیا جیاوازەکان: ئایا دەتوانین پۆلێنى ئاراستەى پاریزگارەکان و ئایدیاى نەتەوەیى لەگەڵ ئەو ئایدۆلۆژیانەى لیبرال و ئیشتراکى دا بکەین؟

ئەو پرسانەیە کە دیراسەتى ئایدۆلۆژیاى خەریک کردوە وەک فۆرماتى ئەفکار و گریمانەکان وە پرەنسیپەکان، کە هەوڵ دەدات وەڵامی تەواویان بداتەوە. ئەندامانیشى بە هەموو هێزیانەوە هەوڵى بەدیهاتنى دەدەن لە واقیع دا.

بەڵام لەبەرامبەردا دیراسەى ئایدۆلۆژیاکان، دیراسەى ناوەڕۆکى ئایدیاى سیاسى و تیۆرەکان و ئەفکارەکانە کە ئایدۆلۆژیا خستوینەتەڕو، وە بەراورد لە نێوانیان. ئازادى چییە لە ئایدیاى لیبڕالى؟ ئەى بۆچى یەکسانى بیرۆکەى میحوەرى ئیشتراکیەکان بوو؟ ئەى چۆن ئەنارشیستەکان بەرگرییان لە کۆمەڵگەى بەبآ بوونى دەوڵەت دەکرد؟ ئەى لەبەرچى فاشیەکان شەڕو ململانێکانیان بە دیاردەیەکى تەندروست لە قەڵەم دەدا؟

واتە دیراسەى ئایدۆلۆژیا، دیراسەى سەرهەڵدان و گەشەکردن و هەوادارى و پراکتیک و دینامیکیەتى ئەفکارە، لەو کاتەى دیراسەى ئایدۆلۆژیاکان دیراسەى خودى ئەفکارە و بەدواداچونى گەشەکردنەکانیەتى و بەراورد لە نێوانیان دەکات.

هەروەها لێرەدا پرسیارێکى دیکەى گرنگ هەیە... ئەویش ئەوەیە چى فێر دەبین یا سوودمەند دەبین لەوەى کە لیبرالى یا فیمینست یاخود فاشی پۆلێنبکرێن بەوەى ئایدۆلۆژیان، وە دەلالەت و تێگەیشتن و راڤەکردنیان چییە.

نێگەتیفە یا پۆزەتیف؟

یەکەم ئاریشەى رووبەڕووى لێکۆلەر دەبێتەوە لە ماهیەت و سروشتى ئایدۆلۆژیا زۆرى پێناسەکانى ئەو دەستەواژانەیە کەبە شێوەیەکى سەرەکى و هەندێ کەڕەتیش دژبەیەک دێتە پێشەوە، و یەکێکە لەو چەمکانەى زۆرترین پێچ وپەنای هەیەو مایەى سەرسوڕمانە لە بوارى زانستى کۆمەڵایەتى بە تەواوەتى.

ئایدۆلۆژیا یەکێ لەو چەمکە سیاسیە کەمانەیە کەئەو بڕە لە جەدەل وجیاوازى بوروژێنآ، دوو هۆکاریش لەوەدا هەیە، لەبەرئەوەى چەمکەکە لایەنى تیۆرى و پراکتیکى کۆدەکاتەوەو ئیشکالیەتى پەیوەندى نێوان ئایدیا و باوەڕ لەلایەک و رەفتار لەلایەکیتر دەخاتەڕوو، هەروەها پێوەندى نێوان دەرهاوێشتەى مادى و کارگێرى سیاسى.

دووەم: لەبەرئەوەى خودى پێناسەى ئایدۆلۆژیا ڕزگارى نەبوە لە کێشەى نێوان خودى ئایدۆلۆژیاکان لە پێناسەکردنى چەمک و دورنماوسیماى دا، و تێکەڵ و پێکەڵى لەتیۆرى و پراکتیکى کردوە، چەمک لەلایەن ئایدۆلۆژیا جیاوازەکانەوە وەک چەکێک بۆ ڕووبەڕوبونەوەى رکابەرەکانى بەکارهێنراوە، وە رەخنەگرتن لە ئەفکاریان یان بەتۆمەتبارکردنیان بەوەى ئایدۆلۆژیاى خەیاڵین و دوورن لە واقیع، یا بەپێچەوانە: بە تاوانبارکردنى بەوەى تەنها ئەفکارى پەرشوبڵاوەو ئایدۆلۆژیایەکى تەواو نییە بۆ پراکتیکى سەرتاپاگیر بۆ گۆڕانى واقیع یاخود چاکسازیەکان بە شێوەیەکى یەکجارى.

چەمکى ئایدۆلۆژیا سروشتێکى بابەتى بێلایەنى بەدەست نەهێناوە بۆ شیکردنەوەى ئایدیا، لە نیوەى دووەمى چەرخى بیستەم نەبێت، هەتا لەگەڵ ئەو هەوڵەش بۆ کۆنتڕۆلکردنى و بەدەسهێنانى سروشتێکى شیکەرەوەى رێکوپێک، کێشەکەش بەردەوام بوو لەبارەى گرنگى کۆمەڵایەتى و ڕۆلى سیاسى ئایدۆلۆژیا.

زێدەترین پێناسەکانى باوى ئایدۆلۆژیا ئەوانەن:

- فۆرماتى باوەڕى سیاسیە
- کۆمەڵێک ئایدیاى سیاسی ئاڕاستەدارى پراکتیکى- پراکتیکیە
- ئایدیاى چینى دەسەڵاتدارە
- روانگەى توێژێکى کۆمەڵایەتیە یان چینێک بۆ جیهان
- ئەفکارى سیاسیە تەعبیر لە بەرژەوەندى کۆمەڵایەتى چینایەتى دەکات.
- ئەفکارى پڕوپاگەندەییە بۆ شێواندنى هۆشیارى هەلپەرستى و چەوساوە( ماف زەوتکراو).
- ئەفکارەو تاک دەخاتە نێو ریزى کۆمەڵایەتى و پشتگیرى هەستى شوناس و ئینتیما بۆ کۆمەڵ دەکات.
- کۆمەڵێک ئایدیایە سیستەمى سیاسى بەفەرمى پشتیوانى دەکات و رەوایى لێوەردەگرێت.
- مەزهەبێکى سیاسى سەرتاپاگیرە بانگەشەى حەقیقەت دەکات.
- سیستەمێکى تێۆرى موجەردە وە یەکانگیرێکە لە ئەفکارى سیاسى.

لەوانەیە ئەسلى دەستەواژەکە یەکێک بێت لەوپرسە کەمانەى لەسەرى کۆک بن، ووشەى ئایدۆلۆژى بۆیەکەم جار لەسەردەمى شۆڕشى فەڕەنسا بەکار هات لەلایەن "ئینتوان دیستۆت دوتراسى" (1754-1836م) بۆ یەکەم جاریش بەئاشکرا لەساڵى1796 بەکارهات، " دۆتراسى" ئاوەها پێناسەى ئایدۆلۆژى کرد کە زانستێکى تازەى ئایدیایە، واتە پێناسەیەک پەیوەست بە ماناحەرفیەکە:

بەشى یەکەمى ووشەکە بەرامبەر بە ئایدیا idea وەبەشى دووەمیشى زانستology، دۆتراسى ئەوسا سەرسام بوو بەو ئایدیایه‌ باوەى عەقلانیەت کە لە هەرەتى دابوو لەگەڵ هاتنە ئاراى مەزهەبى نوێگەرى، واى دەبینى کە لە توانادایە بابەتیانە ڕەگ و ریشەو سەرهەڵدانى ئەفکار بدۆزێتەوە، وەئەوە گەشەدەکات بۆئەوەى شانبەشان لەگەڵ زانستەکانى وەک زیندەوەرزانى و پزیشکى...ئەوانى تر جێگاى خۆى بکاتەوە. راستر لەبەرئەوەى سەرجەم دەروازەى لێکۆلینەوەکان لەسەر بنەماى ئایدیاە، بۆیە زانستى ئایدیا دەبێتە تاجى زانستەکان.

لەگەڵ ئەو ستایشە بۆ ئایدیا لەکاتى سەرهەڵدانى بەکارهێنانى دەستەواژەى ئایدۆلۆژیاوە ئەو ئاواتە بەرزەى کەلەسەرى بونیاتنرابوو،دواتر گەیشتەئەوەى ئەوتێگەیشتن و روانگەیە بۆ ئایدۆلۆژیا کە جیاوازى هەیە لە دیدو پێناسەکردنى.

هەوڵیداوە جیاکارى لە نێوان چەمکى بەشێکى و چەمکى تەواوى ئایدۆلۆژیا بکات، ئایدۆلۆژیاى جوزئى بیروباوەڕى خودى تاکەکانە یا کۆمەڵێکە یا حیزبەکان، لە کاتێکدا ئایدۆلۆژیاى سەرتاپا سەرجەم دیدگاکانە بۆ ژیان و جیهان بۆ چینێکى کۆمەڵایەتى یاخود کۆمەڵگە یان سەردەمێکى مێژوویى دیاریکراو.

بەو مانایە بێت مارکسیەت و لیبرالیەت تەنانەت رابوونى ئیسلامیش دەتوانرآ هەرهەموویان بخرێنە ریزى ئایدۆلۆژیاى تۆلیتار(شامل).

ئەوە بوە مایەى گەڕانەوە بۆ بەکارهێنانى بەرتەسک بۆ چەمکى ئایدۆلۆژى وەک دەردەکەوێت لە نوسینەکانى" کارل بوبەر" لە (1902-1994)، وە هانا ئەرندت"(1906-1975) وە G.L. تالمون و" برنارد کریک" و تیۆرزانانى (کۆتایى ئایدۆلۆژیا)، وە ئەوانەى دیدیان وابوو کە بیرى شمولى پێویستە تۆلیتارى بێت، ئەوەتا فاشیزم و کۆمۆنیزم دوو نمونەى دیارى ئایدۆلۆژیان بەمانا سەرکوتکەریەکەو دژ بە ئازادى، بەپێى ئەم نوسینانە ئایدۆلۆژیا بریتیە لە سیستەمێکى داخراو  و بانگەشەى مۆنۆپۆلى حەقیقەت دەکات و رەتى دەکاتەوە بیروباوەڕى جیاواز پەسند بکات، بەگوێرەى وەسفى ئەوان ئایدۆلۆژیا دیانەتێکى زەمینى یەو(وەزعى یەو) سروشتێکى شمولى هەیە، ئەدەواتیش بەکاردێنى بۆ زەبتى کۆمەڵایەتى، گەرەنتى گوێڕایەلى و پابەندبوون لەگەڵ سائد، بەڵام بەپێى ئەم پێوەرە بێت هەموو باوەڕێکى سیاسى دەست نادات وەسفى بکەیت بە ئایدۆلۆژیا، دامەزرانى لیبرالیزم لە سەر پابەنبوون بە ئازادى و لێبوردەیى و فرەیى دیارترین نمونەیە بۆ بوونى رژێمێکى کراوەى ئایدیا لە دیدى بیرمەندى وەک " کارل بوبر".

کۆنسەرڤاتیزەکانیش ئایدۆلۆژیایان وادەبینى کە هاوتاى دۆگمای فیکرییە وچەقبەستوە و جیاوازە لە واقیعى لێکدراوى ژیان، لەبەر ئەوە موحافیزەکان رەتیانکردەوە سیاسەت سەر بە ئایدۆلۆژیا بێت، وە ئامانجى کارى سیاسى دوبارە بونیادنانەوەى جیهان بێت لەبەر رۆشنایى ئەفکارى موجەڕەد یاخود تیۆرەکانى پێشوەختە، ئەوە دیدگاى موحافیزەکان بوو تاوەکو بەکاریگەرى چەپڕەوە تازەکان هەندێکیان گۆڕان دواى ئەوەى بۆ ماوەیەکى درێژ تەبەناى ئەم هەلوێستە کلاسیکیەیان دەکرد کە ئایدۆلۆژیا رەتدەکاتەوە بۆ بەرژەوەندى تێکۆشانى پراکتیکى لە پێڕەوکردنى سیاسەت، ئەوان واى دەبینن شارەزایى و مێژوو- نەک تێۆر و فەلسەفە- باشترین رێنیشاندەرە بۆ هەڵسوکەوتى مرۆڤایەتى.

لە شەستەکانى سەدەى بیستەوە بەکارهێنانى چەمکى ئایدۆلۆژیا گەڕایەوە بەپێى پێویستیەکانى چارەسەرى کۆمەڵایەتى و سیاسى، وە دوبارە دامەزرێندرایەوە بۆئەوەى سروشتى بێلایەنى و بابەتى بگەڕێتەوە بۆ چەمکەکە دواى ئەوەى ئەو بەستەرە نەگەتیفە لاچوو لە نێوانیداو لە نێوان بۆچونى سیستەمەکە یاخود خودى سیاسەتەکە.

پێوەندى نێوان ئایدۆلۆژاو حەقیقەت.

پەیوەندیەکانى نێوان ئایدۆلۆژیاوحەقیقەت چییە، وە بە چ مانایەک دەکرآ سەیرى ئایدۆلۆژیا بکەین وەک جۆرێک لە هێز؟

هەر پێناسەکرنێکى کورتى کورتکراوە بۆ ئایدۆلۆژیا زیاتر پرسیار دەوروژێنآ لەوەى وەڵاممان بداتەوە، بەڵام بەهەر حاڵ سەرەتایەکى باشە بۆ لێکۆلینەوە لە بابەتەکە.

با پەسندى بکەین وەک پرەنسیپ ئایدۆلۆژیا بەمانا فراوانەکەى بریتى بێت لە کۆمەڵێک لە ئایدیاى هاوڕەگەز بەپلەیەک یائەوى تر ئەوەى بە بنەماى سەرەکى بۆ بزوتنەوەیەکى سیاسى دەژمێردرێت، کەئایا ئامانجەکەى پارێزگارى بێت لە رژێمى بەهێزى فەرمانڕەوا یا هەموارکردنى یاخود روخاندنى.

لەبەر ئەوە هەموو ئایدۆلۆژیاکان(ڕ) وێناى رژێمى فەرمانڕەوا نیشان دەدات وەک نەریت ئەم وێنایەش لە روانگەیەکى جیهانیدایە(ب) نمونەیەک لە داهاتوویەکى داواکراو دەخاتە ڕوو یان کۆمەڵگەیەکى باشتر/ چاکتر. (ج) روانگەى چۆن ئەم گۆڕانە روودەدات.

ئەم پێناسەیە تازەو نوێ نییە، وەئەوە یەکدەگرێتەوە لەگەل بەکارهێنانى کۆمەڵایەتیانە و زانستیانە بۆ چەمکەکە، بەڵام لەهەمان کاتدا سەرنج دەداتەوە سەر هەندێک لە دیارترین خەسلەتەکانى دیاردەى ئایدۆلۆژیا،و جەخت دەکاتەوە بەتایبەتى لەوەى کە لێکدراوى چەمکى ئایدۆلۆژی واى دادەنێت کە چەمک سنورى جیاکەرەوەى نێوان ئایدیاى خەسلەتى و ئایدیاى میسالى ، وە نێوانى تێورى سیاسى و موممارەسەى پراکتیک دەبەزێنێت، بەکورتیەکەى ئایدۆلۆژیا دووجۆر پێکهاتەى دەبێت: کارى نێوان تێگەیشتن و پابەندبوون، وە نێوان بیروجووڵە.

بەنیسبەت لێکدراوى یەکەم ئەو کەلێنە دەبەزێنآ کە" بونەوەر چییە" یا " دەبێت چۆن بێت" ئایدۆلۆژیا وەسفیە، لەبەر ئەوەى نەخشەیەکى ئایدیاى رۆشن بە تاک و کۆمەڵ دەدات کە چۆن ماشێنى کۆمەڵگە وەردەرچەرخێت، وە هەروەها روانگەى بۆ ژیان و جیهانبینى، لەوەدا ئایدۆلۆژیا رۆلێگى گرنگ دەبینآ لە تێکەڵکردنى تاکو کۆمەڵ-لە ڕێگاى ئەو تێگەیشتنەوانە- لە ژینگە کۆمەڵاتیەکدا.

بەڵام ئەو تێگەیشتنە خەسڵەتیە هاوشانە بەقولى بەفۆرماتى قیەمى باوەڕى وە دیدى چارەسەرى ئەوەى کە رێوشوێنە کۆمەڵایەتیەکەو سروشتى داهاتووى پێ پێوانە دەکرێت، وە وێناى داواکراو دەدات بۆ کۆمەڵگا لە ئایندە.

لەبەر ئەوە ئایدۆلۆژیا کاریگەرى دەروونى/ سۆزدارى بەهیزى هەیە، ئەو ئامرازێکە بۆ دەربڕێنى ئاوات/ دلەڕاوکێ، وە حەز و هەڵگەڕانەوە، هەروەها هەڵدەستێت بە دروستکردنى باوەڕ و دیدگا، هەروەها دەربرینیان بەڕوونى.

لەبەر رۆشنایى پەیوەست بوونى سروشتى وەزعى بە سروشتى رۆژهەڵاتناسى ئایدۆلۆژیا، راستیەکان لە ئایدۆلۆژیاوە تێکەڵ بە قیەم دەبن، لەمەوە دەردەکەوێت کە کەلێنێکى ڕوون نییە لە نێوان ئایدۆلۆژى و زانین، لەبەر ئەوە چاکترە مامەڵە لە گەڵ ئایدۆلۆژیا بکەین وەک فۆرماتى مەعریفى وەک چۆن " تۆماس کۆن" ئەو دەستەواژەى بەکارهێناوە لە کتێبە بەنێوبانگەکەى " ژێرخانى شۆڕشى زانستى "لە ( 1962م)، دەتوانرێت سەیرى ئایدۆلۆژیا بکەین بەوەى سیستەمەکانى پرینسیپەکان و مەزهەبەکان و تیۆرەکانە یارمەتى ژێرخانى پرۆسەى توێژینەوەى زانستى دەدات.

لە راستیدا ئایدۆلۆژیا چوارچێوەک پێک دینآ لەوانەى لە نێویدان بۆ پرۆسەى توێژینەوەى تەواو لە مەعریفەى سیاسى بکات کە زمان بە گوتارى سیاسى دەدات.

نمونەى دیاریش لەوبارەیەوە ئەوەیە کاتێک زانستى سیاسى لەکاتى خوێندنى دا لە بوارى ئەکادیمى- وەهەروەها زانستى ئابورى- پشت بە گریمانەکانى مەزهەبى تاک و مەزهەبى عەقلانى دەبەستێت، ئەوانیش پەیوەستن بە توراسى لیبرالى.

هەروەها گرنگى ئایدۆلۆژیا دەردەکەوێت لە چوارچێوەى ئایدیا یاخود زوبانى سیاسى چونکە زۆر بەوردوقولى دادەرێژرێت ئەوەى لەوڕێگایە تێگەیشتنى مرۆڤایەتى دروست دەبێت.

وە هەروەها وەچاکە لە پاڵ بەراوردى ئایدۆلۆژیاکان دا بەئاواتى تڕمل چۆن جیاوازییە جۆراوجۆرەکان نێو یەک ئایدۆلۆژیا، ئایدیا دەگۆڕێ و گەشونما دەکات،و وەک بەردى بیناسازى نییە، هەندآ کەڕەت کێشەو ململانآ لەنێو باڵەکانى یەک ئایدۆلۆژیا توندوتیژترە لەگەڵ لایەنگرانى ئایدۆلۆژیاکانى جیاى تر.

پنتى ناکۆکیەکە ئەوەیە کامەیە ئایدۆلۆژیاى " حەقیقەت". کامە تیم نوێنەرایەتى دەکات، ئیشتراکیەتى (حەقیقى) کامەیە وە لیبرالى حەقیقى کامەیە یاخود ئەنارشیزمى(گێڕەشێوێنى) حەقیقى، ئەوەى کارەکە زیاتر تێکەڵ و پێکەڵ دەکات ئەوەیە هەموو لایەنەکان لەناو خودى یەک ئایدۆلۆژیاو لەلایەن ئایدۆلۆژیا جیاوازەکانەوە هەمان چەمک و گوتاربەکاردێنن و پارێزگارى لێدەکەن، هەریەک لەڕوانگەى خۆیە، بۆ ئازادى و عەدالەت وە دیموکراسى و یەکسانى- بەپێى پێناسەکانیان، ئەوە پاڵى بە هەندآ بیرمەندان ناوە کە بڵێن ئایدۆلۆژژیا یەکێک لەو چەمکە بنەڕەتیانەیە کە کێشە لەسەرە، چونکە جیاوازى قوولى دەربارە هەیەو بۆیە لە دواییدا ناتوانرێت پێناسەیەکى وردى بۆ داڕێژرێت.
لەگەڵ ئەوەشدا گومانى تێدا نییە دەبێ لانیکەم ڕێکەوتنێک وتە جانوسێک هەبێت وە سنورێک بۆ نەرمى یە و جۆراوجۆرى دابنێت، وە دەبێت پنتێک هەبێت بۆئەوەى لادان لە پرنسیپەکى جەوهەرى یا لە خۆگرتنى تیۆرێکى ڕەتکراوە لە ئایدۆلۆژیا وەک مێژوو وەک ئەوە وابێت سیماى بنەڕەتى ئایدۆلۆژیا لە دەست بدات یاخود توانەوەى لە نیو ئایدۆلۆژى رکابەر، ئەوەى لە مێژوودا ڕوودەدات هەندێک جار.

بۆنمونە دەکرێت لیبرالى بە لیبرال ئەژمار بکرێت ئەگەر وازى لە پابەندبوونى بەتاکەکان هێنا؟ وەئایا سوسیالست سوسیالستى یە ئەگەر دەستیکردە شەڕ و توندوتیژى، وە ئایا ئایدۆلۆژیاى بزوتنەوە ئیسلامیەکانى" ئیسلامیانەیە" – وەک ئەوەى کەسانێک وا نێوى دەبەن بە پێوانەى ئایدۆلۆژیەکانى دیکە- ئەگەر سازشى لە حوکمکردنى شەریعەت کرد بەنمونە.

یەکێک لە شێوازەکانى مامەڵەکردن لەگەڵ ئەو کێشەیە ئەوەیە کە مایکل فرێمان پێشنیازى دەکات بە دیاریکردن بۆ دامەزراندنى ئایدۆلۆژى و بونیادو پێکهاتەکانى، ئەوەش لە رێگاى چەمکە بنەڕەتیەکانى،ئەوەش لەوە دەچێت بتەوآ ژوورەکانى خانووەک بناسیتەوە لە ڕێگاى جۆرى هەمو کەل و پەلى ژوورەکە، چونکە هەموو ئایدۆلۆژیایەک بەوە دەناسرێتەوە کە لە کرۆکى یا لە جەوهەریدا لەچەند چەمکى پێکدێت، لە کۆتاییدا چەمکە پەروایزەکان بوونى ئیلزام و پێویست نییە لە تیۆردا بۆئەوەى پۆلێن بکرێت لە ئایدۆلۆژیا.

کەمکرنەوەى پێکهاتەک لە پێکهاتەکانى ئەوە ماناى ئەوە نییە کە خودى ئەو نەبێت، چونکە زەمەن شتى ترو تازە لە خۆدەگرێت.

هەر بۆ نمونە دەکرێت وایدابنێین تاک و ئازادى و عەقلانیەت کە جەوهەرە بنەڕەتیەکانن لە لیبڕالیەت، وە لە غیابى هەریەک لەمانە لە ڕەوایى مەزهەبێک لە مەزهەبەکانى لیبرالى کەمناکاتەوە، بەڵام لە غیابى دوو لەو چەمکانە ئەوە زەنگێکە بۆ دروست بوونى ئایدۆلۆژیایەکى نوێ.

ئەى چ سوودێکى هەبوو لەوەى لە پێشەوە تێگەیشتین لە پەیوەندى نێوان ئایدۆلۆژیاو حەقیقەت؟

دەربارەى مارکس ئایدۆلۆژیا-وەک لە پێشەوە ئاماژەمان پێدا- ئەو دوژمنى سەرەکى حەقیقەتە، باتیل یەکسانە بەئایدۆلۆژیا، چونکە ئەوەى دواییان دروستکراوى چینى دەسەڵاتەو بۆئەوەى ئیستغلال و زۆردارى بسەپێنآو بیکات بە واقیع.

بەڵام وەک مانهایم بۆى چووە- پەسندکردنى بۆچونى مارکس بەوەى چینى پرۆلیتاریا پێویستى بەوەهمى ئایدۆلۆژیا نییە ئەوە لە ڕاستیدا قبولکردنى روانگەیەکى زۆر میسالیانەیە بۆ جەماوەرى کارگەر وەک زۆرترین توێژى مرۆڤى پابەند بە یەکسانى، بەڵام ئەو روانگەى مانهایم خستیە ڕوو بۆ چارەسەرکردنى ئەو ئیشکالیەتە لە هەبوونى چینى سەربەخۆ لە روشنبیران بە دەورى خۆى چارەسەر کێشەکەى نەکرد.

دیدو بۆچونەکانى ئادەمیزاد بەئاگا یان بە نائاگا کاریگەر دەبێت بە فاکتەرە کۆمەڵایەتى و رۆشنبیریەکان، لەو کاتەى فێرکردن ئەو کەرەسانە دەبەخشێتە ئادەمیزاد بۆ پارێزگاریکردنى ئەو دیدانەى بەروونى و وەتواناى رازی بوون پێى، بەڵام ئەوە ماناى ئەوە نییە بیرو بۆچونى روناکبیر کەمتر خودیە یاخود زیاتر بابەتى یە لە ئەفکارى ئەوانى تر.

لەراستیدا پێوەرێکى بابەتى نییە تاوەکو ئەزمایشى حەقیقەتى ئایدۆلۆژیاى لەسەر هەڵبچنین، بەڵکو بانگەشەى ئەوەى ئایدۆلۆژیا بەرگەى راست و هەڵە دەگرێت، ناکۆک دەبێت لەگەڵ کرۆکى ئایدۆلۆژیاکان کە تێکەلێکە لە خەون و قیەم و پێشبینى، وە بەحوکمى سروشتەکەى ناتوانرێت بخرێتە ژێر شیکردنەوەى پراکتیکى، کەس ناتوانێت بیسەلمێنآ کە کام لەو تیۆرانەى عەدالەت چاکترە لەوى تر بە وردى، هەرەها ناتوانرێت بۆ جەختکردنەوەى کەرەسەى نەشتەرگەرى سەر مرۆڤى بۆ بەکار بهێنرێت- بەشێوەیەکى کۆتایى و یەکلاکەرەوە، بەوەى بۆ ئازادى دەشێت یان مافە بنەڕەتیەکان لە خۆدەگرێت یان بە سروشتى خۆى خۆپەرستە یا کۆمەڵایەتى!

لە کۆتایشدا ئەم پرسە لە هەوادارى تاکەکان بۆ ئایدۆلۆژیا کەمدەکاتەوە هەندێکجار، لەبەر ئەوەى ورد نیەو ناتوانرێت بخرێتە ژێر شیکردنوەى لۆژیکەوە، بەڵام لەلایەکى ترەوە لەوانەیە خولیاى تاکەکانى بۆ زێدەتر بێت، چونکە وا لە تاکەکان و کۆمەڵ  و کۆمەڵگاکان دەکات کە تێگەیشتن و مانایاک ببەخشنە ئەو جیهانەى تێیدا ژیان بەسەر دەبەن.

لەگەڵ ئەوانەى باسمانکرد گومانى تێدانیە ئایدۆلۆژیاکان دۆزەرەوەى حەقیقەت لە خۆدەگرن، وە دەتوانرێت وەسفى بکەین بە سیستەمى حەقیقەت لە میانى ئەو زوبان و گوتارە سیاسى و گریمانەو پێدراوانەى پێمان دەدات دەربارەى حەقیقەتى کۆمەڵگەو، وە ئەوەى پێویستە هەیبێت، ئایدۆلۆژیا بۆمان دیارى دەکات چۆن بیربکەینەوەو چۆن مامەڵە بکەین، وە روانگەى ئەوەوى بۆ حەقیقەت لە مەسەلەى دەسەڵات جیانابێتەوە، لە جیهانێک کە لە نێو شەپۆلەکانى حەقیقەتە ناکۆکەکان و قیەم و تیۆرە جیایەکاندا مەلەدەکات، هەریەک لە ئایدۆلۆژیاکان دەیەوێت ئەولەویەت بە خودى قیەمەکانى خۆى بدات  و رەوایى بداتە تیۆرو مانا دیاریکراوەکان.

لەبەرئەوەى ئایدۆلۆژیا نەخشەیەکى ئایدیاى واقیعى کۆمەڵایەتیمان دەداتێ کە یارمەتیمان دەدات بۆ دامەزراندنى پێوەندى نێوان تاکەکان و کۆمەڵەکان لەلایەک و، وە بونیاد و پێوەندى هێز و دەسەڵات لەلایەکى تر، بەم جۆرە ڕۆڵێکى میحوەرى دەگێڕێت لە بونیادى دەسەڵاتى فەرمانڕەوا و دیاریکردنى ئەوەى کەدادپەرەوەرە، وە سروشتى و رەوایە، یاخود پێچەوانەکەى بەتیشک خستنە سەر زۆردارى و نایەکسانى بۆ بەئاگاهاتنى پێویستى داڕشتنى رێوشوێنى بونیاتنانى دەسەڵاتێکى ئەلتەرناتیف.

مەرگى ئایدۆلۆژیا .

ئایا ئایدۆلۆژیا مردووە؟ ئایا گەیشتە لوتکەى لەگەڵ جەنگى سارد، وە لەگەڵ داڕمانى کەمپى رۆژهەڵات وە کۆتایى مێژوو( وەک فۆکۆیۆما بۆى چووە) ئایدۆلۆژیاش کۆتایى هات؟

ئەوە مەزهەبى زۆربەى بیرمەندان بوو، هەروەک ڕایان وابوو بە شکست هاتنى ئایین لەگەڵ تازەگەرى و نوێبونەوە،بەڵام وەک چۆن رابوونى ئایینى لە رێگاى باوەڕە جیاوازەکان لە تەواوى جیهان بەڵگەیە بۆ ئەوەى ئایین و ئایندارى پەیوەستە بە ئادەمیزاد وەک بونەوەرێکى زیندووى کۆمەڵایەتى/ رۆشنبیرى لێکدارو و نامرێت، هەروەها شایەدحاڵەکان پێمان دەڵێن ئایدۆلۆژیا نامرێت،: چونکە هەنگاوەکانى ئادەمیزاد ئایدیایە دەربارەى دادپەروەرى و ئازادى لەرێگاى چەندین مەزهەبەوە، وە ئەم هەنگاوانەش نامرن.
______________________________________
(هیبة رەئوف عیزەت) - کۆلیژى ئابوورى و زانستى سیاسى زانکۆى قاهیرە.

sabahtaher67@yahoo.com