|
١\٣\٢٠٢٣
بە بۆنەو ڕۆ
گەردوونی زوانی ئەڎاییەو.
موختار کەریمی
ئیمساڵ پەی ویسویەرەمین (٢٣) جاری یونسکۆ جە ڕۆ ویسویەکو (٢١) مانگەو
فوریەی بە مەراسمێ جۆراوجۆرێ ملۆ پیرای ئی ڕۆیەو و داوا جە گردلایەنێو،
بە تایبەت جە گرد دەسەڵاتێو کەرۆ، کە جە مەحاڵوو وێشانە پارێزگاری جە
گرد زوانێو کەرا و ئێمکاناتو گەشەیشا پەی فەراهەم کەرا. یونسکۆ چی
بانگەوازانە پاگێری سەرو ئانەیە کەرۆ کە زوان سامانێوی فەرهەنگی
گەردونین و ئەرکو گرد لایەن و دەسەڵاتێوەن کە ئی سامانە فەرهەگیەیە
پارێزنۆ. یونسکۆ گرد ساڵێو بە دروشمێوە تایبەتە ملۆ پیرای ئی ڕۆیەو.
ئیمساڵیچ بە دروشمەو» پەروەردەی چن زوانی شەرت و پەیوازەن پەی
سەرکەوتەی جە وانای و فێرکاری سەردەمیانەینە».
بە پاو ڕاپۆرتوو یونسکۆی جە ٦٠٠٠ زوانێ کە تا ئارۆ مەنێنێ و کەم تا فرە
پەنەشا منویسیۆ و قسێشا پەنە کریا، نیمەشا کەوتێنێ وەرو هەڕەشێ فوتیای.
یۆ چا زوانا کە هەڕەشیش ئینا سەرەو، زوانی هەورامین. هەر بە پاو ئی
ڕاپۆرتیە دوێ حەفتێ جارێو زوانێو فوتیۆ و دلێنە مشۆ. مەردەی هەر زوانێو
بێگومان بێبەش بیەی کۆمەڵگاو مرۆڤایەتین جە سەروەت و سامانی فەرهەنگی
وێش کە بە هەزاران ساڵێ ئی سەروەتشە نیان یۆوە.
پەی ئێمەی هەورامی فۆتیای زوانەکەیما یانی هەم بێ بەش بیەیما جە سەروەت
و سامانی فەرهەنگیما، هەم فۆتیای بەشێوی گەورە جە وێبیەی (هویت)
کۆمەڵایەتی و ئێتنۆلوژیما. نامێ ٢٤٧٤ زوانا ئینا دلێ ئەتلەسو (نەخشە)
زواناو یونسکۆینە کە هەڕەشێ نەمەنەیشا ئینا سەرەو. هەرپاسە نامێ ٢٣٠
زوانا دلێ ئی ئەتلەسینە هەنە کە جە ساڵەو ١٩٥٠ یەو تا ئیسە بە تەمامی
فوتیاینێ. ٢٠٠ زوانێ جە یەرێ (٣) نەوێ ویەردێنە دلێنە شیەنێ.
هەڕەشێ فوتیای سەرو ١٧٠٠ زوانا فرە جدین. زیاتەر جە ٦٠٠ زوانێ کەوتێنێ
پەراوێزەو و هیچ هەرمانێوەشا پەنە نمەکەریۆ. زیاتەر جە نیمەو ئی ٦٠٠٠
زوانەیە، زوانو ئا کەمینانە کە کەمتەر جە ١٠٠٠٠ قسەپەنەکەرێشا هەنێ.
یونسکۆ هۆکارو ئی زوانفۆتیایە گێڵنۆوە پەی گەمەی ناسالمی سیاسی بە
گەردی، و بە تایبەت پەی سیاسەتی چەوتی زوانی، کۆمەڵایەتی و فەرهەنگی
دەسەڵاتە نادێمۆکراتیک و ناسەردەمیەکا.
داخەکێم یۆ چا دەسەڵاتە نادێمۆکراتیکا حکومەتو باشورو کوردستانین کە ٣٢
ساڵێن سیاسەتێوی یەکجار ناداڎپەروەرانە و چەوتش وەرانوەرو زوانی
هەورامیەو گێرتەن وەر و جە گردو ئێمکاناتو گەشەکەردەی بێبەشش کەردەن.
مشیۆ دیسان ئەنگوسەو تاوانێ پەی ئا دەسەڵاتدارا درێژە کەرمێوەو ویرشا
وزمێوە کە ئی سیاسەتە زوانکوشەو ئاڎیشا ملۆ چوارچێوەو تاوانەو
لینگۆسایدی (زوان کوشی) و لینگۆسایدیچ تاوانیەنە دژ بە مرۆڤایەتی. ماڤی
زوانی بەشێوی جیا نەکریان جە مافە فەرهەنگیەکاو جاڕنامەو گەردونی
مافەکاو ئانزانی. مافێ ئانزانی سنور نمەشناسا و بەیۆوە گرێ دریاینێ و
هەمیشە و گرد یاگێەنە یاگێ ڕێزینێ و مشۆ بە ڕەسمی بشناسیا.
کەس پەیش نیەن ئی مافا تەقەیۆر کەرۆ چون مافێ ئانزانی چەنی ئانزانی وێش
جە ئەڎای
با و هەتا یەک ئانزان مەنە بۆ، ئی مافایچە هەنێ. جاڕنامەو گەردونی مافو
ئانزانی جە بەشو مافە فەرهەنگیەکانە (مادەو ٢٦ و ٢٧) و هەر پاسە جە
ڕێکەوتنامە تەمامکەرەکاو ئی جاڕنامەینە (ڕێکەوتنامەی فەرهەنگی،
کۆمەڵایەتی و ئابوری) جە مادەو ١٣ و ١٥ ینە ئی مافاشە دیاری کەردێنێ کە
مافی زوانی بەشێوەن چی مافا. بە پاو ئی مافا مشۆ گرد ئانزانێو ئێمکانو
ئانەیشە بۆ بە زوانێو کە پەنەش پەروەردە کریان و زاڵەن سەرشەرە، یانی
زوانی ئەڎایی،
پێوەنڎی بە دنیاو دەوروبەریشە کەرۆ، هەر پا زوانیە جە دیاردەکا یاوۆنە،
بوانۆ و بنویسۆ و هەست و سوزو وێش بەروزۆ. ئەرکو گرد ئانزان و
لایەنێوەن کە ئی مافا بە ئانزانی وەراوەریش ڕەوا وێنۆ، ڕێزشا وەنە گێرۆ،
بە ڕەسمێشا بشناسۆ و بە پاو ئێمکاناپیش یاردیدەرو وەراوەرەکەیش بۆ پەی
یاوای پی مافە ڕەوایاشە.
ئەگەر پێسە نەبۆ، ئیتر باس کەردەی جە ئانزانیەتی، دێمۆکراسیەت و
بەرابەری و داڎپەوەری و... بێ مانان. هەر چن واڵە وبرای دڵسۆچی
هەورامانی ئی چن ساڵە خزمەتێو خاسشا کەردەن بە زوانەکیما و فرە
کەلێنێشا پەڕێ کەردێنێوە کە دەسێشا وەشێ با، بەڵام بە بەئاورد چەنی
زوانەکا دەوروبەری بارۆدۆخو زوانی هەورامی بارودۆخێو مەینەتبارەن. ئی
مەینەتیچە دەسکردەن و گێڵۆوە پەی سیاسەتی چەوتو و بێ خەمێ و پەشتەو گۆش
وستەی ئا دەسەڵاتدارا کە فەرمانڕەوایی هەردوی بەشەکاو هەورامانی کەرا.
جوابو ئی سیاسەتوانە نالایق و کەمتەر خەم و مەینەت سازا شێعرە دیارەکێ
سەعدی شیرازیەنە کە ماچۆ:
تو کز محنت دیگران بی غمی
نشاید کە نامت نهند آدمی
تۆ کە جە مەینەو کەسانێتەری بێخەمەنی
نمەشیۆ نامێ ئانزانیت پۆرە بنیا
٢٠\٢\٢٠٢٣
- ئاڵمان
shahoko22@yahoo.de
|
