بەشداریی سیاسی،

هەنگاوێک بەرەو دیموکراسییەتی راستەوخۆ.

 -سەرنجێکی گشتی لەسەر چەمکی بەشداریی سیاسی -

ئەنوەر رەشید

یەکێک لەدەرهاویشتەکانی خراپ بەکارهێنانی دەسەڵات لەلایەن پارتی و یەکێتییەوە، خاوبوونەوەى پەیوەندى نێوان هاوڵاتیان و سیاسەتە، ئەو بۆشاییەى لەنێوان  دەسەڵات و کۆمەڵدا دروست بوە، کارىکردوەتە سەر بایەخدانی خەڵکی بەسیاسەت و کارى سیاسی، خەمساردی کردوون بەرامبەر بە پرسە سیاسییە هەستیار و چارەنووسسازەکانی کۆمەڵگە. بەمەش بەشدارى هاوڵاتییان لەدروستکردنی بڕیارى سیاسیدا خەریکە دەچێتەوە خاڵی سفر. نەبوونی ئۆپۆزسیۆنی چالاک و جدى و قبولڕ نەکردنی  راى جیاواز و جیاوازیى لەلایەن هەردوو حیزبی دەسەڵاتدارەوە، تا ئەندازەى پەیڕەوکردنی سیاسەتی ملهوڕانە لەبەرامبەر نەیارەکانیاندا، هەموو ئەمانە بازنەى بەشدارى تەنگتر دەکەنەوە. ئەمەش تێزى پەراوێزخستنە. پەراوێز خستن واتە بوارنەدان بەبەشێک لە هاوڵاتیان یان گروپ و کەمینەکان لە مومارەسەکردنی مافە مەدەنی و سیاسییەکانیان، یاخود دروستکردنی بیانووى ئابوورى، سیاسی، یاسایی بۆکۆسپ خستنە بەردەم بەشداریکردنی تاک یا گروپەکان لە کاروبارەکانی سیاسی، ئابوورى و کۆمەڵایەتیی وڵاتدا، ئەمەش شێوەیەکە لە شێوەکانی جیاکارى ( نمونەى ئەمەش دوورخستنەوەى ژنان، رەش پێستەکان و کەمینە ئایینی و ئەتنییەکانە لە کارى سیاسی و هەندێکجار لە مافی دەنگدانیش). بەم مانایە بەشدارى سیاسی و پەراوێزخستن دوو چەمکن دژە واتاى یەکترن و بەگەورە بوونی رووبەرى یەکێکیان، رووبەرى ئەوى تریان بچووک دەبێتەوە. بۆیە تا دەنگ و رەنگەکان، پارت و جولانەوە سیاسییەکان زیاتر بن، مینبەرەکان فرەتر بن، بەشدارى تاک و گروپەکانیش چالاکانەتر وکاریگەرتر دەبێت و پەراوێزخستنیش کەمتر دەبێت. هەتا کۆمەڵگەش لە پلوراڵیزم دوورکەوێتەوە و بەرەو یەک دەنگی بڕوات، بەشدارییش کەمتر و بآ کاریگەرتر، پەراوێزخستن و جیاکاریی زیاتر و فراوانتر دەبێت. ئەمەش هەم تایبەتمەندییەکی رژێمە زۆردار و ستەمکارەکانە و هەم دیاردەیەکیشە کە هەندێک لەبیرمەندانی رۆژئاوایی و ئەمریکایی نزیک لەناوەندى بڕیارەوە بەپاشەکشەى دیموکراسی ناوى دەبەن و پێیان وایە بەردەوام بوونی ئاراستەى ئەم تەوژمە دەسەڵات بەرەو چەقبەستن، دیکتاتۆریی و ستەمکارى دەبات. بەڵگەشیان ئەوەیە کە ئەم کۆمەڵگایانە تەنها جارێک یا دووجار هەڵبژاردنیان بەخۆوە دیوە و دواتر فەرمانڕەواکان کورسی دەسەڵات و سەرچاوەکانی سامانیان قۆرخ کردووە. رژێمە سیاسیەکانی ئەوروپاى رۆژهەڵات و پاشماوەى یەکێتی سۆڤییەت، هەندێک رژێمی سیاسی ئاسیا و ئەفریقیا و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست نمونەى ئەم جۆرە دەسەڵاتانەن کە دەسەڵاتی کوردییش بەشێکە لێیان. ئەم رژێمانە زۆربەیان زادەى گۆڕانکارییەکانی دنیاى دواى شەڕى ساردن، هەندێکیشیان دەرەنجام و دروست بووى دواى شەڕى ناوخۆى وڵاتەکانیانن و کەمێکیشیان رژێمە سیاسییە پیر و کەنەفتەکانن کە لە رواڵەتدا خۆیان گۆڕیوە.

ئەم دەسەڵاتانە بەهۆى نەخەمڵینی بنەماکانی کۆمەڵی مەدەنی، چەمکی هاوڵاتیبوون سوودیان لە مومارەسەى هەڵبژاردن و دیموکراسی بینیووە بۆ چوونە دەسەڵات و رەوایی بەخشین بەدەسەڵاتەکانیان، واتە بەدەستهێنانی رەزامەندى زۆرینەى گەل، کە لەسیستمە  ستەمکار و توتالیتارییەکاندا بەراپەرینی کۆمەڵانی خەڵک و لەدنیاى دیموکراسیشدا بەدەنگدان و هەڵبژاردن بەدەست دێت. بە دەربڕینێکی تر دەسەڵاتی کوردی و ئەم جۆرە دەسەڵاتانە بەشدارى سیاسییان بەپێی لێکدانەوە و بەرژەوەندییەکانیان کورتکردووەتەوە بۆ مومارەسەکردنی دەنگدان. بەمەش بوونەتە کۆسپێکی گەورەى بەردەم گۆڕانی دەسەڵات و مومارەسەکردنی ئاڵوگۆڕى دەسەڵات . هەموو لە بیرمانە کە چۆن لەسەرەتاى راپەڕیندا یەکێتی و پارتی، فرەیی و پلوراڵیزمیان کرد بووە وێردى سەر زمانیان و بگرە کردبوویانە شوناسی دیموکراسیەتی پەرلەمانی و چەپ و کۆمۆنیستەکانیشیان بە نەیارى فرەیی تۆمەتبار دەکرد. بۆ ئەمەش یەکێتی سۆڤیەت و وڵاتانی بەناو سۆسیالیستییان بەنمونە دەهێنایەوە، بەڵام ئەمڕۆ خۆیان بە قۆرخ کردنی دەسەڵات، شوێن ئەو نمونەیە کەوتوون و بەشێوە هەرە خراپەکەشى، چونکە وەک دەیانووت لەوآ نان هەیە و دیموکراسیەت نییە، بەڵام لێرە نەنان هەیە و نە دیموکراسیەت.

ئەگەرچی دیموکراسی لە ئەوروپاى رۆژئاوادا لەچاو ئەم سیستمانەدا چەندین هەنگاو لەپێشەوەن. بەڵام بەشدارى سیاسیی بەمانا فراوان و قووڵەکەى لەوێش هێشتا ناتەواوە. راستە کۆمەڵی مەدەنی و گروپەکانی فشار، بزووتنەوە کۆمەڵایەتییەکان و میدیاکان هەن و کاریگەیییان هەیە، بەڵام هەندێک سنوور هەن کەناتوانن بیانبەزێنن بۆنمونە لەبەرئەوەى  ئاڵ وگۆڕى دەسەڵاتی سیاسی لە هەریەکە لە بەریتانیا و ئەمریکا لەنێوان دوو حیزبدا دەخولێتەوە، دەنگدەران سەرپشک نین لە هەڵبژاردندا و ئیختیاریان لەنێوان دوو لایەندا دیاریکراوە، بۆیە رێژەى بەشداریکردن کەم دەبێت. لەڕاستیدا مرۆڤی تاک رەهەند بەرهەمی سیستمی سیاسی، ئابوورى و کۆمەڵایەتی رۆژئاوایە کە دیموکراسیەتی پەرلەمانی نمونەکەیەتی.

لەروانگەى زانستی سیاسییەوە، بەشداریی ماناى وایە هەموو تاکێکی پێگەیشتوو و خاوەن هۆش لەکۆمەڵگادا مافی دیموکراسی و دەستوورییان هەبێت بۆ بەشدارى کردنی رێک و پێک لە داڕشتن و دروستکردنی ئەو بڕیارە سیاسییانەى کەپەیوەندی بە ژیانییانەوە هەیە. هەڵبەتە دەستووریى بوونی ئەو مافە ماناى وانیە هەر لەدەستووردا باس کرابێت. بەڵکو خاڵی سەرەکی ئەوەیە کە لە ژیانی واقیعیدا بەکردەوە بەرجەستە بووبێت. چونکە بەشداریی سیاسی چالاکی و مافێکی کردارییەکە دوور لە فشار، زۆربۆهێنان، ناچارکردن و لە گیانی هەست بە بەرپرسیارێتییەوە سەرچاوە دەگرێت، بەرپرسیار بوون بەرامبەر بە ئامانجە گشتییەکان و چاکەى گشتیی کۆمەڵگا. لەدۆخێکی وادا بەشداریی مانا و بایەخی هەیە، هاوڵاتی هەست بە بوون و پێگەى خۆى و قورسایی و کاریگەریی "را"کانی لەکۆمەڵدا دەکات. دەنگدان و هەڵبژاردن لەخاڵە هەرە سەرەکی و سەرەتاییەکانی بەشداریی سیاسین. بەڵام ئەم مومارەسەکردنەش پێوێستی بە هوشیارى و ئاگایی هاوڵاتییانە، گرنگ ئەوەنییە خەڵکی هەر بچن بۆ دەنگدان و تەواو، بەڵکو گرنگ چییەتی( ماهیە) و ناوەڕۆکی بەشداریکردنەکەیە. واتە هاوڵاتی لە هەڵوێستی سەبارەت بە دەنگدان( کاتێک دەچێت بۆ دەنگدان یاخود کە بایکۆتی دەکات) خۆى لەبەردەم دوو پرسیارى بنەڕەتیدا دابنێت:

یەکەم: گرنگی بەشداریکردنم لەدەنگداندا چییە و چ ئەرک و بەرپرسیارییەتیەک لەسەر شانم جێبەجێدەکەم؟ پاشان لەنێوان چەند پرۆژەى جیاوازدا سەرپشک کراوم کە یەکێکیان هەڵبژێرم؟

دووم: ئەگەر بەشدارى کارى سیاسیی ناکەم، هۆکارى بەشدارینەکردنم چییە؟ ئایا بە بەشدارینەکردنم هیچ قسەیەکی دیاریکراوم پێیە بۆ سیستمەکە یا هەروا هاکەزایی و لەهەڵچونێکەوە بڕیارى بەشدارینەکردنم داوە؟ ئەگەر بۆچوونێکیشم هەیە چۆن و بەچ رێگایەک دەریبڕم؟

کەوایە بەشداریکردن لەسیاسەتدا کردەیەکی فرە رەهەندە نەک تاک رەهەند. هەر ئەم فرە رەهەندییە یە هاندەرە بۆ فراوانکردنەوەى بەشداریکردن لە کایەى سیاسەتدا لەرێگەى کارى گروپی و حیزبییەوە. نەک هەر ئەمە بەڵکو فراوان کردنەوەى بەشداریی سیاسی پێشمەرجێکی بەدیهاتنی دیموکراسییەتی راسەتوخۆیە و بگرە ئەم جۆرە لەدیموکراسییەت تاکە گرەنتییەکە بۆ بەشداریی و دەستێوەردانی راستەقینە و فراوانی خەڵکی لەکار وبارى فەرمانڕەوایەتی وڵات و رێکخستنی سیاسی و ئابوورى و کۆمەڵایەتیی کۆمەڵگا و باشکردنی خزمەتگوزارییە کۆمەڵایەتییەکان. لێرەوە هاوڵاتی لەجیاتی ئەوەى لەبەرامبەر سیاسەتدا نامۆ و دۆش داماو بێت، سیاسەت بەیەکێک لەئامڕازەکانی گۆڕٍان لە پێناو چاکەى گشتیدا سەیردەکات.

لە دیموکراسییەتی یۆنانییە کۆنەکاندا کەس نوێنەراییەتی کەسی نەدەکرد بەڵکو بەهەڵبژاردنی راستەوخۆ دەچوونە ئەنجومەکانی فەرمانڕەوایەتییەوە. دەوترێت کە ئەو دیموکراسییە راستەخۆیەى لەو سەردەمەدا پەیڕەوکراوە یا لەهەندێک هەرێم و ویلایەتی سویسرا و وڵاتەیەکگرتووەکاندا ئەمڕۆ پەیڕەوى لێدەکرێت، لەگەڵ کۆمەڵگاى هاوچەرخدا نایەتەوە، کە ئاڵۆزى و رێژەى زۆرى دانیشتوان سیماکانی ئەم کۆمەڵگایانە پێک دەهێنن. ئەمە بآ مانایە و ئامانج لێی هێشتنەوەى  بوار و کایە گرنگەکانی ژیانی سیاسی و ئابوورى و کۆمەڵایەتییە بە دوور لەدەستێوەردانی هاوڵاتیان. چونکە کۆمەڵگاى ئەمڕۆ بەو تەکنەلۆجیا و پێشکەوتنە بەرچاوەى لەبوارى پەیوەندییەکان و گۆڕینەوەى زانیارییدا پێگەیشتووە، کارئاسانییەکی زۆر دەکات بۆ فراوان کردنەوەى بەشداریکردن، بەرنامەى ( ئەلۆ پریزیدینت)ى  سەرۆکی ڤەنزەویلا "هۆغۆ شاڤێز" کە هەفتانە  لەرێگەى تەلەڤزیۆنەوە چەند کاتژمێرێک  لەگەلڕ هاوڵاتیاندا راستەوخۆ قسە وباس دەکات و گوێیان لێدەگرێت، داهێنانێکی قەشەنگی مرۆڤە بۆ سوود وەرگرتن لە تەکنەلۆجیا و بەکارهێنانی لەپێناو بەشدارىکردنی خەڵکی لەپرسە جۆرا وجۆرەکاندا. واتە مرۆڤ ئەگەر دەرفەتەکانی بەشداریکردنی بۆ بڕەخسێت کارى داهێنەرانە لەم بوارەدا ئەنجام دەدات.

ئەگەر تاک بناغەی کۆمەڵگاى سروشتی بێت، ئەوا هاوڵاتی (نێر و مێ) بناغەى سیاسی کۆمەڵی مەدەنییە. هاوڵاتیبوون ماناى دابڕانە لە پەیوەندییەکانی خوێن، خێلڕ، بنەماڵە و پەیوەندییە سروشتییەکانی بەر لەکۆمەڵی مەدەنی. لێرەوە سەلماندن و چەسپاندنی مافی هاوڵاتیبوون دەبێتە خاڵی دەسپێک یا ئاخێزگەیەک ( نقطة انطلاق) بۆ بەشداریی سیاسی. بۆیە بەشدارى سیاسیی مەرجدارە بە گواستنەوە لە کۆمەڵگاى سروشتیەوە بۆ کۆمەڵی مەدەنی کە تیایدا هاوڵاتی بە ئەرک و مافەکانی ئاشنا و هوشیار بێت و لەسەر بنەماى بەرژەوەندى ئابوورى یا خۆبەخشانە لەنێو گروپ رێکخراوەکان و پارتەکاندا خۆى رێکخستبێت. ئینتیماى خێڵەکی و پەیوەندى سروشتیی کۆمەڵایەتی جێی خۆیان بۆ ئینتیماى چینایەتی، سەندیکایی، رێکخراوەیی جۆرا وجۆر چۆلڕ کردبێت. لەم کاتەدا ئیتر نە دەسەڵات و سەرکردە سیاسییەکانی وڵات و نە پێکهاتە نامەدەنیەکانیش ناتوانن هاوڵاتی وەک رەعیەت، مرۆڤى بآ ئیرادە و مل کەچ سەیربکەن. لێرەدا پێویستە بەشدارى سیاسی وەک مافێکی ئازادانەى هاوڵاتی لەگەلڕ بەشداریپێکردنی زۆرەملێی هاوڵاتیان لە سیستمە سیاسییە زۆردار و دیکتاتۆرییەکاندا تێکەلڕ نەکەین کە هاوڵاتیان وگروپەکان پەراوێزخراون، فەرمانڕەواکان تەنها بۆ رەوایی بەخشین بە دەسەڵاتەکانیان لە شانۆگەرى راپرسیی تازەکردنەوەى وەلائو بەیعەت و سەرلەنوآ هەڵبژاردنەوەیاندا هاوڵاتیان بەشداری پێدەکەن. گرنگی بەشداریی سیاسی لە بەخشینی رەوایی بەدەسەڵات ئا لێرەدا دەردەکەوێت کە هەموو رژێمێکی سیاسی هەرچەندە دیکتاتۆر و سەرکوتگەریش بێت بۆ بەخشینی رەوایی بەدەسەڵاتەکەى ناچارە پەنا بباتە بەرنمایشی بەشداریی سیاسی هاوڵاتیان .

حیزب و بەشدارى سیاسیی.

یەکەمین هەنگاوەکانی بەشدارى سیاسی تاک، چالاکییە لە نێو پارت و رێکخراوەکاندا. کۆمەڵێک کەس کە لەرووى  عەقیدەیی، ئایدۆلۆجی و سیاسییەوە یا بەهۆى بەرژەوەندى ئابوورى کۆمەڵایەتی هاوبەشەوە، پارت و رێکخراوى سیاسی پێک دەهێنن، مەبەستیانە بگەنە کورسی دەسەڵات و بەشداربن لەدروستکردنی بڕیاردا. بەڵام بێگومان دەبێت پێشتر لەناو حیزبدا مەسەلەى ناوەندى بڕیارى سیاسیی حیزبییان یەکلاکردبێتەوە و ئالیەتەکانی بەشدارى سیاسیشیان بۆ پەسەند کردنی بڕیارەکانی حیزب تاوتوێ کردبێت. بۆ بزووتنەوەیەکی سیاسی کە بیەوێت پەیڕەوى لەبەشدارى هەمەلایەنەى هاوڵاتیان لەکۆمەڵگادا بکات و بانگەشەى دیموکراسییەتی راستەوخۆ بکات. پێویستە لەپێش هەموو هێز و پارتە سیاسییەکانەوە بێت بۆ نیشاندانی ئاڵوگۆڕى رادیکال  لەئالیەتەکانی بەشداریی سیاسی لەناوخۆى حیزبدا.گرنگترین و سەرەکیترین گۆڕانکارى لە عەقڵیەتی سیاسیدا ئەوەیە کە تێزى سەرکردایەتی ژیر و حەکیم توڕ هەڵبدرێت. ئەم تێزە کە زۆر بەتوندى لەعەقڵیەتی سیاسی حیزبەکانی کوردستاندا پەیڕەوى لێدەکرێت ریشەکەى لە عەقڵیەتی دیوەخانییەوە سەرچاوەى گرتوە، کە حیزب وەک دیوەخانێک و سەرکردایەتییەکەشی وەک کۆمەڵێک کەسانی ریش سپی سەیردەکات، کە گەنجەکان و کەسانی خوارەوەى دیوەخانەکە دەبێت خزمەتی ئەوان بکەن، ملکەچیان بن، بآ دەنگ و بآ رەنگ بن لەبەرامبەریاندا.ئەم بۆچوونەش سەرکردایەتی دەکاتە سەنتەر و هەموو پێکهاتەکانی دیکەى حیزب پەراوێز دەخات.

 پێویستە ئەو مەنتیقە بۆکارى حیزبی و سیاسی تەواو هەڵبگێڕدرێتەوە کەسەرکردایەتی حیزب دەکاتە هەموو شتێک و رێکخستنەکانیش دەکاتە هیچ، کە سەرکەوتن و پێشکەوتن و پێشڕەوییەکانی حیزب دەگێڕێتەوە بۆ حیکمەتی سەرکردایەتی و سەرکردەکان، ئۆباڵی شکستەکانیش دەخاتە ئەستۆى قاعیدەوە. لەڕاستیدا هەڵەو شکستەکانی حیزب بەتەنها سەرکردایەتی لێیان بەرپرسیارە، چونکە ئەوان بڕیاریان لەسەر ئەوهەنگا و سیاسەتانە داوە کە گەیاندوونی بەو دۆخە نەخوازراوە. لەبەرامبەردا ئەوە رێکخستنەکانن کە سەرکەوتووانە لەنێو جەرگەى رووداوەکان و ئیجراکردنەوەى سیاسەتەکان لەکۆمەڵدا چالاکی دەنوێنن. هەڵبەتە ئەمە نەفی رۆڵی ناوەند ناکاتەوە بەڵکو تەنها سەرکردایەتی دەکاتە  توخمێکی ئاسایی نێو ژیانی حیزبی، نەک کۆمەڵێک سوپەرمان یا ئەنجومەنی حەکیمەکان. لێرەوە پێگەیاندنی کەسانی ئازاد و سەربەخۆ و متمانە بەخۆ دەستپێدەکات و دەپەڕێتەوە ناو کۆمەڵگا. بەشداریکردن لەدەنگدان و خۆ پاڵاوتن ئاوا کاریگەر دەبێت و بایەخ و ماناى دەبێت، بەدەر لەمە دەنگدانی کەسانێکی بێ ئیرادە و پەراوێزکراو بەکەسانێک کە سەربەخۆنین لەبڕیار و دەست بەرزکردنەوەیاندا و چاویان لەئاماژە و ئیعازاتی سەرکردەى حیزب و مەکتەبی سیاسییە، دەنگدانێکە هیچ بایەخێکی نییە و بەشدارى کردن و نەکردن تیایدا وەکو یەکە.