چەک و تۆڵەسەندنەوە لاى دەسەڵاتى کوردى بۆتە کولتوور.

       
کۆمەڵناس: حەمەى ئەحمەد رەسوڵ

یەکەم: راستە بەکارهێنان و ‌‌ کڕین و ‌‌ فرۆشی چەک پەیوەندی بە ئاستی پێشکەوتن و ‌‌ دواکەوتنی کۆمەڵگاوە نییە و ‌‌ بۆ وێنە ئەمریکا کە ترۆپکی پەرەسەندن و ‌‌ پێشکەوتن و ‌‌ دیمۆکراسییەتە، کەچی وەکو ئامارەکان پێمان دەڵێن لەهەر حەوت خولەک جارێکدا مرۆڤێکی ئەمریکی دەکوژرێت، یان بەدەمانچە یان بەچەقۆ ..!

بەڵام وڵاتەکەی ئێمە ناوازەیەو بێنموونەیە لەئەزموون و ‌‌ پڕە لەچیرۆک و ‌‌ دیرۆکی خوێناوی و ‌‌ کوشت و ‌‌ کوشتارو سەربڕین و ‌‌ لەتوپەتکردن و ‌‌ قڕکردنی مرۆڤەکانی، ئێمەیەک کە تەنها لەبەر ئەوەى نەتەوەی کورد بووین، بەرامبەرە دڕندەکەمان پارچە پارچە و ‌‌ هەلاهەلای کردووین، گشت کەرەستەکانی زەبروزەنگ و ‌‌ توندوتیژی بۆ قەڵاچۆکردن وبنەبڕمان بەکار هاتوون.. بۆیە مێژووییەکی درێژمان لەگەڵ مەترسی فەنابوون و ‌‌ خەتەرناکی مەرگدا هەبووە، چونکە ئاسوودە و ‌‌ دڵنیا و ‌‌ راشکاو نەبووین بەرامبەر بە ژیانمان.. چونکە چرکەکانی ئاسایش و ‌‌ حەوانەوە و ‌‌ هێمنیمان هێندە کەمبوون متمانەو گەرەنتیمان بە دەوروبەرو بە فاکتەرەکانی مانەوەمان بە زیندوویی کزو کزتربووە.. لەبەرئەوەى کە دوژمنەکانمان هەمیشە چەکیان بە دەستەوە بووە، لە پەرچەکرداردا ئێمەش بە ناچاری پەنامان بۆ چەک بردۆتەوەو بەرەنگاری ئاگرو باروودی بێبەزەیی نەیارەکانمان، چەکی لێکردووینەتە هاوەڵ و ‌‌ یاوەر! بیریشمان نەچێت کە دیکتاتۆرەکەی بەغدا ماوەیەکی دوور و ‌‌ درێژ لەسەر ئەو ستراتیژییەتە کارەیدەکرد و ‌‌ کورسی حوکمڕانی لەژێردا بوو، کە بە یەکسانی هەر ماڵە و ‌‌ هەر تاکێکی ئەم وڵاتە چەکێک یان زیاتری بەربکەوێت.. خولیا و ‌‌ ئارەزووییەکی ئەوتۆی لای تاکی عێراقی دروستکرد کە هێدی هێدی حەز لە چەک بکەن.

تاکى کوردى وەها خەمڵاند کە حەزى خۆگیڤردنەوە و ‌‌ خۆ بەزلزانى  و ‌‌ هەستکردن بە پیاوێکی بەهێز لەهەست و ‌‌ دەروونیاندا موتوربە بکات.. حەزى کوشتنی مرۆڤــ زیاد بێت و ‌‌ تۆڵەسەندنەوە و ‌‌ زەبروزەنگ خەسڵەتی یەکەمینی مرۆڤ و تاکی ئەم کۆمەڵگایەمان بێت .. ویستی کولتوورێک بکاتە مۆدێل کە خەڵکی بیریان لای چەک بێت، تەنانەت یاری منداڵەکانیشمان هەر دەمانچە و ‌‌ تفەنگ و ‌‌ تانک و ‌‌ سەیارەی پۆلیس بوو لە بازاڕەکاندا دەفرۆشرانو تا ئەمێستاکەش هەر بەردەوامە! ئێمەش دەمانچەمان دەدایە دەست کوڕەکانمان و ‌‌ بووکە شووشەمان بۆ کچە قشتیلەکەمان دەکڕی.. کە لە ئایندەدا کوڕەکان ((بەزەبری پەروەردەی خێزانی چەواشەمان بە دەمانچە و ‌‌ چەقۆی راستەقینە خوشک و ‌‌ دایک و ‌‌ خێزانی خۆیان دەکوشت !!)) کە لەراستیدا و ئەفسووس هەتاکو ئێستاش بازرگانەکانمان کە دەچنە دەرەوەی وڵات، دەمانچە و ‌‌ چەقۆ و ‌‌ چەکیان بۆ کوڕو منداڵ و ‌‌ گەنجی ئەم وڵاتە هەناسەساردە بیرناچێت و ‌‌ بگرە لە جەژن و ‌‌ موناسەبەکانیشدا دەمانچەی ساچمە و ‌‌ مووروویان دەمانچە و ‌‌ فیشەکە شێتە دێنن و ‌‌ بەلێشاو دەیانفروشن و ‌‌ بەلێَشاویش منداڵان بریندار دەبن و ‌‌ کوێر دەبن و ‌‌ رەنگە بشمرن و ‌‌ کەچی گەورەکان ناتوانن ئەو خواست و ‌‌ ئارەزووە لە منداڵەکانیاندا بمرێنن و ‌‌ پۆلیس و ‌‌ هێزی ناوخۆش ئەو دیاردە ترسناکەی پێ قەڵاچۆ ناکرێت و ‌‌ ناتوانن غەرامە و ‌‌ سزا لەسەر بازرگان و ‌‌ دوکاندارو فرۆشیاری ئەو چەکە مەترسیدارانە زیاد و ‌‌ زیاتر بکەن ..!

ئەم حەزو ئارەزووە لای منداڵ و لاوی کورد گەورە بووە و ‌‌ بە کاریگەری لاسابیکردنەوەو چاولێکەری لەنێو گەنجەکانیشماندا بەرێژەیەکی بەربڵاو زیادی کردووە و ‌‌ ڕوو لە تەشەنە سەندنە.. رێژەیەکی زۆر لەگەنج و ‌‌ گەورەکان کە بەداخەوە ئاستی رۆشنبیری و ‌‌ خوێندن و ‌‌ بڕوانامەیان زۆربەرز نین و ‌‌ رەنگە زۆربەش لە چینی مامناوەند و ‌‌ زەنگینیش بن، هەڵگری چەقۆو دەمانچەن و ‌‌ رۆژانە لەم کوردستانەداو بەبەرچاوى دەسەڵات و حیزب و حکومەتەوە، لێرە و ‌‌ لەوێ کارەساتی دڵتەزێن روودەدەن..

هەموو ئاماژەکان شاهید و ‌‌ گەواهی ئەوە دەدەن کە خەڵکانێکی زۆر هەن شەڕ دەکەن و ‌‌ هەندێکیان کەسو خزمی نزیکی یەکتریشن و ‌‌ لەسەر شتی زۆر سادە و ‌‌ بێمانا، لەبەر قسەیەکی رەق و ‌‌ جنێوێک پەلاماری یەکتری دەدەن و ‌‌ یان چەقۆ یان دەمانچەی تیادا بەکاردێت و ‌‌ چەند کەسێک لەو شوێن و ‌‌ کاتەدا دەبنە کۆچی قوربانی! گومانی تێدا نییە دیارە ئەم دیاردەیە، رەگوریشەى دێرینى هەیە، لە بەعسەوە ماوەتەوەو درێژەى هە یەو لە سەورەختى براکوژیدا گەیشتۆتە ئەوپەڕى و چەک و ئامرازەکانى شەڕ ئامادەگییەکیى ئەوتۆو فرە زۆریان هەیە، تەنانەت لەدوای پرۆسەی رزگارکردنی وڵات لە دیکتاتۆرییەت و ‌‌ هەڵڕژانی دەفتەرە دۆلار و ‌‌ گەشەسەندنی ناجۆرو بێسەروبەرەى باری ئابووری و ‌‌ ناسەقامگیری بارودۆخی سیاسی و ‌‌ دیاردەی تەقاندنەوەی ئۆتۆمبێل و ‌‌ کوشتنی بەلیشاوی مرۆڤ  و ‌‌ زیادبوونی چەک و ‌‌ فرۆشتنی بەشێوەیەکی راستەوخۆو ئاشکرا لە بازاڕەکاندا بەرە و ‌‌ زیادبوون هەڵکشاوەو زەمینەسازی بۆ خۆشکراوە کە هەر گەنجێک رقی لە برادەرەکەی خۆی هەڵگرت و ‌‌ لەسەر پارە یان ئافرەت یان بازرگانی یان قومار یان خواردنەوە، دەچێت دەمانچەیەکی ستیلی هەرزان و ‌‌ حازربەدەست، یان چەقۆو کێردێک لەوەی مستەر رامبۆ کە موو لەتدەکات بە ئاسانی و ‌‌ لە بازاڕەکانی کوردستاندا بکڕێت و ‌‌ ئەو نەیارەی بکوژێ و ‌‌ وەکو بەرزەکی بانان بۆی دەربچێت و ‌‌ رەنگە لەمالێ بەرپرسێک یان مەسئولێک ببێتە پاسەوان یان چایچی و ‌‌ ئاشپەزو دادگاو یاساش هەر سیر بخۆن و ‌‌ زووڕنا لێبدەن ..!!

(( کەواتە دەسەڵات و حیزبە زلهێزەکان زەمینەخۆشکەرى ئەم دیاردە خەتەرناکەن..))

دیارە دەرکەوتنی هەر دیاردەیەک و ‌‌ بەڕێژە و ‌‌ بەئاستێکی بەرز و ‌‌ هۆکاری تایبەت بەخۆی هەیە، ئەم دیاردەیەش وەکو وتمان لە کۆمەڵگاکەماندا بوون و ‌‌ بەرکەماڵبوونى زەبروزەنگ و ‌‌ توندوتیژیى دەسەڵات و حیزبە کوردییەکان لە شەڕ و ئاشتیدا، یەکەمین هۆکارێکە بۆ پەنابردنە بەر کەرەستەی یەکتر قبوڵنەکردن و ‌‌ یەکتر سڕینەوە و ‌‌ فەوتاندن، نەبوونی زەمینەیەکی مەدەنی و ‌‌ شارستانی بۆ دیالۆگ و ‌‌ ئاخاوتن لەنێوان توێژ و ‌‌ چینەکاندا، لەنێوان حیزب و ئایدیۆلۆژییەکاندا، هۆکارن بۆ بەکارهێنانی چەک...

مێژووییەکی درێژی حوکمی سەربازی و ‌‌ هەڵایسانی جەنگ و ‌‌ بە ئاساییکردنی بەکارهێنان و ‌‌ هەڵگرتنی چەک، ڕەگی ئەم دیاردەیەی بەتوندی داکووتیوەو هێشتاکە حکومەت و دەسەڵاتی کوردستان هیچ پلانێکى داڕێژراوى نییەو یاساو بڕیارەکانی توندو پتەو و ‌‌ سەرەور نین بۆ قەدەغەکردنی هەڵگرتنی چەک و ‌‌ ناتوانێ سەربازو زێرەڤانى و پۆلیس و چەکبەدەستەکان و خەڵکی مەدەنی و ئاسایشى سەر بە دەسەڵات کۆنترۆل بکات کە زۆرێک لەوان هەڵگری چەکی بێ مۆڵەت و ‌‌ ئیجازەن.. ناتوانێت کوڕی بەرپرسێک سزا بدات و ‌‌ لە زینداندا توندی بکات کە چەکی بێ مۆڵەتی شۆفێری سەیارە جام ڕەشە مۆدێل بەرزەکەشیان لەولاوە بوەستێ.. ئیدی چۆن هەزاران دیاردەی کوشندە و ‌‌ خەتەرناک روو لەم زێدو نیشتمانە هەتیووەکەمان ناکات.؟ ئەگەرى بەکارهێنانى چەک و توندوتیژى لەمەودوا لە ئارادایەو بەشێوەیەکى بەر فراوان.

دووەم: حافزی شیرازی فەرموویەتی: لەگەڵ دۆستاندا جوامێر بەو لەگەڵ دوژمناندا پێکەوە ژیانت قبووڵ بێت. عیسای مەسیحیش فەرموویە: ئەگەر هەر کەسێک زللەیەکی لە لای راستتدا، تۆ لای چەپیشی بدەرێ (بۆ زللەیەکی تر). مەزنە پیاوی هیندستانیش (گاندی) وتوویە: رقت لە گوناه بێتەوە، بەڵام رق ئەستوور مەبە بەرامبەر بە گوناهبار..

ئەو پەند و حیکمەتە مەزنانە بە درێژایی مێژوو، نەمرو شکۆدار دەمێننەوە چونکە ئەوان بە حوکمی هزرو مەعریفەی بڵندی خۆیان خزمەتی مرۆڤایەتیان کردووەو کولتوری لێبووردەییان لە شوێنی تۆڵەسەندنەوە داناوە، فەرهەنگی خۆشەویستی و برایەتی و تەباییان خستۆتە نێو کولتوورو بیرکردنەوەی کۆمەڵایەتیی هاوڵاتیانی خۆیانەوە.. بەڵام داخیگرانم لای ئێمە بە درێژایی مێژوو فەرهەنگ و کولتوورو گووتارێک سەردەست بووەو پیادەکراوە (( کە هەتا هەنووکەش دەسەڵاتى کوردى سەروەرى کردووە)) کە کوشتار و خوێنڕشتنی لێکەوتۆتەوە، نالێبوردەیی و توندوتیژی و تۆڵەسەندنەوە ئامرازی یەکەمین بووە کە بەرامبەر بە تاکی کوردو کۆمەڵگاکەی پیادەکراوەو بۆتە ئامانجێک بۆ قبووڵنەکردن و سڕینەوەی ئەویتر (کە تاکی کورد بووە، ئەمەش لە حیزب و گرووپ و کۆمەڵەو لیستى جیاوازو چین و توێژى وەکو ژن و منداڵ و پیردا دەدەکەوێت).

بەڵام لەم نیشتمانەی ئێمەدا سەدەهایەکی پێش زایین و پیچش مێژوو یاساکەی حاموڕابی سەروەر بووە کە بریتی بوو لە: "ددانێ بە ددانێ و چاوێ بە چاوێ" بەو واتایەى ئەگەر کەسێک ددانێکی شکاندی، تۆ ددانێکی ئەو بشکێنەرەوە، ئەگەر چاوێکی کوێرکردی یان دەرهێنای، تۆ چاوێکی ئەو کوێر بکە یان دەربێنەرەوە.

ئەم رێسا تراژیدییە دڕندانەیە بۆتە پرەنسیپ و بنچینە بۆ کولتوورێک کە لێوانلێو بووە لە توندوتیژی و خوێنڕشتن و تۆڵەسەندنەوە، کوشتن و سڕینەوەی بەرامبەر بە هەموو ئاراستەکاندا بەشەرعیکراوەو حەڵاڵبووە کە خوێنی بەرامبەری جیاواز بڕێژرێت و بسڕدرێتەوە..

رۆحی لێبووردەیی لای تاکی کورد و نەتەوەکانی دیکەی ئەم کۆمەڵگایەدا، هیچ بوارێک و مەودایەکى بۆ نەڕەخساوە کە دەستەبەر ببێت و زەمینەیەکی لۆژیکی و عاقڵانەی بۆ بڕەخسێت. هەتاکو دەساڵێک لەمەوبەر ئەم کولتوورە لای ئێمەی کوردیش بابەگەورە و سەروەر بووە و پەندو دروشمەکانیش گەواهی راستی قسەکانمانن، بۆ وێنە (تۆڵە بە سەبرە ئەمما بە زەبرە) هەتاکو کۆتایی نەوەدەکانی سەدەی پێشوو، چەندان هەزار لە نەوجەوانان و کوڕ و کچ و جوانی کوردى زیندەبەچاڵکردو ژیانی هەمووانی پێشکەش بە تاریکی و گۆڕستان و دۆزەخ کردووە...

(( جێی مەخابن و حەسرتە کە ئەگەرى چەک و توندوتیژى بەکارهێنان و یەکتر قبووڵنەکردن لەمەودووا لەوپەڕیدا دەبێت و دەسەڵاتى کوردى زۆر خەمساردو بێخەم دەبێت و بە دەستى ئەنقەست رەوشێکى نالەبار بۆ ئۆپۆزسۆنى تازە لەدایکییبوو دەخەمڵێنێ))

تۆڵەسەندنەوە حاڵەتێکی هزری و دەروونی و کۆمەڵایەتیە، بەو مانایەى کە ژینگە و کۆمەڵگا دەیخەمڵێنن و دەبێتە بەشێک لە پێکهاتەی کەسێتی مرۆڤــ . کۆمەڵگایەک یان دەسەڵاتێک کە توندوتیژی بەرهەم بێنێت، دەبنە هۆکار بۆ چەکەرەکردنی رۆحی تۆڵەسەندنەوە، چونکە کاتێک ستەم و چەوسانەوە بە سەر هزرى مرۆڤێکدا کەڵەکە دەبن، یاساش لەو ژینگەدا سەروەر نەبێت.. فەرهەنگی خێڵەکی و هۆزگەرایی رقئەستووریش گووتارێکی بەشەرعیکراوی نێو خێزان و بنەماڵە بێت. ئەویتر و بەرامبەریش جیاواز بێت و تۆی جیاواز قبوڵنەکات، هەر خۆی بە راست بزانێت و خۆپەرست و رەگەزخواز بێت، هێندە بوغرا بێت و خۆی بە گەورەو تۆ بە بچووک بزانێت، زۆر ئەستەم دەبێت (تۆ)ش، لێی ببووریت، لە جێی رق: خۆشەویستی و برایەتی پێ ببەخشیت و رۆحی تۆڵەسەندنەوە بەرامبەر بەو(جیاوازەى بەرامبەرە) لە خۆتدا بکوژیت...

کەواتە زەمینە خۆشە بۆ دەسەڵاتێکى شکستخواردوو یان لە هەیبەتدراو لەمەودوا ئەو رەوشە بخەمڵێنێ..

ئاکام و هەڵوێستە: بۆ رۆژگاری ئەمڕۆ کە باهۆزی جیهانگیری گەیشتۆتە ئەم دەوروبەرەو دیکتاتۆرى مل ئەستوور بەدارداکراو دەوڵەتەکانی ئەم دەڤەرە لە ژێر چاودێری فەرمی و ئەهلی و مەدەنییەت و میدیا زۆرەکاندان، دەستورو یاساو رێسا مرۆڤایەتییەکان دەیانەوێت نەفرەت لە شەڕ و تۆڵەسەندنەوەو توندوتیژی و تیرۆرو کوشتن بکەن. ئەمانەش ئومێد بەخشن و هیواو خەونەکانی حافزو جۆن لۆک و ڤۆڵیترو کانت و جۆن ستیوارت میل و گاندی و ماندێلا دێننە دی، تەنانەت ئەمڕۆکە رەشپێستێکی وەکو "باراک ئۆباما" دەبێتە سەرۆکی ئەمەریکایەک کە پەنجا ساڵ لەمەوبەر تەنها سپی پێست لەو وڵاتەدا دەیتوانی نان بخوات و هەناسە بدات.. ئەمڕۆ کولتووری جیاوازى یەکتری قبوڵکردن و پێکەوەژیان لەگەڵ دوژمنی دوێنێدا ئەو رۆحی لێبووردەیی و تەباییەی دروستکردووە کە زۆرینەی سپی، سەرۆکێکی پێست ڕەش قبوڵ بکات..

وەک پۆل ریکۆری فەرەنسی دەڵێت: دەبێت توندوتیژی و رۆحی تۆڵەسەندنەوە لای دەوڵەت و دەسەڵاتەوە بنەبڕ بکرێت، بە یاسا سنوردار بکرێت و لە بیروباوەڕی خەڵکیدا بسڕدرێتەوەو تۆڵەسێنەر سزای توند بدرێت. دەبێت دیاردەی دەمارگیری و پەڕگیری و شەڕانگێزی بە یاساو بە دەستوور سنووردار بکرێت و لادەرو سەرپێچیکار سزا بدرێن. هەوڵ بدرێت تۆڵەی حیزبى و ئایدیۆلۆژیى چەقبەستووى دەمارگیر، کە بە هۆکاری سەرەکی دیاردەی تۆڵەسەندنەوە هەژمار دەکرێت لاى پیاوانى دەسەڵات و چەکبەدەستان مەحکوم بکرێت و لە رێی یاساو دادگاوە چارەسەر بکرێت. حکومەت و رێکخراوە مەدەنییەکان فەرهەنگی ئاشتی و کولتووری ئاشتیخوازی لە نێو خەڵکدا سیستماتیزە بکەن و بەڕێوەبەرایەتی تایبەت دابمەزرێت بۆ هاندانی رۆحی لێبووردەیی و کەسی ئاشتیخوازو هێمن و لێبووردەش لە میدیاکانەوە پاداشت بکرێن. کەسانی بکوژو توندو تۆڵەستێن، هەر لە ڕێی میدیاوە رووڕەش و مەحکوم بکرێن، بۆ ئەوەی چاولێکەری و لاساییکردنەوەى پۆزەتیڤ رۆڵ ببینێ..بۆ ئەوەى هیچ نەبێت تاکى کورد گۆڕانکارى و گۆڕانى دەموچاوەکانى ناو دەسەڵاتى کوردى ئەم سەردەمە تازەیە ببینێت.. بۆ ئەوەى ببینە کەسێک و دەسەڵاتێکى مەدەنى و لێبووردەو ئاشتیخواز.!