په‌یوه‌ندیپه‌رتووکخانه‌رۆشنبیرییلینکئه‌رشیفنووسه‌رانده‌سپێک

٢٥\٢\٢٠١١

چەمکی پەیوەندیی نێوان رۆشنبیر و دەسەڵات.
- رۆشنبیری باش، رۆشنبیری خراپ -


فەرەیدوون سامان  


لەنێوان واتاکانى گەوهەرو رواڵەت، گشت و تایبەت، ناخ و پەراوێز ، چەمکی پەیوەندی نێوان رۆشنبیرو دەسەڵات لەیەکتر جوێ دەبێتەوە و پرسە چارەنووسسازەکانی نەتەوە لەیەکدی هەڵاوێر دەکرێن، ئەویش بەبڕی زێتر بوونى رەگەکانى بزا ڤی شارستانی هەر کۆمەڵگایەک و چەمکی رۆشنیرییەکی زیندوو سەرهەڵدەدات، بەتایبەت ئەگەر ئەم رەگانە بە نێو قوڵایی ناخی وەچەرخانە مێژوویەکان رۆچووبێتن، بۆیە چەمکی رۆشبیریی هەرتەنێ دیارەدەیەکی مەزنى مرۆڤایەتی نییە، بەڵکو دیارەدەیەکی گەردونییە و رۆشنبیری وەکو ئاوێکی زوڵاڵ وایە بۆ قورگی تێنوی مرۆڤ کە لە کانی روحدا هەڵًبقوڵێ و لەچوار چێوەى پێوەندییەکی دیالەکتیکیشدا بزاوتی رۆشنبیریی گەشە دەکا و بازنەى نێوەندی رۆشنبیریی فراوانتر دەبێتەوە، گرفتی رۆشبیریی لای ئێمە هەر لە نەبوونى سەرچاوەگەل و تێورو زانست و زانیاری کۆمەڵگایەکی دواکەتوو وڵاتێکی بێ قەوارە نەبووە ، بە قەد ئەوەى زۆرینەی رۆشنبیرانی ئێمە لە واقیعی گەلەکەیان نەگەیشتوون و لە خواست و خەون و کۆژانەکانیان دابڕاون، نەک نەتەوەیەک لە مێژودا دابرابێ، ئەو دابڕانەش خۆی لە گۆشەگیری و ئاوێتەبوونی ئینتیما بۆ نەتەوە و نیشتمان نواندووە ، دواتریش وەکو دیاردەیەکی ئورستوکراتی رۆشنبیریی خۆی لە سەر هەڵدانى گۆشەگیرییەکی دابڕاو و نابونیاتنەر بەرجەست دەکات، کە لەناواخندا خزمەتى بە رەوتی دژە رۆشنبیری نەتەوە دەبێ، بۆیەش بە جەماوەر نەبوونى ئەو جۆرە عەقڵیەت و هزرو فەلسەفەیەش کە لە ئاکامدا ناتوانێ بۆ ئامانجەکانى رۆشنبیری نەتەوە ببێتە بیمەیەکی مەزن و پاڵپشتێکی کاریگەر بۆ سەلماندنى ناسنامەى رۆشنبیریی نەتەوەیەکی بە ئەنفال هەڕەشە لێکراو، کەلێرەدا جەماوەری بوون ئاستى کاریگەری تێراِمانی فەلسەفییە لە پەیوەندی نێوان رۆشنبیر و کۆمەڵگەکەى ، نەک ساغکردنەوەى چەمکەکانى مەعریفەو رۆشنبیری بۆ ئاستێکی نزم کە لەرووى شێوازو ئامراز و رێگەکانى رۆشنبیری بۆ ناو جەماوەر جیاوازن ، بە گشت ئاستە جیاوازەکانی هۆشیارییەوە لە نێوان رۆشنبیرییەک لە پێناو وەدیهێنانی خواستەکانى نەتەوە، واتا پێداویستی گەشە کردنى دیالەکتیکی پەیوەندی نێوان رۆشنبیرى نەتەوە دەبەخشێ ، کە خۆی لەخۆیدا پەیوەندی کردن بەو چەمکە باوەڕێکی قووڵ لە هزرێکی بەهێزدا بەرجەستە دەکات، هەڵبەت ڕەنگدانەوەى مۆراڵی بەسەر پەیوەندییەکی پتەو لە نێوان رۆشنبیران و نەتەوەدا دەپشکنێ ئەوەشیان لەسەر کۆڵەگەى خۆشەویستى و بەخشینى بەردەوام لەسەر بنەمای ویژدان و عەقڵیەتێکی سیاسی بونیات دەنرێ، رۆشنبیرییەک رەوا بێ بەمەبەستى تێڕامان و خوێندنەوەی تێۆریی قووڵ بۆ پرۆژەکانى داهێنان ، بەڵام ئەوە ناگاتە پرۆژەى ئەو داهێنانەی کە رۆچوونە بە نێو وەدەستهێنانى ئامانجەکانى نەتەوە یەک کە هێشتا لە نێوان دەڤەرو دەڤەرێکدا و تەنانەت لەنێوان شارو شارێکی تردا وەک چەمکی کۆمەڵگایەکی مۆدێرن لەململانێیەکی ناشارستانیدایە.

 

لێرە مەبەست لە چەمکی نەتەوە هەموو ئەو واتایانە دەگرێتەوە کە پەیوەندییان هەیە بە چەمکگەلی وەک (نەتەوە، گەل، خەڵک، جەماوەر، میللەت) ، دواتر مەبەست لە رۆڵی رۆشنبیری نەتەوە هەر تەنێ ئەوەندە نییە کە رۆڵی رۆشنبیری حزبی بخریًَتە گۆشەیەکی لێکترازاو وکەنارگیرەوە، چونکە هەندێک جار دەکرێت لەناو خودی دەزگایەکی حزبیشەوە رۆڵی ئەو جۆرە رۆشنبیرانە دیار بکرێن کە کەسانی ئۆرگانی و رەخنەگرن، بە پێچەوانەى هەڵوێستى ئەو جۆرە رۆشنبیرانەی کە رۆڵی کارمەندێکی مەسلەکی گوێڕایەلڕ دەگێڕن ، هەر ئەو جۆرە رۆشنبیرانەشن رۆڵێکی پۆلیسێکی نهێنی دەگێرن لەدژایەتی کردنی رۆشنبیرانی راستەقینەو لادانى رەوتى پێشڤەچووی بونیادنانى کۆمەڵگەیەکی شارستانى و دیموکراسیدا، دیارە لە قۆناغە بەرایەکانى گەشە کردنى سیاسی و رۆشنبیری هەرنەتەوەیەکیش ، هەر رۆشنبیری راستەقینەیە چاودێر و رەخنەگرە بەسەر کەم و کوڕییەکانی دەسەڵات و ،تەنانەت رەوایە رەخنە لە دەسەڵاتە نیشتمانییەکەشی بگرێ، لە رەوشێکدا ئەگەر ئەو دەسەڵاتە سەبارەت بە هەر هۆکارێک بێت بکەوێتە بەر کاریگەری هەر شێوازێکی سازشکردن و دووچاری پەتای گەندەڵی بوو، هەر چەندە چەمکی رۆشنبیرى نەتەوە لە سەرەتادا ئاڵۆز بێت ، بەڵام دواتر بە رەوتە سروشتیەکەى خۆی گەشەدەکات و رێچکەى ئاسایی خۆی دەگرێتە بەر، کەلە قۆناغەکانى دواتری پێشڤەچوونى کۆمەڵایەتی و گەشەکردنى هۆشیاری نەتەوەییدا رۆشنبیر بەرپرس دەبێ بەرامبەر ئامانجەکانى نەتەوە و وەڵامدانەوەى پرسە راستەقینەکانی، لە گشت دەلیڤە سیاسی و ئابوری و فەرهەنگی کاندا، بۆیە رۆشنبیر و بڕوادار بە پراکتیزەکردنى ئازادی هزر وەک پێویستیەکی بنەڕەتی بەرهەمی رۆشنبیری کۆمەڵایەتی دەبێتە بوونێکی حەتمی. کە مخابن هێشتا لەهەرێمە ئازادەکەی ئێمەدا رۆشنبیران نەیانتوانیوە وەکو پێویست ئەو رۆڵە نەتەوەیی و نیشتمانی و مرۆڤایەتیەی خۆیان بگێڕن و بوونەتە بەشێکی ئاوێتە بوو لە پرۆژەکانی دەسەڵات ، ئیدی با ئە دەسەڵاتەش سەراپای لە نێو گەندەڵیدا نوغرۆ ببێت.

 

بەڵام ئایا رۆشبیرانى ئێمە ئەو پەیوەندییە چارەنووسسازەى نێوان خۆیان و نەتەوەکەیان و ئاسۆی خەباتى کۆمەڵایەتیان لە رەوشێکی ئاوا نا ئاسایدا بەرجەستە دەکەن ، کە رۆشنبیرانى ئێمە هەمیشە هەوڵی ئەوەیاندابێ لە رێگەى دیکەوە یان کەناڵی دیکەوە وەک (بنەماڵە، تیرە، تایفە، حیزب ) ئەو پەیوەندییانە لەگەڵ نەتەوەدا بەرجەستە بکەن، نەک لە رێی هەڵوێست یان داهێنانی هزری و مەعریفی خۆیان، بەشداری پرۆسە سیاسی و رۆشنبیرییەکان بکەن ، بۆیە دەبینین زۆرجار ئەو جۆرە رۆشنبیرانە ناکارن ئەو پەراوێًزە ئازادییەی کە هەیە کەڵکی لێوەرگرن و بەناوى خواستەکانى نەتەوە قسە بکەن و ببنە وتەبێژی نەوەیەک کەلە مێژوودا دابراوە ، کە تا نهۆ مەگەر خۆی لە مێژوى تیرەکەى یان کوێرە دێیەک یان دەڤەرێکدا دەنوێنێ ، بۆیە سەیر نییە لە رەوشێکی ئاوادا ئەو پەیوەندیەی نێوان رۆشنبیری و نەتەوە زێتر پەیوەندییەکی کاریکاتۆری دەبێت، ڕەنگە پشپرسن بۆچی رۆشنبیران ئێمە گۆشە گیرن و دوورن لە خواست و ئامانجەکانى کۆمەڵانی خەڵک ، ئەو خەڵکانەی کە هەمیشە لە ئان و ساتە سەخت و نالەبارەکاندا دەبن بە سوتەمەنى شۆرش و قوربانیدان ، کەچی پێچەوانە زۆر لە ئەو رۆشنبیرانەى ئێمە لەبورجی عاجدان و لە دەرەوەى رووداوەکاندا دەژین و بێ ئاگا و لە پەناوە خەریکی تەنزیرانى فەلسەفین، کە قسەش دێتە سەر هەبوونی نوخبەی رۆشنبیران بەردەوام پێمانی دەفرۆشننەوە ، ئەدی ئەوە نیە ئێمە مانانیش چەندان کەڵە رۆشنبیری وەکو فڵان و فیسارمان هەیە .. بە چاو پۆشین لەو رۆشنبیرانەی زۆرترین تەمەنی ژیانیان بۆ پرۆژە رۆشنبیرییەکان تەرخان کرد ، داخۆ ئەمانە ناخرێتە ناو چوارچێوەی رۆشنبیریی ئۆرگانیەوە کەلە ژیانى خۆیاندا تەنانەت پاش مەرگیشیان ، فرمێسکی حەسرەت بۆ کۆچی ناوەختەیان دەڕێژن و دەبنە رەمزێکی گەورەى مێژووی نەتەوەیەکی لە مێژوودابڕاو ، داخۆ بوونی رۆشنبیرێکی خاوەنبیرو تەنزیرانى فەلسەفی لەناو میللەتێکی داگیرکراو ، دەتوانێ بەکام لادا رەوتى مێژو وەرچەرخێنێ، کە سەرەنجام لە بەرژەوەندی میللەتەکەی دا بێ، ئاخۆ ئەو بیرمەندانە دەیانتوانى لە بواری پراکتیکیەوە ئەو هزرە فەلسەفیەیان بکەنە کردارو تەنانەت بۆ تاوێک و بە وشەیەک بە هەرشێوەیەک لە شێوەکان بێت لەبەر دەم تراژدیای ئەنفالکردنى نەتەوەکەیان ) کە وەک باقی مرۆڤی سەر زەوی شایستەى ژیان و ئازادین ، لەبەردەم ستەمکاراندا بڵێن نەْ..... کە رەنگە ئەو هەڵویستە جوامێرانەیە بۆ ئەوساکەى نەتەوەیەکی ستەملێکراو دەبوو بە هەوێنی وەچەرخانێکی مێژوویی و رۆشنبیری و سیاسی و رەنگە تا رادەیەکیش تراژیدەکانیش لە ئاستێکدا دەوەستان، بەلام ئاخۆ ئەو کەڵە رۆشنبیرانە لەکوێ بوون کە نەیانتوانى راستەوخۆ بەشداری بکەن لە بڕیارە چارەنووسسازەکانى گەلەکەیان .. مخابن لە رەوشە سیاسییە نالەبارەکانى نەتەوەکەیاندا خۆیان لە پەراوێزی رووداوەکان بینى، ئەمەش لە بنەڕەتدا بە واتای دژایەتیکردنى کەلتوری نەتەوەیەک هات کە لەلایەن توێژێکی کەمینەى رۆشنبیری سەر بە دەسەڵاتەوە قەرەقۆزانە هەڵسوکەوتیان پێ دەکرا، لە ئان و ساتی پێویستشدا راگەیاندنى ئەو دەنگانەى وەک ریکلامێک ـ یان پروپاگەندەیەک بۆ دەستەکەوتەکان ، لە لایەکی دیکەش بۆ چەواشەکردنی رای گشتى ناوەخۆ دەرەوە بەکاری دەهێنان..


باشە ئەو جۆرە رۆشنبیرانەى ئێمە با بلیمەت و بیرمەندیش بن ، بەڵام کە لە پەراوێزێکی تەنگ و فەرامۆشکراوى نەتەوەیەکدا خۆیان بدۆزنەوە و لە نێو بازنەى دەسەڵاتى نەتەوەى سەردەستدا چالاکی رۆشنبیری ئەنجام بدەن ، دەبێ بۆ رۆشنبیری ئێمەى نەتەوەى بن دەست، چ ئینتمایەکیان بۆ مێژوو و بۆ گەل و نیشتمانەکەیان هەبێت، دواتر ئەو هەموو پرسە و سەرخۆشیانە چ دەگەیەنن، جگە لەو واتایانەى کە تەنێ ئەو رۆشنبیرانە شایستەى رێزلێنانن ، کە هەمیشەو لە هەمو سەردەمێکدا لە دەسەڵاتەوە نزیکن ، بە پێچەوانەش ئەو رۆشنیرانەی کە لە دەرەوەى ئەو ئینتیمایەن ، تەنانەت لە ژیانى کۆڵەمەرگی خۆشیاندا شیاوى بەسەرکردنەوە نین، بۆیە بەرای من هەر گۆڕانکارییەک و وەچەرخانێک لەهەر کات و شوێنێکدا لە هەر کۆمەڵگایەکدا لە قۆناغێکی دواکەوتوو بۆ پێشکەوتوو دا ، پەیوەستە بە داڕشتنی پلاندانانێًکی تۆکمە ، ئیدی رۆشنبیرە بەخشندەکان دەبێ سەرقافلەى هەڵوێست ونمونەى باڵای نەتەوەیەک بن، کە بە پێشکەوتنى کۆمەڵگاکەیان ئەرکیان زێتر دەبێ ، تا دەبن بە توێژێکی کاریگەر، بە پێچەوانەى رۆشنبیرە تیۆریستانەى کەلە بواری پراکتیکدا دادەبڕێن بۆ پشتگیری کردن لە رەوتى دژە رۆشنبیربیشدا دەبن بە بکوژی راستەقینەی داهێنان ، هزرو هەڵوێستى ئەو رۆشنبیرانەى کە هەمیشە لە خەمی پرس و رەوشە تراژیدیاکانى نەتەوەیەکی ناسنامە لێ زەوت کراون ، چەمکی پەیوەندی نێوان رۆشنبیرو نەتەوە قوڵتر دەبێتەوە ، کە ئیدی دەسەڵاتی کوردی لەسەر بنەماکانى رۆشنبیرییەکی نەتەوەیی و نیشتمانى رێز لە هزری قەڵەمی رۆشنبیرانی کورد بگرێ نەک بەپێچەوانەوە. کە دیسان پێموایە لەم سەردەمەدا تا ئاستی مەحاڵه‌ ئەو پەیوەندییە رووخاوەو کاتێک و قۆناغێکی دیکەی گەرەکە بۆ ئەوەی جارێکی دیکە ئەو متمانەیە لەنێوانیاندا دروست بێتەوە .
 

ماڵپه‌ڕی فه‌ره‌یدون سامان