١\٦\٢٠١٢

دەربارەى سوێندخواردن.

شێرکۆ عادل      

سوێند، کۆنترین بابەتى نەرێت و یاساى نیوان: مرۆف و "ئاین و پاشا" کانە لە مێژووى شارستانیە کۆنەکان و هەروەها مرۆف و "کۆمەڵگا و دامەزراوەکانیتى" لە شارستانیەتى نوێ دا؛ سوێند بۆ گفتدانى ئاشکرا و بەڵێنى بردنە سەرى و جیبەجێ گەیاندنى داواکراوەکانە لەسەر شانى سوێند خۆرەکان ، لە بنەڕەتیشدا لەسەر هەردوو بنەماى "شەریعەتى ئاینى" و هەوەها "یاساى دنیایى کۆمەڵگاکان "پەیڕەو دەکرێت؛ سوێند یەکێکە لە هەرە کۆنترین بنەماکانى دەست بەکار بوونى دەستەڵاتى فەرمان ڕەوایى و مسۆگەر کردنى کار و پۆست و ڕێو شوێنى نوێى جێبەجێکارە ، بەلام لە یاساکانى حاموڕابى سەردەمى شارستانیە کۆنەکانى بابلیەکان کە لە ٢٨٢ یاساى سزادان پێک هاتوە باس لە سوێند خواردن ناکات ؛ بەڵام لەلاى مادەکان و فرعەونیەکان بەشێوەیەک لە شێوەکان سوێند خوراوە و هەروەها لە یاسا دەستوریەکانى یۆنانى کۆن و ڕۆمانیەکان سوێند خواردن هاتوە و پاشتر لە ئاینەکانى یەهودى و مەسیحى و ئیسلامى وەک شهادەت و ئایات سوێند ئەخورێ بە دان نان بەیەزدان و خوا و پەیامبەرى ئاین و کتێبى ئاسمانى بۆ بڕواهێنانى ئیماندارانى ئاینەکانیان لەسەر ڕێبازە جۆر بەجۆرەکانیان سوێند خواردنى ئاینى پەیڕەو دەکرێن ، دەکرێ سوێند خواردن بکرێتە چەندین بەشى جۆربەجۆرى وەک:

١- سوێندى یاسایى و دەستورى: بۆ سەرۆک و کەسى یەکەمى ووڵات و دەوڵەتى : " شا و شاژن " و " ئەمیر و سوڵتان " وەهەروەها " سەرەک کۆمارو و سەرۆک وەزیران " هەروەها بۆ هەموو ئەندام پەرلەمان و مجالیسى دەوڵەتى و یاسایى.
٢- سویندى پیشەیى: بۆ هەموو پیشەوەرانى پەیوەست بە ژیان و چارەنوسى خەڵکى لە نمونەى بوارەى پزیشکى و دکتۆرەکانى و دادوەرەکان و ئەندازیاران و " دەزگا سەربازیەکان " و پیشەکانى ترى هاوشێوە لە گرنگى چارەنوسازى بە ژیانى خەڵکى و کۆمەڵگاوە.
٣- سوێندەکانى دادگا و دادوەرى : لەبوارى شایەت و تاوان باران و هاوسەرگیرى و پێبەخشینى ڕەگەزنامە و هەموو بەڵێنە یاسایەکانى ناو کارى دادو داوەریەکان بەگشتى.
٤- سویندى ئاینى : لەبوارى دنیاى شەریعەتى پەیڕەوانى ئاینى لە زانا و مامۆستا و هەموو ئاستەکانى بوارى دنیاى ئاینى و پەیڕەوەکانى.
٥- سوێندە نایاسایەکانى ناو خەڵکى و کۆمەڵگا : لە سەر هەموو ئاستەکانى و لەناو هەموو چین و توێژ و گروپ و کۆمەڵە سیاسى و مەدەنى و کۆمەڵایەتیەکان تا سەر ئاستى نێوان خێزان و دووتاکى کۆمەڵ لە هەر ئاست و پلە و پایەیەکى مادى و مەعنەوى بن و بە هەر شێواز و مەبەست و کار و چالاکیەک بێت.

بە شێوەیەکى گشتى سوێند لە کۆنەوە بەسەر دوو ڕێگا و پەیڕەوى بەڕێوە دەچێت:

١- سوێندى ئاینى : سوێند خواردنە بە خوا و ناوى خوا ؛ کتێبە ئاینیەکان ؛ پێغەمبەر و کەسایەتیە ئاینیەکان ؛ شەریعەت و یاسا و دەستورە ئاینیەکان ؛ سوێند خواردن بە سەرلەبەرى کایە پیرۆزیە ئاینیەکانى ئیماندارانى ئاینەکان بەگشتى.
٢- سوێندى دنیایى و زانستى : سوێند خواردنە بە ڕێبازى زانستى ؛ ئازادى و سیستەماکانى دیموکراتى ؛ مافەکانى مرۆف و خەڵکى ؛ ئاڵاو ووڵات و دەوڵەت و نەتەوە و ڕەگەز و هەموو ئەو بابەتە دنیاویانەى دەچنە چوار چێوەى پیرۆزى و بەهاى نرخى یاسایى ناو کۆمەڵگا و خەڵکى و بیرو ڕێبازە فکرى و فەلسەفیەکانى دنیایى.
٣- سوێندى کەسایەتى : سوێند خواردنە بە کەسایەتیەکان خۆیان و پیرۆزیەکانى خۆیان بڕوایان پێیەتى لەنمونەى : گۆڕ و خوێن و کەرامەتى کەسە خۆشەویست و بەڕێزەکانیان لە دایک و باوک و هاوڕێ و ڕابەر و گەورەکانیان کە هەموو ئەوانە دەگرێتەوە لە و کەسانەى گەورە و پیرۆز و بەنرخن لەلایان و جێگاى متمانە و پێشڕەوایەتى هەست و سۆز و خۆشەویستیانن.

سوێند واتە گفت دانە بە بەڵێنەکان و جێبەجێکردنى لە سەر دوو ئاستى زەمەنى:

١- سوێندى کاتى دیارى کراو : واتە بۆ ماوەیەکى دیارى کرا و بەجێگەیاندنى بەڵینەکانى ئەو گفتەیە کەلە سوێندەکەدا هاتوە و پێویستە جێبەجێ بکرێت و بگەینرێتە شوێنى خۆى لە نمونەى وادەى کابینەیەک یان سەرەک کۆمارێک یان هەر پۆستێکى هاوشێوە لە کار و چالاکى دەزگا دەوڵەتیەکان و پیشەوەرەکانى تر کە لە ماوەیەکى دیارى کراودا دەبێت جێبەجێى بگەیەنێ.
٢- سوێندى هەتا هەتایى : واتە کاتى نادیارى کرا وە و بەبەردەوامى کارکردن لەسەر ئەوبەڵێنەناى سوێندى تیا خوراوە و گفت دراوە بۆ جێبەجێگەیاندنى تا ڕۆژى کۆچ کردن و هەنێ جاریش نەوە بەدواى نەوە دەى گرێتەوە بەنمونەى خەبات و تێکۆشانى نیشتمانى و کۆمەڵایەتى و هەروەها خزمەت کردنى ئاینى و جێبەجێکردنى یاساکانى ؛ یان هەر بابەتێکى تر بێت لە بەجێگەیاندنى بۆ هەتا هەتایى لە و بەڵێنانەى لەسەر شانیەتى و گفتى داوە لە سوێنەکەیدا.

لە جیهانى نوێدا سوێند جیاوازترە و گۆڕاوە وەک لە جیهانى کۆندا هەبوە و پەیڕەو کراوە ؛ سویند لە شارستانیە کۆنەکاندا بە باوەڕەئاینیەکان و پاشا و سەرکردەکانى ووڵات بووە و ڕێگە نەدراوە لەم چوارچێوەیە بە دوربێت و گەورەترین و پیرۆزترین سوێند ئاین و دەستەڵاتى سەردەم بووە ! ؛ بەڵام لە جیهانى ئەم ڕۆدا سوێند لەو چوار چێوە باوە کۆنە نەماوە و گۆڕاوە ، بۆنمونە لەپال سوێند خواردن بە پیرۆزیەکانى ئاین بابەتى زەینى دنیایى تێکەڵ دەکرێت لەنمونەى دیموکراتى و زانستى و هەربابەتێکى دنیاوى تربێت کە بە گرێدراوى لەگەڵ سوێندە ئاینیەکە پێکەوە دەوترێت و سوێند دەخورێت ؛ لەمەش زیاتر تێپەڕى کردوە لەوڵاتانى دیموکراتى و علمانى و پێشکەوتوەکانى نمونەى یەکێتى ئەوروپا و ووڵاتى ترى هاوشێوە کە جیاکەرەوە و هەڵبژاردن هەیە لە سوێندەکاندا ، بەنمونە سوێند لە ووڵاتى بریتانیا دوو جۆر سوێند هەیە کە دەتوانیت و سەر پشکیت لە هەڵبژاردنیا ، سوێندى یاسایى ئاینى کە سوێند خواردنە بە خوا و پیرۆزیەکانى ئاین ؛ وە سوێندى یاسایى دنیایى بە دیموکراتیەت و ئازادى و زانستە کە کەسى سوێند خۆر خۆى سەر پشکە لە هەڵبژاردنى سوێندەکەى.

سوێند خواردن بۆتە مادەیەک لە مادە سەرەکیەکانى دەستورى یاسایى دەوڵەتان و حکومەتە ناوخۆییەکان و دەستەڵاتە ئیدارەیەکان ؛ لە ڕوسیاى سەردەمى پاشایەتى لە کڵێسا و کۆشکدا لەبەردەم سەرۆکى ئەسقافەدا سوێند خوراوە " وەک لە یەکەم دەستورى ساڵى ١٩٠٦ دا هاتوە وهەروەها لە سەردەمى کۆمارى سۆفیەتى لە پەرلەمانى گشتى و کۆنگرەدا دور لەدەستى ئاین سوێند خوراوە وەک لە دەستورەکانى ساڵانى ١٩٢٥ و ١٩٣٧ و ١٩٧٨ دا هاتوە و پاشانیش لە سەردەمى کۆمارى نوێیدا لەبەردەم لایەنگران و کەسانى دەوڵەتى و قشەى ئاینى سوێند ئەخورێ لە کۆشکى کرملین کەوەک لەمادەى ٨٢ى لە کاپیتاڵى چوارەمى ساڵى ١٩٩٣ دا هاتوە وەک دەقى مادەى دەستوورى ڕوسى ؛ لە جیهانى ئیسلامى و عەرەبیدا سەرکردە و سەرەک کۆمار و ئەمیر و پاشاکان کەسێک نەبووە بچێتە مزگەوت و سوێند بخوا هەموو لە کۆشکەکانیان و بەتەنها لە بەردەم کتێبى قورئاندا سوێندى ئاینىیان خواردوە کە نە مەلاو قازى و نە دادوەرى یاسایى لێبوە ؛ نمونەکانى دەقى دەستورى لە وڵاتانى وەک لوبنان لە مادەى ٥٠ ، و سوریا لە مادەى ٩٠ ، و ئەردەنى مەلەکى لە مادەى دەستورى ٧٩ ، و مادەى ٧٥ى جزایرى و وەهەروەها وڵاتانى ترى ئیسلامى و عەرەبى لە دەستورەکانیاندا سوێند خواردن بەمادەیەکى یاسایى ڕێکخراوە.

لە دواهەمین دەستورى عێراقى نوێدا بەمادەیەکى دەستورى ژمارە ٥٠ دا سوێند خواردن ڕێکخراوە بۆ سەرەک کۆمار ، کە بەئاشکر تێکەڵى پێوەدیارە و هەرکەسێ بیخوێنێتەوە بە ئاسانى لەوە دەگات کەوا چەند قەڵەمێکى جیاواز لە بیر و نەتەوە و مەزهب نوسراوە ؛ لە دەستورى پێشنیار کراوى هەرێمى کوردستان دا بە سێ مادەى جیاواز لە سێ دەروازەى پەرلەمان و حکومەت و سەرۆکایەتى هەرێمدا لە مادەکانى (٤٤ - ٦٣ - ٧١)دا هاتون بۆ سوێند خواردن لە بەردەم پەرلەماندا . سەرلەبەرى ئەم سوێند خواردنانە لە زۆر بەى ووڵاتانى عەرەبى و عێراقى و هەروەها هەرێمى کوردستانیش کورتى هێناوە لەبوارى یاسایى و حەقى دەستورى پێنەدراوە کە دەبوایە و پێویستە سوێند خواردنى یاسایى و دەستورى لە ناو دقى مادە کاندا ڕێکبخرێت لەهەموو ئەم خاڵانەى لاى خوارەوە:

١- دانان و نوسینەوەى هەر دوو شێوازى (ئاینى) و (دنیاوى) " کە تیایدا بە خواستى کەسى سوێند خۆربێ لە هەڵبژاردنى هەرکامێکیان بۆ سووێند خواردن " لە لایەن سەرۆکایەتى و پەرلەمان وسەرەک وەزیر وەزیرەکان و هەموو ئەوانەى لە لە ئاستى پۆستە جیاوازەکاندا کاردەکەن : لە دادوەران و دکتۆرەکان و سەربازەکان و ئەوانەى تر.. .
٢- دەبێت و پێویستە لە هەموو ئاستەکاندا دادوەر ئامادەبێت لەکاتى سوێند خواردن لە هەر ئاست و پلەیەکدابێ .
٣- دەبێت و پێویستە سوویند خواردنى سەرۆکایەتى و پەرلەمان و وەزارەتەکان بە ئامادە بوونى نوێنەرایەتى بەشێکى دیارى ڕیکخراوەکانى چین و تۆێژەکانى کۆمەڵ لە ڕێکخراوە ناحکومى و مەدەنیەکان بێت لەگەڵ نوێنەرایەتى سەرلەبەرى دەزگا ڕاگەیاندنەکان بەبێ جیاوازى .
٤- کەمترین هەڵە یان نارێکى خوێندنەوەى پێویستە دوبارە بکرێتەوە ( وەک ئەوەى لەگەڵ سەرۆک ئۆباما ڕویدا یان کابینەى یەکمى حکومەتى یەکەمى عێراقى تازە).

سوێند خواردن هەر ئەوەندە بەس نیە بۆ پۆست و ئاستە گەورە و بەرپرسیارەکان بێت ، بەڵکوو پێویستە لەسەرلەبەرى پۆست و شوێن و دەزگاو پلەکانى ووڵات و دەستور دا ڕێکخرێت ، بەواتاى ئەوەى ئەم نەرێتە پێویستە دابەزێنرێت بۆ سەر ئاستەکانى خوارەوەى بەڕێوەبەرایەتیەکان و هەموو دەزگاکانى دەوڵەت ، کە تیایدا سوێند خواردن بکرێتە نەریتێکى باوى ناو کۆمەڵگا و بەڕێوەبەرایەتیە دەوڵەتیەکان ؛ بە نمونە وەرگرتنى ڕەگەزنامە بۆ هەموو هاوڵاتیەک لە بۆنەى فەرمى گشتى دا کە سوێند خواردنى تیا دا بەرجەستە کرێ ، یان لە هەموو ئاستەکانى خوێندن لە دواى تەمەنى ١٦ ساڵیەوە ، وەهەروەها لە پۆست و کار و چالاکەیەکانى ترى وەک دەرچونى سەربازى و ئاسیشى وڵات و وە هەروەها لە بەشەکانى ترى ژیانى کۆمەلگا و دەوڵەتدا ، پێویستە ئەم نەریتە بکرێتە بەڵگەنامەى فەرمى دەوڵەتى و لە دەستور و دەروازە و مادە دەستوریەکاندا بە فەرمى هەمووى ڕاست و دروست بنوسرێنەوە و فۆڕم و تێکستى تایبەتى هەبێ ، تا سوێند خۆران لەبەردەم دەستور و کۆمەڵگا و خەڵکى کوردستان دا بە سەربەزى و متمانەوە ئەرک و بەڵینەکانى سوێند خواردن جێبەچێ بکەن.

________________________________________________
سەرچاوەکان:
١- سوێندى یاسایى ، ویکیبیدیا .
٢- پڕۆژەى دەستورى هەرێمى کوردستان .
٣- الدستور الجمهوریە العراق .
The constitution of the Russian Federation 1993
Exploring Ancient World Cultures
 

لەندەن
sherkoedel@hotmail.co.uk