٢٣\١٢\٢٠١٧

دەوڵەت و کۆمەڵگە شکستخواردوەکان، عێراق و کوردستان بە نموونە.

هەورامان عەلی   

دەتوانین دەولەتەکانی ئەمڕۆیی جیهان بکەین بە سێ بەشی سەرەکیەوە : بەهێزەکان ، فشۆلەکان و شکستخواردوەکان.

- بەهێزەکان بەو دەوڵەتانە دەوترێت کە دەسەڵاتێکی ڕەهای بەسەر سنوری جوگرافی وڵاتەکەیدا هەیە و دەتوانێت هەلومەرجێکی شیاو بۆ هاوڵاتیەکانی دەستەبەر بکات . ئاسایشی ئابوری و کۆمەڵایەتیان بپارێزێت و مافە سەرەتایەکانیان دەستەبەر بکات. ئەم جۆرە دەوڵەتە دەتوانێت ژیانی هاوڵاتیەکانی لە ستەمی سیاسی و کۆمەڵایەتی دەپارێزێت ، یاسا لە وڵاتدا بەرقەرار دەکات و ئازادیەکان بۆ تاکەکانی دەستەبەر دەکات . فرسەتی یەکسان بۆ کار و بەشداری سیاسی و فەرهەنگی تاکەکانی فەراهەم دەکات . دامودەزگا دادوەریەکان سەربەخۆن و هیچکەس و لایەنێك لە سەروی یاساوە نیە. خزمەتگوزاریە کۆمەڵایەتیەکان فەراهەمکراون و ژێرخانی ئابوری گەشەکردووە و مرۆڤ لەو جۆرە کۆمەڵگایانەدا بەهرەمەندە لە خوێندن ، چاودێری پزیشکی ، ئاسایشی کۆمەڵایەتی و بەیاسا مافەکانی مسۆگەرکراوە. بەکورتی دەولەت و کۆمەڵگە بەهێزە ئەوانەن کە مرۆڤ تێیدا بە ئاشتی و ئارامی و لە چوارچێوەی یاسادا مافەکانی دەستەبەردەکرێت.

- دەولەتە فشۆڵەکان بەو دەوڵەت وکۆمەڵگایانە دەوترێت کە نیشانەکانی ڕۆچون بۆ دەولەتی شکستخواردوی تێدا دەردەکەوێت. ئەم جۆرە دەوڵەت و کۆمەڵگایانە لە دوڕیانێکدا ، کە هەم دەتوانن بە چەند هەنگاوی سیاسی ، ئابوری ، دادوەری و....هتد پەیوەستبن بە کۆمەڵگە ئارام و بەهێزەکانەوە ، یان ڕووەو کۆمەڵگەیەکی داڕوخاو هەڵوەشاوە مل دەنێن.

- دەوڵەت و کۆمەڵگە شکستخواردووەکان

یەکێك لە دیاردە و کێشە سەرەکیەکانی جیهانی ئەمڕۆ، دەوڵەت و کۆمەڵگە شکستخواردوەکانە ، کە ڕۆژ لە دوای ڕۆژ ژمارەیان لە فراوان بوندایە. دەوڵەتە شکستخواردوەکان بەو دەولەتانە دەوترێت کە دەسەڵاتێکی ناوەندگەرای لاواز ، لە زۆر شوێنی دنیاشدا ئەو دەوڵەتانە قەڵەمڕەوی دەسەڵاتیان بە سەر تەواوی وڵات یان بەشێکیدا ناشکێت . شەڕی ناوخۆ ، ناکۆکی قوڵی پێکهاتە نەتەوەیی ، مەزهەبی و چینایەتی و ئەتنیکیەکان تایبەتمەندیەکی ئەو دەوڵەتانەیە.

لە دنیایی ئەمڕۆدا ، ڕۆژانە گوێمان لە زاراوەی دەوڵەت و کۆمەڵگە شکستخواردوەکانە کە لەلایەن ئاژانسەکانی هەوڵ و ڕۆژنامەنوس شرۆڤەکارە سیاسیەکان بەکاردەهێنرێت. " سندوقی یارمەتی ئاشتی جیهانی " بۆ پێناسەی دەولەتە شکستخواردوەکان چەند پێوەرێکی دیاری کردووە:

- ئەو دەوڵەتانە کۆنترۆڵی دەسەڵاتیان بەسەر هەموو وڵات یان بەشێکی وڵاتدا ، لەدەستت دەدەن.
- لاوازی دەسەڵاتی یاسادانان
- لەدەستدانی توانایی خزمەتگوزاریە سەرەکیەکان
- ناکامی لە دروستکردنی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی و هەرێمایەتی ، نەتوانینی پابەندبوون بە ڕێکەوتنامە نێودەوڵەتی و هەرێمایەتیەکان.

بەپێی ڕاپۆرتێکی ڕێکخراوی ناوبراو ، نزیکەی شەست دەوڵەت و زیاتر لە ملیارێك مرۆڤ لەو جۆرە کۆمەڵگە و دەوڵەتە شکستخواردوانەدا دەژین ، زۆربەی ئەو دەوڵەت و کۆمەڵگایانە یان بە تەواوەتی شکستیان هێناوە یان زۆرێك لە تایبەتمەندیەکان بەسەریاندا دەچەسپێت و لە لێواری داروخانی گەورەی کۆمەڵایەتی ، ئابوری ، سیاسی و حوکم ڕانیدان. کە مەترسیەکی گەورە لەسەر ئایندەی ئاسایش و ئارامی نێودەوڵەتی ، دادەنێن.

لە ڕاستیدا گەلێك دیاردە هەن کە ئاماژە بەوە دەکەن کە ئەو کۆمەڵگە و دەوڵەتە لە خانەی دەوڵەتە شکستخواردوەکاندا بژمێردرێت لەوانە:

- نەمانی کۆدەنگی سیاسی لەسەر پرسە بنەرەتی و نیشتمانیەکانی کۆمەڵگە ، بەجۆرێك نوخبەی سیاسی دابەش دەبن بەسەر هێزە هەرێمایەتی و جیهانیەکاندا ، کە ئەمەش زەمینە بۆ دەست تێوەردانی ناوچەیی و جیهانی خۆش دەکات.

- هێزەکانی دەولەت چ پۆلیس و چ سوپایی نیشتمانی ڕووبەڕووی ڕاپەڕین و یاخیبونی چەکداری بەردەوام ببنەوە بەجۆرێك هاوسەنگیەك پێكبێت کە هیچ لایەك نەتوانی بە قازانجی خۆیی لە ڕوی سەربازی و سیاسیەوە کێشەکان یەکلایی بکاتەوە. لەدرێژەی ئەو کەش و هەوا خوێناوی وتوندوتیژیەدا ، ڕێگە بۆ جۆرەها دەستەو تاقمی چەکداری توندڕوی ئاینی و فاشستی خۆش دەبێت کە تاوانی ڕێکخراو دژی خەڵکی مەدەنی ئەنجام بدەن.

- جەنگی ناوخۆیی: لە سەر جیاوازی نەتەوەیی ، ئاینی و مەزهەبی ، چینایەتی و کۆمەڵایەتی. بەبێ جیاوازی هەموو دەوڵەتە وکۆمەڵگە شکستخواردوەکان هۆکاری سەرەکی کارەساتەکانیان ، نەبونی پەیمانێکی کۆمەڵایەتی نێوان پێكهاتە جۆراوجۆرەکانیەتی لەسەر ئەرك و مافەکانیان ، دابەش نەکردنی سامانی گشتی وڵات بەشێوەیەکی یەکسان بەسەر دانیشتوانی ئەو جوگرافیا سیاسیەی سنوری وڵاتەکەیان پێك دەهێنێت.

- دژایەتی کوێرانەی دەوڵەت لە دژی هەرێمێکی وڵاتەکەی: زۆربەی دەوڵەتە شکستخواردوەکان بەهۆکاری جیاوازی نەتەوەیی ، ئەتنیکی، ئاینی و مەزهەبی بەشێوەیەکی سیستەماتیك سیاسەتی سەرکوتگەرانە و داپلۆسێنەرانە لە دژی ناوچە و هەرێمێکی دیاریکراو دەگرنەبەر ، زۆرجار ئەم سیاسەتە تا ئاستی جینۆسایدی جەستەیی و کولتوری و تاوانی جەنگ ، پەرەدەستێنێت.

- گەشەکردنی توندوتیژی : کە کۆمەڵگە و دەولەتێك ڕووەو شکست ملدەنێت، یەکەمین ئاماژەکانی زیاتبونی توندوتیژی سوپا و پۆلیس بەرامبەر هاوڵاتیانی و لە بەرامبەریشدا توندوتیژی هاوڵاتیان بەرامبەر دەزگا ئەمنیەکان ، بە جۆرێك دەولەت کۆنترۆڵی کۆمەڵگە لەدەست دەدات.

- شکستهێنانی دەوڵەت لە دابینکردنی پێداویستیە بنەڕەتیەکانی کۆمەڵگەدا: کاتێك دەوڵەت نەیتوانی ئاسایشی سەرو ماڵی هاوڵاتیان بپارێزێت ، ئەوکات زۆر ئاسیە کە نەتوانیت خزمەتگوزاریە گشتیەکان لەوانە کارەبا ، ئاو ، تەندروستی ، خوێندن و پێداویستیەکانی ژیانی ڕۆژانەی هاوڵاتیان دابین بکات.

- شکست و لاوازبونی دامەزراوەکانی دەوڵەت: هەڵوەشانەوە یان یاخیبونی بەشێکی سوپا ، لاوازبون و بێ کارابونی پۆلیس و دەزگای ئاسایش ، لاوازی و بە سیاسی بونی دامەزراوە دادوەریەکان ، هەڵوەشانەوە یان ئیفلیچ بوونی دامەزراوە یاسایەکان لەوانە پەرلەمان و ئەنجومەنی پارێزگا و شارەوانیەکان.

- وێرابونی ژێرخانی ئابوری: لە کۆمەڵگە و دەوڵەتە شکستخواردوکاندا دەولەت ڕێگەوبان ، تۆڕەکانی گەیاندن و پۆست، ئاو ئاوەڕۆ ، کارەبا دابین ناکات . دامەزراوەکانی خوێندن وپەروەردە، دامەزراوەکانی تەندروستی ڕادەستی کەرتی تایبەت دەکرێت دور لە چاودێری و لێپرسینەوە کە زەمینە بۆ گەندەڵی و بێسەرەوبەریی و دابەزینی مەترسیداری ئاستی خزمەتگوزاریەکان ، خۆش دەبێت.

- گەندەڵی : لە هەموو کۆمەڵگەکانی ئەمڕۆدا گەندەڵی ئابوری و بەڕیوە بردن بە ڕادەی جۆراوجۆرهەیە ، بەڵام لە دەوڵەتە شکستخواردوەکاندا ، گەندەڵی سەراپایی دامەزراوەکانی بەرێوەبردنی کۆمەڵگە دەتەنێ ، بە جۆرێك خودی گەندەڵی دەبێتە دەسەڵات و چارەنوسی کۆمەڵگە دیاری دەکات و دەوڵەت بۆ بەڕێکردنی کاروباری ڕۆژانەی کۆمەڵگە پشت بە گەندەڵی دەبەستێت.

- بەرهەمهێنانی ناوخۆیی بە شێوەیەکی گشتی شکست دێنێت ، بەجۆرێك هاوڵاتیان بۆ بەڕێکردنی ژیانی ڕۆژانەیان پشت بە کاڵا هاوردوەکان دەبەستن. هەڵاوسانی ئابوری و داڕوخانی نرخی دراو ، دروستبونی قڵشتی گەورەی چینایەتی و بڵاوبونەوەی هەژاری و بێکاری کە سەر دەکێشێتە تاوانی کۆمەڵایەتی گەورە.
ئێستە بەلەبەرچاوگرتنی ئەو دیاردە و نیشانانەی لەسەرەوە ئاماژمان پێکردن، بەهەموو پێوەرەکان عێراق و کوردستان دەوڵەت و کۆمەڵگەیەکی شکستخواردوون . بۆیە هەر بزوتنەوە و جوڵانەوەیەکی سیاسی بیەوێت ئاڵوگۆڕێکی ڕیشەیی لەو وڵاتەدا ئەنجام بدات ، لەپێشدا دەبێت دان بەم واقعیەتەدابنێت و دواتر پڕۆژە و نەخشە ڕێگای خۆیی بۆ ڕزگاری لەو داڕوخانە گشتیە بخاتە روو.

ماڵپه‌ڕی هه‌ورامان عه‌لی