په‌یوه‌ندیپه‌رتووکخانه‌ئێمهلینکئه‌رشیفنووسه‌رانده‌سپێک

 

 

دووروویی سیاسی و هه‌ڵته‌کاندنی به‌هاکانی کۆمه‌ڵگا.


نه‌وزاد شێردڵ 


(ئه‌ی هاوسه‌ره‌ خۆشه‌ویسته‌که‌م هێنده‌ گازنده‌ له‌ گووفتار و ڕه‌فتاری ئێجگار لێک جوودام مه‌که‌ چوونکه‌ من به‌م هه‌موو دوورووییه‌ نهێنیانه‌مه‌وه‌ که‌ ساڵه‌های ساڵه‌ ته‌نها تۆ ده‌یانزانیت و به‌س توانیوومه‌ مه‌زن ترین ناوبانگ و به‌خته‌وه‌ر ترین ژیانی ئه‌رستۆکراتیانه‌ بۆ هه‌ردووکمان ده‌سته‌به‌ر بکه‌م ، ئاخر جه‌ماوه‌رێک هێنده‌ گه‌وج و نه‌فام بن و نه‌توانن که‌سایه‌تیی ڕاسته‌قینه‌ی من بدۆزنه‌وه‌ هه‌ر شایسته‌ی ئه‌وه‌ن به‌ هه‌موو جۆرێک به‌ کاریان بهێنیت ، خۆشم ئه‌وێیت.).

ته‌واو له‌وه‌ دڵنیام بکه‌ که‌ دوای خوێندنه‌وه‌ی ئه‌م - ده‌ - دێڕه‌ ده‌ست به‌ جێ نامه‌که‌ بدڕێنیت - هنری مۆرتن ستانلی 1841 - 1904 ئه‌و تاقه‌ چه‌ند دێڕه‌ی دوای شه‌ست ساڵ به‌سه‌ر مه‌رگی ئه‌م به‌ ناو قاره‌مانه سیاسیی و‌ نووسه‌ر و جۆڕنالیست و جه‌نگاوه‌ره‌دا دۆزرایه‌وه‌).


واتای دووروویی که‌ ئه‌کاته‌ - دوو که‌سیی - ، - دوو ڕوویی - ، دوو زمانیی - و هتد .. چوون دیارده‌یه‌کی ئه‌نقه‌ستدار گه‌لێک شێوازی جیاوازی هه‌یه‌ له‌وانه‌ دووروویی مه‌یلی زاینده‌یی ، گووفتاریی و کرداریی ، بازرگانیی ، پێوانه‌یی - مه‌عایر - ، خۆشه‌ویستیی و عیشق - پیشه‌یی و که‌سایه‌تیی بۆ نموونه‌ که‌سێک به‌ ڕواڵه‌ت وای بڵاو کردۆته‌وه‌ که‌ له‌ بوارێکدا پسپۆڕێکی بێ مونافیسه‌ به‌ڵام له‌ بنچینه‌دا و له‌سه‌ر ئه‌رزی واقیع ته‌واو به‌تاڵه‌ له‌و پسپۆڕیه‌ ، زۆر شێوه‌ دووروویی تر که‌ لێره‌دا باس له‌ هه‌ره‌ سامناک ترینیان ئه‌که‌ین ئه‌ویش دووروویی سیاسییه‌ و هه‌ر هه‌مان ناو براوی به‌ ناوبانگی سه‌ره‌وه‌ش - هنری مۆرتن ستانلی - وه‌ک سیاسه‌تمه‌دارێکی هه‌ره‌ پسپۆڕ و ناتیق و نووسه‌ر و جۆرنالیست و شاره‌زای بواره‌کانی جه‌نگ و هتد .. ئه‌که‌ینه‌ مشته‌ وانه‌ و عیبره‌ت و نموونه‌ی خه‌روارێک له‌ سیاسه‌تمه‌دارانی زۆر جدی و پاڵه‌وان به‌ڵام سه‌رلێو له‌ دوورووییی دوێنێ و ئه‌مڕۆ که‌ مه‌به‌ستمان تێیدا ئه‌وه‌یه‌ بڵێین کادێر و سه‌رکرده‌ و سه‌رۆکی سیاسه‌تمه‌داری ئه‌مڕۆ چه‌ند له‌ ناو کۆمه‌ڵگاشدا ناسراو و جێی سه‌رنجی میدیاکان و - موحه‌نه‌ک - و دونیا دیده‌ و قسه‌ زانیش بن به‌ڵام هه‌ر له‌گه‌ڵ تووش بوونیان به‌ په‌تاو تاعوونی دووروویی ئیتر میلله‌ت پێ بزانێت یان نا ئه‌و سه‌رکردانه‌ هه‌موو سنووره‌کانی ئه‌قڵ و مه‌نتیق و دابه‌کانی دیپلۆماسییه‌ت و په‌یڕه‌و‌ و ئیلتیزامه‌ حیزبیی و مۆڕاڵییه‌کان به‌ شێوه‌یه‌ک ئه‌به‌زێنن چیتر به‌ر له‌وه‌ی ئه‌وان به‌ یه‌کجاریی سه‌راپای به‌های کۆمه‌ڵایه‌تیی و ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی و په‌روه‌رده‌ی درووستی کۆمه‌ڵگا به‌ ده‌یان ئاقاری خه‌ته‌رناک و شێتانه‌دا به‌رن زۆر پێویسته‌ خوودی ئه‌و کۆمه‌ڵگایه پێش وه‌خت و‌ زوو تر له‌ واده‌ی قه‌ومانی کاره‌ساته‌ ناو براوه‌کان هه‌موو جۆره‌ هه‌وڵێکی ئاشتیانه‌ یا یاخیی بووانه‌ بده‌ن تاکوو ئه‌و ناو براوه‌ لێپرسراوه‌ سیاسیه‌ پڕ ئیزدیواجیه‌ هه‌مه‌ چه‌شنانه شار به‌ده‌ر و‌ تڕۆ بکه‌ن و به‌ یه‌ک ده‌نگی چاو نه‌ترسانه‌ داوای له‌ کار و مه‌نسه‌ب لادانیان بکه‌ن ده‌نا ئه‌و ده‌ستکه‌وته‌ پڕ زه‌حمه‌ت و شه‌رعیانه‌‌ی که‌ ده‌یان ساڵ به‌ ڕووبارێک خوێن له‌ پێناوی حوکمێکی نوێی ئاسۆیی - ئوفوقیی - لا مه‌رکه‌زیی یاسا سه‌روه‌ریی و دوور له دووباره‌ بوونه‌وه‌ی‌ ده‌سه‌ڵاتی بێ هووده‌ی شێوه‌ ستوونیی - عامو‌دی - و مه‌رکه‌زیی وه‌ده‌ست هاتوون هه‌موو ئه‌مانه‌ قۆناغ به‌ قۆناغ کۆمه‌ڵگا به‌ره‌و په‌ڕته‌وازه‌ بوونی زیاتر و خوڵقاندنه‌وه‌ی سیسته‌می کۆنسه‌رڤاتیڤی فیودالیی و تاکڕه‌وی تۆتالیتاریانه‌ ئه‌باته‌وه‌.

هنری ساڵی 1841 ی ز له هه‌رێمی - وێڵز - ی باشووری خۆرئاوای به‌ریتانیای ئه‌وده‌م عوزما له‌ خێزانێکی کاریزمیی زه‌نگین و به‌ ڕه‌چه‌ڵه‌ک سیاسه‌تمه‌دار و شاره‌زای جه‌نگ و دیپلۆماسییه‌ت هاتۆته‌ دونیاوه‌ ، ئه‌و هه‌ر له‌ واده‌ی گه‌نجیه‌وه‌ وه‌ک پڕۆفیشیناڵێکی هه‌موو گه‌مه‌ ئیزدیواجیه‌کان له‌ قوتابخانه‌که‌یدا ناسرابوو‌ هه‌ر بۆیه‌ له‌و ڕێگایه‌وه‌ ئه‌یتوانی زۆر به‌ ئاسانیی په‌یوه‌ندییه ساخته‌‌کانی له‌گه‌ڵ ده‌ور و به‌ردا به‌هێز بکات به‌ تایبه‌ت ئاڵ و گۆڕ کردنی کچه‌ هاوڕێ و به‌شداریی فره‌ چه‌شنه‌ی له‌ سه‌راپای بۆنه‌ نیشتیمانیی و هونه‌ریی و ئه‌ده‌بیی و فیکریی و ته‌نانه‌ت بۆنه‌ ئاینییه‌کانیش که‌ تاکوو ئێره‌ من به‌ مافێکی پرایڤێت و سه‌ربه‌خۆی ژیانی خوودی هنری هه‌ڵیان ئه‌سه‌نگێنم ، به‌ڵام دوواتر که‌ وه‌ک خوێندکارێکی فاشیلی کۆلیژ له‌ ڕێگای به‌رتیل دان و‌ - ئیستغلال - کردنی ناو و پله‌ و پایه‌ی چه‌ند هاو پۆلێکی سه‌رکه‌وتووی کۆن و خۆ نزیک کردنه‌وه‌یه‌کی دیسان پڕ دووروویی و دوو ڕوویی و بوختانی سیاسیی له‌ هاوڕێ سیاسیه ناسراوه‌‌کانی باوکی و خانه‌واده‌که‌ی که دوا جار‌ سه‌رجه‌می ئه‌و کاره‌ دزێوانه بۆ به‌رژه‌وه‌ندیی مادیی و مه‌عنه‌ویی خۆی به‌ کار دێنێت ئیتر بێ ئاگای ده‌وروبه‌ر له‌ مه‌رام و خولیا شۆهره‌ت بازه‌ بێ بنچینه‌کانی ئه‌م که‌سه‌ جێ ماو و تاکتیکبازه‌ هه‌ندێک له‌ ده‌رگاکانی ئاهه‌نگه‌ دیپلۆماسیی و کۆڕه‌ سیاسیی و کۆبوونه‌وه‌ سه‌ربازیی و جه‌نگییه‌کانی بۆ ئه‌خرێته‌ سه‌ر پشت و ئه‌مه‌ش ئه‌بێته‌ چانس و هۆکاری یه‌که‌م هه‌نگاوی به‌ په‌له‌ی زیاتر خۆ ده‌رخستن و درووشم و قسه‌ی لووس و بریقه‌دار فڕێ دانی ئه‌م که‌سایه‌تیه‌ براغماتیی و گووفتار و ڕه‌فتار لێک جیاوازه‌ فیکر ماکیاڤیللیه‌ له‌ ناو هه‌ردوو جیهانی:

یه‌که‌م:- ئه‌و خه‌ڵکه‌ ساکاره‌ی که پاش هه‌موو کۆڕێکی نهێنیی و حه‌ماسیانه‌ی دژه‌ ده‌سه‌ڵات‌ وه‌ک بلیمه‌تێکی چاو نه‌ترس و ئۆپۆزسیۆنێکی سیاسیی سه‌یری ئه‌که‌ن .

دووه‌میش :- له‌ ناو هه‌موو کۆڕێکی ئاشکرای پڕ مه‌دح و سه‌نای ده‌سه‌ڵات و هۆڵی نوخبه سیاسیه‌کانی ده‌وڵه‌ت که‌ ئه‌مانیش به‌ یه‌کێک له‌ هه‌ره‌ نووسه‌ر و سیاسیی و جه‌نگاوه‌ره‌ پڕ وه‌لائه‌ جدیه‌کانی مه‌مله‌که‌تی به‌ریتانیا ناوی تۆمار ئه‌که‌ن.

 

 ئیتر هنری پڕ دووروویی سیاسیی بێ دیپلۆم و دوو ڕوو لێره‌وه‌ ئه‌گاته‌ لووتکه‌ی شۆهره‌تێکی وه‌همیی و هێدی هێدی له‌ ڕێگای ده‌وڵه‌ته‌وه‌ وه‌ک سه‌رۆک وه‌فد ڕه‌وانه‌ی چه‌ندان ووڵات ئه‌کرێت له‌وانه‌ له‌ گه‌رمه‌ی شه‌ڕی ناوخۆی ئامریکادا بۆ سه‌رپه‌رشتیی چه‌ند قۆڵێکی شه‌ڕه‌کان و هاریکاریی کردنی لایه‌نگیرانی به‌ریتانیا جانتا ئه‌پێچێته‌وه‌ و له‌وێ دوو خیانه‌تی نهێنی ساز ئه‌کات یه‌که‌میان جگه‌ له‌وه‌ی وه‌ک ڕۆژنامه‌ نووسێک به‌ پێناسه‌ی ته‌زویر خۆی ئه‌ناسێنێت هاوکات هه‌ر به‌و ڕێبازه‌ ئیزدیواجیه‌ش وه‌ک سه‌رکرده‌یه‌کی سوپایی مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ ئه‌کرێت و دواجاریش هه‌ر به‌ نهێنی ڕه‌گه‌زنامه‌ی ئامریکیی مه‌یسه‌ر ئه‌کات ، هه‌موو ئه‌مانه‌ی باسیان ئه‌که‌ین وه‌ک ووتمان دوای نزیکی شه‌ست ساڵ به‌ سه‌ر مه‌رگیدا ئاشکرا بوون ده‌نا بۆ کاتی خۆی نه‌ک هه‌ر له‌ ئامریکا و به‌ریتانیا به‌ڵکوو له‌ ووڵاتێکی وه‌ک - کۆنگۆ - شدا که‌ له‌ ژێره‌وه‌ وه‌ک خوێن ڕێژێکی تاوانباری جه‌نگ و بازرگانی چه‌ک کاری ئه‌کرد به‌ پێچه‌وانه‌ی هه‌موو ڕاپۆڕته‌کانیه‌وه‌ بۆ عه‌رشی عوزما وه‌ک قاره‌مانێکی ئاشتی خواز و ڕێک خه‌ری بواری کۆمه‌ڵایه‌تیی و په‌پووله‌یه‌کی ئاشتیی و مرۆڤدۆستی هاریکار له‌وێش نازناوی - بۆلا ماتاری = چیا شکێن - ی له‌ لایه‌ن ته‌واوی خه‌ڵکه‌ ساکار و نه‌خوێنده‌واره‌که‌ی - کۆنگۆ - وه‌ پێ به‌خشرابوو ، هنری له‌ سه‌رجه‌می گه‌شته‌کانیدا بۆ ووڵاتانی ئافریکا به‌ تایبه‌ت باشوور هه‌میشه‌ به‌ دوو شێوازی جوودا که‌ لووتکه‌ی دووروویی سیاسین کاره‌ چه‌په‌ڵه‌کانی خۆی ئه‌نجام ئه‌دا ، بۆ نموونه‌ هه‌ر به‌ بڕیاری ئه‌م تراژیدی ترین قه‌سابخانه‌ی کۆمه‌ڵکوژیی کوێرانه‌ی پڕ قین و که‌راهیه‌تی له‌ ڕێگای گوولله‌ باران کردنی سه‌دان ڕه‌ش پێستی سیڤڵه‌وه ساز ئه‌دا و له‌ لا‌یه‌کی تریشه‌وه‌ دیسان له‌ حه‌ماسی ترین لێدوانی تۆمار کراودا بۆ خه‌ڵکی ئه‌وێ و ده‌زگای هه‌واڵگری به‌ریتانیا به‌ تووندی و چاو به‌ ئه‌شک ئیدانه‌ی ئه‌و کاره‌ وه‌حشییه‌تگه‌رایانه‌ی ئه‌کرد و زۆرینه‌ی ئه‌و تاوانانه‌ی ئه‌خسته‌ پاڵ ئه‌و چه‌کداره‌ شۆڕشگێڕانه‌ی که‌ خوودی خۆی به‌ دزییه‌وه‌ چه‌کی پێ ئه‌فرۆشتن ، ئسلوبی دووروویی سیاسیی ئه‌م پیاوه‌ هێند پڕ ئه‌زموون بوو ته‌نانه‌ت خوودی شۆرشگێڕه‌کانیش که‌م تا زۆر بڕوایان پێ ده‌کرد ، هنری نه‌ خزمه‌تی به‌ به‌ریتانیا و ئه‌مریکا ئه‌کرد نه‌ خزمه‌تیش به‌ هه‌ژارانی ئه‌و ووڵاتانه‌ ، گرنگ ترین ئامانج لای ئه‌م هه‌ڵکشانی زیاتری ئه‌ستێره‌ی شۆهره‌تی خۆی بوو به‌س ، خۆ هه‌ر به‌ ڕاستییش شۆهره‌تی جوامێریی و قاره‌مانێتی و مرۆڤدۆستیی ئه‌و له‌ ئاستێکدا بوو زۆرینه‌ی ووڵاتانی ئه‌وروپا به‌وپه‌ڕی شکۆوه‌ وه‌ک پله‌ی سه‌فیر و پایه‌ی بیرمه‌ند و مه‌نسه‌بی گه‌وره‌ سه‌رله‌شکر و بگره‌ فه‌یله‌سوفێک داوه‌تی کۆشکی سه‌رۆکایه‌تیی و پاڕله‌مان و هۆڵی موحازه‌ره‌ی زانکۆکانی خۆیان ئه‌کرد ، ئه‌و زیاتر له‌ چه‌رخێک وه‌ک که‌سێکی ئێجگار مه‌زن ته‌ماشا ئه‌کراو دوای خۆشی ده‌یان په‌یکه‌ریان بۆ سازدا.

 

هنری وه‌ک که‌سێکی زۆر ووریا و هه‌ستیار له‌و جۆره‌‌ سیاسیه‌ ئیزدواجیانه‌ نه‌بوو که‌ ووشه‌یه‌ک وه‌ک خاڵی لاواز یا ئاشکرا بوونی که‌سایه‌تیه‌ ڕاسته‌قینه‌که‌ی له ده‌می یا له‌‌ نووکی قه‌ڵه‌مه‌که‌ی ده‌ربچێت ، به‌ واتا ئه‌گه‌ر دوای شه‌ست ساڵ به‌ سه‌ر مه‌رگی هنری دا ئاشکرا بوونی ئه‌و تاقه نامه‌‌ - ده‌ - دێڕه ئێجگار نهێنی و داخراوه‌ مۆر کراوه‌ ناو براوه‌ی سه‌ره‌وه‌‌ نه‌بووایه‌ که‌ له‌ - نایرۆبی - یه‌وه‌ به‌ ده‌ستی ژن برا ئه‌فسه‌ره‌ فڕۆکه‌وانه‌که‌یدا بۆ هاوسه‌ره‌که‌ی ناردبوو ئه‌وا هه‌قیقه‌تی که‌سایه‌تیی ئه‌م مرۆڤه‌ش وه‌ک ده‌یان سیاسیی ئیزدیواجیی تری دوێنێ و ئه‌مڕۆ دیراسه‌ و به‌ دووادا چوونی ووردی بۆ نه‌ئه‌کرا و هه‌ر وه‌ک قاره‌مانێکی مرۆڤدۆست له‌ سه‌ر په‌ڕه‌کانی مێژوو ئه‌بووه‌ ئامانه‌تێکی گرنگ ، دووا ئاووڕم ئاووڕێکی ترسناک و پڕ پرسیار و سه‌رپێییه‌ به‌و هه‌ژده‌ کتێبه‌ هه‌ره‌ نایابانه‌ی که‌ باوکی زانسته‌کانی سیسیۆلۆژیا و پسپۆڕانی مێژوو ناسی عێراق - عه‌لی وه‌ردی 1913 - 1995 ز - له‌ سه‌ر دووروویی تاکی ئه‌و ووڵاته‌ به‌ گشتیی نووسیونی ، ئه‌و ملیۆنه‌ها تاکانه‌ی که‌ سه‌راپای سه‌رۆک و سه‌رکرده‌ و سیاسیانی دوێنێ و ئه‌مڕۆ زاده‌ و په‌روه‌رده‌ی هه‌مان ئه‌و ئیزدیواجیه‌ هه‌مه‌ چه‌شنانه‌ن و هاوکات به‌ درێژایی په‌نجا ساڵ زیاتر هه‌مان دیارده‌ی کووشنده‌ زۆر به‌ ئاشکرا‌ ئاودزی کردۆته‌ ناو کوردوستانه‌که‌ی ئێمه‌شه‌وه‌ و له‌ خۆم ئه‌پرسم له‌ کاتێکدا ته‌نها له‌ دوو ساڵی یه‌که‌می دوای ڕووخانی حوکمی به‌عسدا وه‌ک دیمان لێبووردن بۆ نزیکی هه‌زار و دووسه‌د لێپرسراوی گه‌نده‌ڵ و سیاسیی ئیزدیواجیی دز ده‌رچوو ، جا داخۆ دوای ئه‌م هه‌موو ساڵه‌ چه‌ند هه‌زار بێچووه‌ - هنری مۆرتن ستانلی - نوێ له‌ کون و قووژبنه‌ سیاسیی و حکومییه‌کانماندا خووڵقابن و چه‌ند هه‌زارانی تریش له‌سه‌ر هه‌مان ڕه‌وتی دووروویی هنری مامۆستایان خه‌ریکی پرۆڤه‌ی دزیی و تاڵانیی و فێر بوونی وانه‌ی چۆنێتی پراکتیک کردنی گووفتار و ڕه‌فتاری لێک جوودا بن ؟! تاقه وه‌ڵامی دڵخۆشکه‌ر لای من هه‌ر هێنده‌یه‌ بڵێم مادام ‌ئێستا ساڵ و زه‌مه‌نی - هنری - یه‌کان نیه‌ که‌واته‌ بۆ ئاشکرا کردنی نه‌وه هاو ڕه‌فتاره‌‌کانی ئه‌و له‌ بری شه‌ست ساڵ ته‌نها - شه‌ش - ساڵمان پێویسته‌ به‌ مه‌رجێک ئێمه‌ش بۆ تاقه‌ شه‌ش ساڵ و به‌س خاوه‌نی هه‌مان ئه‌و ده‌زگا قه‌زاییه‌ سه‌ربه‌خۆیه‌ بین که‌ نزیکی هه‌ژده‌ ساڵه‌ ده‌نگی هه‌یه‌ و ڕه‌نگی نیه‌ . ‌ ‌ ‌ ‌
 

 

ئامریکای باکوور