ئەدوارد سەعید (دەرەوەى شوێن).

و.فەرەیدوون سامان

هزرمەندى کۆچکردووى عەرەب ئەدوارد سەعید بەتێڕوانینێکى قوڵەوە دوو نمونەى بۆ ئازادى بەجێهێشت، یەکەمیان توانستى بوێرانەى لەرووبەرووبونەوەى نەخۆشى شیرپەنجەى خوێن بوو کەماوەکەى دە ساڵى خایاند کەلەماوەى رابردوودا بەسەربرد، دووەمیان سەرکەوتنى سەرنجراکێشى لەرووى هزرى وداهێنانەوە بوو لەداگیرکردنى شوێنێکى باڵا لەناو کۆمەڵگادا ، کەکۆمەڵگاکەى خۆى نەبوو ،بەزمانێکیش کەزمانى خۆى نەبوو.

ئەدوارد سەعید توانى لەو سێ دەیەى رابردوودا کەتەمەنى گەیشتە دەروازەکانى حەفتا ساڵ، چەندین دەسکەوت وەچنگ بهێنێ ،کەگەورە دامەزراوە عەرەبیەکان نەیانتوانى وەچەنگى بهێنن، جالە لەسەرئاستى رۆڵى خۆى وەک روناکبیرێکى کارا لەبونیات نانى سەنگێکى روناکبیری ومەعریفی و سۆسیۆلۆژى یان لەسەر ئاستى پێگەکەی وەک خەباتکارێکى سیاسى کەتوانى ناسنامەکەى عەرەبى فەلەسەتینى خۆى بنوێنێ، لەرووى هزرییەوە بەرجەستەى بکات لەخەبات کردن لەبەرگرى لەمەسەلەى گەلەەى و داوا رەواکانى ، ئەمانەش بەئاشکرا لەکتێب ومحازەرە وچالاکیەکانى دیکەى وەدەرکەوتن.

ئەدوارد سەعید لەکاتێکى زوودا هۆشیاربوو، راستیەکەى کەبەرجەستەکردنى ئینتیما بۆناسنامەیەک وەکو پێویست مەرج نیە کەپیوەندیەکى گرژ و بەرپەرچدانەوە بێ، هەر بۆیەش پەیوەندى لەگەڵ رۆژاوادا بریتی بوو لەبڕێکى گەورە لەسانایى و لێک حاڵى بوون، بۆیەش شوێنە ئەکادیمیەکەى وسیاسیەکەى پتەوتر بوو رەهەندێکى مرۆڤایەتى بەخشیە رۆشنبیریەکەی، کەناچارى کردن رێز لە شڵەژان و ناکۆکیەکانى بگرن، کەزۆرجار فشارە سیاسیەکان ئەمەیان دەسەپاند، سەربارى پەیوەندییە باشەکانى لەگەڵ رۆژئاوادا لەگەڵ ئەمانەشدا لەشاڵاوەکانى هاندان و دژایەتیکردن و تەنانەت هەرەشەى کوشتن دەربازى نەبوو، کەسەرئەنجام ئامانجیان خودى کەسایەتى ئەو و رۆڵە کەى بوو وەکو هزرمەند و روناکبیرێکى گەوەرى خزمەتکار لەلایەن رێکخراوە توندرەو راسترەوەکانەوە، یادەروەریەکانى ئەدوارد سەعید (دەرەوەى شوێن) بەتایبەتیش ئەوانەى پەیوەندییان بەهەوڵدان بۆگومان کردنە سەر ناسنامەى فەلەستینى ومۆڵکدارێتى لەسەر خانوویەکى خێزانیی لەشارى قودس دابوو، بەڵام ئەدوارد سەعید بەباوەرێکى پتەوومکوربوونى لەسەر خواستەکانى بەرۆڵە روناکبیری و شارستانیەکەى لەسەر ئەم شاڵاوانە نەوەستا،سەربارى سەختى نەخۆشیەکەى وکاریگەرى دەروونى و جەستەیى خەراپى لەسەرى، بەڵام چالاکیەکانى بەچرییەکى گەوەرتر بەردەوام بوون، ماڵاوایى کردنى ئەدوارد سەعیدـ کۆچێکى حەتمى بوو، ڕەنگە بۆ هەندێ کاتیش دواکەوتبێ، کەخۆى هەندێ جار بەگاڵتە کردنەوە لەناو محازەرەکانیدا باسى دەکرد و چەند پرسیارێکى لەسەر سروشتى دەگمەن وتایبەتدا بەجێ دەهێشت، کەپەیوەست بوون بە پێکهاتەى ژینگەیى ورۆشنبیریى و دوانەیى زمان ورۆڵە سیاسیەکەى، هەروەکو پەیوەستیش بوو بە بەرهەمە هزری و داهێنانەکانى، بۆئەوانەش کەپێویستى زۆریان بەوەڵامدانەوەى پرسیارەکانى هەبوو، لەکتێبى (دەرەوەى شوێن) باسە لەبیۆگرافیاى کەسێتى خۆى و وردەکاریە رابردووەکانى وەپێکهاتە    ژینگەیى وهزرییەکانى خۆى دەکات، کەسەرئەنجام واى کرد ببێتە دیارترین روناکبیرى عەرەب لەجیهاندا، وەڵامەکان زێتر پربایەخ و مەترسى بوون، هێشتاش لەناواخنى توێژینەوە تیۆرى و هزریەکانیدا کەزێتر لەپانزدە کتێبى لەبوارەکانی  رەخنە وتنێژینەوە و تیۆریزەکرندندا لەوانەش بەتایبەتى پاش لەچاپدانى کتێبەکەى لەبارەى رۆژهەڵاتناسى –الاستشراق- کە گفتوگۆییەکى زۆر فراوانى لەناوەندە هزرى وروناکبیرییە عەرەبى و ئەوروپیەکان وروژاند، هەروەها لەکتێبەکانى دیکەى وەک (وێنەى روناکبیر)  و ( روناکبیرى و ئیمپریالیزم) و (فرۆید و غەیرى ئەوروپیەکان) ...هتد، لەو کتێبانەى ئەدوارد سەعید کەدەکرێ ناومان لێ بنێن پرسیارى سەردەم.

لەرۆژهەڵاتناسى دا بەتایبەت بەزۆر لە چەمک و فیکرە چەسپاو وتەقلیدیانەدا لەبۆچوون وتێراونینى رۆژئاوا و رۆشنبیرانى رۆژئاوادا بەرانبەر بەرۆژهەڵات مابوونەوە بەهەڵوەشانەوەى ئەو چەمکانەو گەرانەوەیان بۆبنەرەتەکانیان و سەرچاوەکانیان کەسروشتێکی ئیمپریالیزمی رۆژئاواییان هەبوو ،لەهەمان کاتدا زەرورەتی پێداچوونەوە بەرەفتارەکان لەشێوەکانی مامەلەکردنیان کەلەسەر ئەم بنەمایانە بونیات نرابوون ، لە نێوان رۆژاوادا لەلایەن و رۆژهەڵات و دەوڵەتەکانی و سیستەمی کۆمەڵایەتی و رۆشنبیرییەکانی لەلایەکی دیکەوە.

 ئەدوارد سەعید لەکتێبیکی دیکە بۆ رۆژهەڵاتناسی چارەسەری گشت ئەو گرفتە هزری و تیوریانە دەکات بەقوڵی و فراوانی و لەو پرسیارانەی کە لەبارەیانەوە وروژاندبوونی . تا مەسەلە نوێیەکانی دیکە بگرێتەوە ئەویش وەک مەسەلەکانی ناسنامەو ئینتماو جیاوازی رۆشنبیرییەکان لەنێوان شارستانیەکاندا ، سەرباری توێژینەوەکانی لەمەڕ سیاسەت و پەیوەندییە سیاسیەکانی لە هەڵوێستێکی بەرامبەر ستەمکاری دەسەڵاتداری و مەسەلەکانی مافی مرۆڤ و دیموکراسیەت . ئەم هزرمەندو روناکبیرە گەورەیە کاتێ ماڵاوایی کەو بۆشاییەکی بەجێ هێشت کە زەحمەتەبەسانایی پڕ بکرێتەوە ، سەرباری ئەو نەخۆشیە سەختەی کە زێتر لە دەساڵی خایاند بەڵام سڵ نەکردنەوەی و بایەخ پێ نەدانی و کارکردنی بەهەستێکی ناسک و مرۆڤ پەروەرانەی باڵاو پڕ لەڕاشکاوی شیعریانەدا . کە لەیادەوەرییە بەچێژەکەی ، کەلەگەڵ بەکارهێنانی چارەسەرییە کیمیاوییەکانی بەش بەش باسی لێوە کردوون...

سەرچاوە :

-   گۆڤاری ، (تواصل) ، ژمارە (٩) تشرینی دووەمی ٢٠٠٦

-   نووسینی (جمعە الحلفی).