په‌یوه‌ندیپه‌رتووکخانه‌رۆشنبیرییلینکئه‌رشیفنووسه‌رانده‌سپێک

٢۴\٦\٢٠١٠

ئێمه ‌و میسر یان لێکچوونه‌ سه‌یره‌کان.


سه‌عید عارف   


میسر له‌م نوسینه‌دا نماینده‌ی کلتورو فه‌رهه‌نگێکی‌ عه‌ره‌بی ئیسلامیه‌ ، وه‌کو پێشه‌نگ و ناوه‌ندێکی ئه‌و کلتوره‌ و به‌ شێوه‌ی ئیدۆلێکی نمونه‌یی ئێمه‌ له‌ په‌راوێزه‌وه‌ چاوی لێ ده‌که‌ین ، نه‌ک ووڵاتێک که‌ له‌ مێژووی جیهان دا به‌خاوه‌نی مێژووی فیرعه‌ونی و نه‌ته‌وه‌ی قیبتی یه‌ دێرینتره‌کان ده‌ناسرێت. لێره‌دا به‌ نێو سێ نمونه‌ی هه‌واڵی مه‌یدانی و نزیکی ڕۆژانهی دا‌، ده‌مه‌وێت تانوپۆی لێکچونێکی قولتر بخه‌مه‌ ڕوو .

1ــ ده‌سه‌ڵاتی غه‌شیم.*

دوێنی16 ـ 6 له‌سه‌ر بڕیاری فه‌رمی دادگا لاشه‌ی لاوی ته‌مه‌ن (28)ساڵه‌ی (خالید سه‌عید)یان له‌شاری ئه‌سکه‌نده‌ریه‌ی ووڵاتی میسر له‌ گۆڕده‌رهێنایه‌وه‌ بۆ مه‌به‌ستی پشکنین و توێکاری ، به‌هۆی گومان بوون له‌ڕاستی مردنه‌که‌ی .


ڕوداوه‌که‌ له‌ 6ی حوزه‌یران دابووه‌ . له‌سه‌ره‌تادا ، لایه‌نی فه‌رمی ئاسایشی میسری ڕاستی ڕوداوه‌که‌ی دیزه‌به‌ده‌رخۆنه‌کردووه‌ .


به‌ڵام له‌ژێر کاریگه‌ری فشاری ناڕه‌زایی برا و خانه‌واده‌ی لاوه‌که‌ و خۆپیشاندانی ڕیکخراوی لاوان و مافی مرۆڤ و ده‌نگی ڕیکخراوه‌ نێو ده‌وڵه‌تیه‌کان له‌ میسردا . هه‌روه‌ها، کاریگه‌ری سایته‌کانی ئینته‌رنێت و فه‌یسبوک ، بۆته‌ هۆی دووباره‌ تێهه‌ڵچونه‌وه‌ له‌ کێشه‌ی کوشتنی لاوه‌که‌ . به‌جۆرێک بووه‌ به‌قه‌یرانێک و‌ ده‌نگدانه‌وه‌یه‌ک له‌ په‌ڕله‌مانی میسری دا و ، تێهاتنی لایه‌نی ئۆپۆزسیۆن بۆ ناو کێشه‌که‌ . هه‌روه‌ها به‌پاڵپشتی بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان به‌پێشه‌نگی (دوکتۆر محه‌مه‌د ئه‌لبه‌ڕادعی) هه‌ڵگری خه‌ڵاتی نۆبڵی ئاشتی .


به‌هۆی ڕوداوه‌که‌وه‌ ، له‌په‌یامی خۆیدا بۆ لایه‌نگرانی له‌سه‌ر ڕووی ـ فه‌یسبوک ـ دا ده‌ڵێت :


( یاساکانی ئاوارته‌ و ناکاوی چه‌کێکه‌ به‌ده‌ست پۆلیس و ئاسایشه‌وه‌ ، به‌ڕه‌هایی له‌ شێوه‌ی‌ ده‌سه‌ڵاتی بێ سنور دا به‌کاری ده‌هێنن ، ده‌توانن هه ر که‌سێک زیندانی بکه‌ن به‌بێ بڕیاری دادگا) هه‌روه‌ها ده‌ڵێت پۆلیس یاساکه‌‌ به‌کارده‌هێنێت بۆ (سه‌رکوت کردنی سیاسیانه‌ و دژایه‌تیکردنی ئۆپۆزیسیۆن) به‌ڕادعی ده‌پرسێت :
(ئاخۆ عه‌قل ده‌یبڕیت میسر ماوه‌ی 30ساڵ له‌ژێر باری یاسای ئاوارته‌ و ناکاوی دا به‌رده‌وام بێت ؟)


شایانی باسه‌ له‌وێ له ناوه‌ڕاستی مانگی پێشو دا ، بڕیاری کارکردن به‌یاسای ئاوارته‌ ، بۆ ماوه‌ی دووساڵی تر درێژ کرایه‌وه‌‌ .

ڕاگه‌یاندنی پۆلیس ده‌ڵێت ، لاوه‌که‌ ئازار نه‌دراوه‌ به‌هۆی قوت دانی کیسه‌یه‌کی گه‌وره ی‌ پلاستیکی ماده‌ی هۆشبه‌ره‌وه‌ ، له‌ ترسی بازجوکردنی پۆلیس ، به‌ حاله‌تی خنکان مردووه ‌. به‌ڵام له‌ڕاستی دا شوێنه‌واری لێدان و ئه‌شکه‌نجه‌ی قورس به‌ده‌م و دان و چه‌ناگه‌ی لاوه‌ به‌دبه‌خته‌که‌وه‌ دیاره‌ ، پێ ده‌چێت دوای گرتن و بردنی له‌شوێنه‌که‌ی ، توشی لێدان وئه‌شکه‌نجه‌ کرابێت و له‌ژێرباری ناهه‌موار دا مردبێت . دواتر پۆلیس بۆ شاردنه‌وه‌ی کاره‌که‌یان ،پاش مه‌رگی کیسه‌یه‌ک ماده‌ی هۆشبه‌ریان ئاخنیوه‌ته‌ ناو ده‌می ، دواتر به‌ ئۆتۆمبیلی خۆیان لاشه‌که‌یان بردۆته‌ وه‌ بۆ جێگه‌ی یه‌که‌می گرتنه‌که‌ی . دواتر ئه‌مبۆلانس هاتووه‌ و بردویه‌تی بۆ بیمارستان .

( ئه‌حمه‌د سه‌عید)ی برای کوژراوه‌که‌ ده‌ڵێت :


(ئه‌گه‌ر خالیدی برام بێ کار ، یان بازرگانی ماده‌ هۆ شبه‌ره‌کانیش بووبێت ، بۆ ده‌بێت به‌م چاره‌نوسه‌ بگات ؟) ده‌پرسێت (بۆچی کوشتیان؟) و ، ده‌ڵێت پۆلیس له‌سه‌ره‌تادا هه‌وڵیان دا له‌ کێشه‌ ساردمان بکه‌نه‌وه‌ و کۆڵی لێ بده‌ین ، به‌ڵام به‌هۆی فشاری میدیاو ڕاگه‌یاندنه‌وه‌ نه‌یان توانی . هه‌روه‌ها له‌ڕه‌خنه‌یه‌کی دا به‌رامبه‌ر به‌‌ ڕاگه‌یاندنی وه‌زاره‌تی ناوخۆ که‌گوتوبویان خالید ئه‌رکی سه‌ربازی به‌جێ نه‌گه‌یاندووه‌ ، خێزانه‌که‌ی به‌ڵگه‌ی فه‌رمی به‌جێگه‌یاندنی ئه‌رکی سه‌ربازیان پیشان دابوون .


کێشه‌که‌ له‌ قاوغی پچوک ده‌رچووه‌ ، هه‌نوکه‌ لایه‌نی میسری و ده‌ره‌کی و نێو ده‌وڵه‌تی هاتونه‌ته‌ پێشه‌وه‌ و جۆرێک له‌قه‌یرانی دروست کردووه‌ بۆ ده‌سه‌ڵاتداری پۆلیسی میسری و داوای ڕاده‌ست کردنی دادگایی تاوانباران و به‌سزا گه‌یاندنی پۆلیسه‌کان ده‌که‌ن .

هه‌نوکه‌ ( خالید سه‌عید ) ناوی (شه‌هیدی ئاوارته‌)ی به‌سه‌ردا بڕاوه‌ و بووه‌ به‌ئه‌ستێره‌یه‌کی دره‌وشاوه‌ .

لێک چونێکی سه‌یره‌ له‌گه‌ڵ لاوی به‌ئه‌ستێره‌ بووی کورد ( سه‌رده‌شت عوسمان )ی (شه‌هیدی ئازادی و قه‌ڵه‌م ) دا ، له‌ گه‌ڵ هه‌ندێک جیاوازی دا . (سه‌رده‌شت)ی شاد ڕه‌وان ، بێکار نه‌بوو قوتابی دواپۆلی زانستگابوو ، که‌سێکی مه‌ئیوس و نائومێد نه‌بوو به‌لکو پڕ بوو له‌ هه‌وڵ و هیوا ، پاش مه‌رگی وه‌چه‌یه‌ک( ئومێد)ی به‌جێ هێشتووه‌ . به‌وه‌ی له‌نوسینێکی نه‌مردا ده‌ڵێت : له‌کوێ دا من ته‌واو بوم و خاڵی کۆتاییم دانا بائه‌وانی تر بچنه‌وه‌ بۆ ده‌ست پێکو سه‌ری دێڕێکی تر ده‌ست پێ بکه‌نه‌وه‌ . هه‌روه‌ها ، خه‌می ئه‌وه‌ ده‌خوات . ژیان به‌شی ده‌ربڕینه‌کانی ئه‌و ناکات .


به‌ڵام له‌وه‌ ده‌چێت پۆلیسی میسری لاسایی ئه‌وه‌ی ئێمه‌ی کردبێته‌وه‌ چونکه‌ کاری ئه‌وان مانگێک دواتره‌ .

هه‌روه‌ها، تێزی( شه‌هیدی ئازادی و قه‌ڵه‌م) ، گه‌ردونی و یۆنیڤرساڵی ترێکه ،‌ له‌ شه‌هیدی ئاوارته‌ی میسری .
چونکه‌ کێشه‌ی( خالید) عه‌داله‌ته‌ به‌ گشتی ، هی( سه‌رده‌شت‌ )ئازادی و عه‌داله‌ته‌.

2 ــ سانسۆری بیر و جوانی.**


له‌ 9ی حوزه‌یران دا دادگای میسری بڕیاری ڕه‌ت کردنه‌وه‌ی داوای کۆمه‌ڵه‌ی(پارێزه‌رانی بێ سنور) ی ده‌رکرد ، کاتێک ئه‌وان له‌پێش مانگێکه‌وه‌ سکاڵایان دژی بڵاوکرنه‌وه‌ی دوا چاپی کتێبی که‌له‌پوری شه‌هرزادو (هه‌زارویه‌کشه‌وه‌)ه‌که‌ی تۆمار کرد بوو ، به‌ناوی ئه‌وه‌ی بۆ ڕه‌وشتی گشتی کۆمه‌ڵگه‌ی میسری مه‌ترسیداره‌ و ، ده‌ربڕینی (دژه‌ئابڕوو) ی تێدایه‌ .

بۆ دووه‌م جاره‌ سکاڵاتۆمار ده‌کرێت دژی ئه‌م شاکاره‌ ته‌مه‌ن‌ زیاتر له ‌هه‌زار ساڵه‌یه‌ . له‌ناوه‌ندی هه‌شتاکانی سه‌ده‌ی پێشوش دا ، سکاڵا له‌دژی چاپکردنی ئه‌م به‌رهه‌مه‌ مه‌زنه‌ تۆمار کرابو ، به‌ڵام سکاڵاکه‌ له‌سه‌ره‌تاکانی ساڵی 1986دا ڕه‌تکرایه‌وه .


دیاره‌ ڕه‌نگاو ره‌نگی بیر و خه‌یاڵ و سینه‌فروانی سه‌رده‌می ده‌رباری خه‌لیفه‌کانی عه‌باسی زیاتر بووه‌ له‌ئێستای ووڵاتی میسر .


به‌رهه‌مێک کۆکراوه‌ی که‌له‌پوری و کلتوری هه‌موو ڕۆژهه‌ڵاته‌ ، به‌دنیای ئیسلامی عه‌ره‌بی ئێرانی و هیندیه‌وه‌ به‌هه‌موو جوانی و ته‌ڕو بڕیه‌کیه‌وه‌ سه‌ربوردی ژیان و سه‌رده‌مه‌که‌ی تێدا پارێزرواوه‌ .


به‌جۆرێک کاریگه‌ریه‌کی ئاشکرای به‌سه‌ر ئه‌ده‌ب و هونه‌ری جیهانه‌وه‌ نه‌خشاندووه‌ . له‌ که‌سایه‌تیه‌کانی نوسه‌ر و شاعیر و هونه‌ر مه‌ندی موزیکی و کاره‌ مه‌زنه‌کانی سینه‌ماو ئۆپێرا وشانۆو هه‌تا ده‌گات به‌فلیمی کارتۆنی ، هه‌موو بواره‌کانی ته‌نیوه‌ته‌وه‌ . به‌رهه‌مێکه‌ له‌وانه‌ی ڕۆژهه‌ڵاتیه‌کان بتوان له‌ به‌ر شکۆی میسیۆلۆجیای گریکی دا پارسه‌نگی خۆیانی پێ بهێننه‌وه‌ .

میسر له‌ زووترین کات دا ڕۆشنگه‌ری نوێ بونه‌وه‌ ڕوی تێکردووه‌ له‌سه‌رده‌ستی ناپلیۆن و محه‌مه‌ی عه‌لی پاشاوه‌. چی توانست و هێزێکی تره‌ ده‌یه‌وێت میسربه‌ره‌و ئه‌شکه‌ وت به‌رێته‌وه‌ .ئه‌وه‌ی زیاتر مه‌ترسیه‌ ، میسر له‌ ناوه‌نده‌ عه‌ره‌بی و ئیسلامیه‌که‌ دا ، نمونه یه‌کی‌و چاو لێکراوه‌ .

ڕه‌نگبی ئیلهامی شاکاری (هه‌زارو یه‌ک شه‌وه‌) وه‌ بووبێت ، له‌ناو کوردا مه‌لایه‌کی وه‌کو (عه‌لادین سوجادی) ، که‌وته‌ کۆکردنه‌وه‌ و نوسینی سه‌ربوردو ژیانی ساکارو خۆڕسکی کوردی و کۆکردنه‌وه‌ی که‌له‌بورێکی زاره‌کی ، له‌ژێر ناوی(ڕشته‌ی مرواری) و له‌چه‌ند به‌رگ دا بڵاوی کرده‌وه‌ له‌ چله‌کانی سه‌ده‌ی پێشووه‌وه‌ ، له‌سه‌رده‌می بوژانه‌وه‌ی زمانی نوسینی کوردی ، جگه‌هه‌ندێک سه‌رقاڵی رۆشنبیری و پیشه‌ی مه‌لایه‌تیه‌که‌ی . که‌چی بزوتنه‌وه‌یه‌کی ئیسلامی سیاسی له شیوه‌ مۆدێلێکی تری میسری، له‌نه‌وه‌ده‌کانی سه‌ده‌ی ڕابوردودا که‌وت بوه‌ دژایه‌تی کردنی به‌رهه‌مه‌ که‌له‌پوریه‌که‌ی ئه‌م مه‌لایه‌ . بودجه‌یه‌کی ماڵی ته‌رخان کرد بوو ، بۆکڕین و کۆکردنه‌وه‌ی به‌رگه‌کانی (ڕشته‌ی مرواری) به‌مه‌به‌ستی سوتاندن و بن بڕ کردنیان . سه‌یره‌ ئه‌وه‌ی له‌سه‌رده‌می پێشودا له‌ کۆڕو مه‌جلیسی مه‌لاو پیاوه‌ ئاینیه‌کان دا گوتراوه‌و باسکراوه‌ بۆ ده‌رس لێ وه‌رگرتن و پیتۆڵی و گاڵته‌و گه‌پ و ته‌ڕ ده‌ماغی ، ئه‌و قسه‌و باسانه‌ بوون له‌(ڕشته‌ی مرواری) کرابوون به‌تێکست . ئه‌وه‌ی پیاوانی ئاینی له‌کۆندا به‌خشیبویان به‌ کۆمه‌ڵگای کوردی ، تازه‌ ئیسلامیه‌ سیاسیه‌کان له‌ خه‌لکی ده‌ستێننه‌وه‌ . دواتر چه‌ند هه‌وڵدانێکی سه‌مه‌ره‌و کۆمیدی بوو ، چی په‌رادۆکسێکه‌ هه‌ردو لایه‌نی دژ به‌یه‌ک نوسه‌ری به‌رهه‌مه‌که‌ و بزتنه‌وه‌که‌ ، ده‌ستپێکیان یه‌ک سه‌رچاوه‌ و یه‌ک ئاینه‌ .

لێک چونێکی سه‌یرتره‌ له ‌میسریه‌کان .
جا نازانم هه‌رچی ئاوێک له ‌میسره‌وه‌ ده‌ڕێژرێت لێره‌وه‌ پێی لێ ده‌خه‌ن ، یان تۆ بڵێی میسر چاو له‌ئیمه‌ بکات ؟!!!

3 ــ جێنشین.***

له‌ نزیک سه‌ره‌تای مانگی ئایاردا ، (حوسنی موباره‌ک)ی سه‌رۆکی میسر ،‌ تازه‌ نه‌شته‌رگه‌ریه‌کی بۆ کرابوو له‌ئه‌ڵمانیا و به‌ ئیتالیادا ده‌گه‌ڕایه‌وه . له‌دیمانه‌یه‌کی هاوبه‌شی ڕۆژنامه‌که‌ریدا (سلڤیۆ برلیسکۆنتی )‌.


سه‌رۆکی ئیتالی ئیره‌یی به‌ سه‌رۆکی میسر ده‌هات ،به‌تایبه‌ت برلیسکۆنتی زۆرخولیاو مه‌راقی خۆ گه‌نج کردنه‌وه‌ی هه‌یه‌ ، له‌وێدا گوت بووی: ( موباره‌کم به‌ته‌واوی گوڕو چالاکیه‌وه‌ بینی و گیانی شۆخی وخۆشباوی خۆی پاراستووه‌ و هێشتا گه‌نج ده‌نوێنێ ).

له‌دیمانه‌ ڕۆژنامه‌وانیه‌که‌دا ، ڕۆژنامه‌نوسێکی ئه‌ڵمانی له‌ موباره‌ک ده‌پرسێت:


( ئاخۆ به‌نیازه‌ له‌ هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆکایه‌تی ساڵی 2011 دا خۆی کاندید بکاته‌وه‌ ؟)
موباره‌ په‌نجه‌ بۆ ئاسمان هه‌واده‌دات و ده‌ڵێت :
(خوا هه‌ر خۆی ده‌یزانێت !!)
کاتێک توشی پرسیارێکی ناکاوی ده‌که‌ن به‌وه‌ی ئاخۆ کێ ده‌بێت به‌جێ نشێنی ، موباره‌ک به‌ئینگلیزیه‌که‌ی ده‌ڵێت :
( کێ ده‌یزانێ ...کێ ده‌یزانێ ...ته‌نها خوا ئه‌یزانێت کێ ده‌بێت به‌جێ نشینم !!) کاتێک لێی دوپات ده‌که‌نه‌وه‌ ، موباره‌ک دیسان په‌نجه‌ حه‌وا ده‌دات و ده‌ڵێت: ( ئه‌وه‌م پێ باشه‌ ، که‌ خوا پێی باش بێت )
له‌ دواتری داده‌ڵێت :
(به‌هه‌ر حاڵ ئه‌وه‌ له‌لام پرسیارێکی ناسک وزه‌ریفه‌ ).


لێره‌دا باسی دیمانه‌که‌ ته‌واو بوو .

له‌و باره‌ی ئێستا میسری تێدایه‌ . به‌سه‌رنجێک له‌ و ڕوداوه‌ ڕۆژنامه‌وانیه‌ . حوسنی موباره‌ک ، به‌دنیای ئه‌وان ڕاده‌بوێرێت .


ئه‌گینا ، ده‌زانرێت مێژووی میسری کۆماری له‌سه‌ره‌تاوه‌ چۆن به‌(جه‌مال)ێکی سه‌رۆکی حوسنی موباره‌ک ده‌ستی پێ کردووه‌ و گه‌یشتۆته‌ ئیستا که‌و ئه‌م سه‌ره‌نجامه‌ی (جه‌مال) ێکی تری کوڕی حوسنی موباره‌ک هه‌ڵده‌خڕێنرێت و ئاماده‌ ده‌کرێت بۆ جێ نشینی و پر کردنه‌وه‌ی جێگای باوکی دوای ناسر و سادات . ئیتر به‌ڵێنی ئه‌فسه‌رئازاده‌کان هه‌ر ئه‌وه‌نده‌ی بڕ کرد .

مۆدێله‌که‌ له‌ کۆماره‌عه‌ره‌بیه‌کانی (سوریا)وه‌ به‌سه‌رکه‌وتوویی ده‌ستی پێکردووه‌ بۆ (لیبیا) هه‌ر کۆمارێکی تری عه‌ره‌بی له‌م ڕۆو سبه‌ینێ دا ده‌گوێزرێته‌وه‌، به‌ئیلهام به‌خشی سه‌ره‌تاو کۆتایی شۆڕشی یۆلیۆی میسری .

ئه‌و میسره‌ی یه‌که‌م ده‌وڵه‌تی عه‌ره‌بی پۆست کۆڵۆنیالیستی بوو که‌ له‌ ته‌موزی 1952دا به‌کوده‌تای ئه‌فسه‌ره‌ ئازاده‌کان ، ده‌سه‌ڵاتی شایه‌تی میراتگری له‌ بنه‌ماڵه‌ی خدێوی سه‌ند ، پێش کۆڵۆنیالیسته‌کان و له‌سه‌رده‌می خه‌لافه‌تی عوسمانیه‌وه‌ حوکمی میسریان ده‌کرد له‌ محه‌مه‌د عه‌لی پاشای ئه‌لبانی نه‌ژادی باپیره‌یانه‌وه‌ . له‌ کاریگه‌ری شۆڕشی یۆلیۆو ڕوخانی دراماتیکی شانشینی میسریه‌وه‌ زۆربه‌ی ته‌ختی پاشایه‌تی میراتی ده‌وڵه‌تی عه‌ره‌بی تر ڕوخان و توشی له‌رزین هاتن .


به‌جۆرێک ، هه‌ر له‌ ئیتالیای هه‌نو که‌ دێنی کراوی حوسنی موباره‌ک دا ، شا(فاروق) دواشای ده‌رکراوی میسر گیرسایه‌وه‌ و ، به‌جۆرێک کۆده‌تای یۆلیۆی 1952 ووره‌ی شا فاروقی ڕوخاند بوو ، له‌ئیتالیای تاراوگه‌یدا له‌دیمانه‌یه‌کی ڕۆژنامه‌وانی دا ، کاتێک لێی ده‌پرسن :
(ئاخۆ ده‌توانێت بگه‌ڕێته‌وه‌ بۆ پاشایه‌تی میسر ؟).
له‌وه‌ڵام دابه‌گیانێکی میسریانه‌ی گه‌پجاری هاوشێوه‌ی موباره‌کی سه‌رۆکه‌وه‌ گوت بووی:
(( پاشایه‌تی به‌جۆرێک چاره‌نوسی ته‌واو بووه‌ ،ته‌نها پێنج شا له‌ جیهان دا ده‌توانن بمێننه‌وه‌ ، شای به‌ریتانیاو ، چوار شاکه‌ی ناو کاغه‌زی قومار )) .

له‌ ووڵاتی عه‌ره‌بی دا (ئه‌فسه‌رانی ئازاد) که‌ناوێکی ئه‌ده‌بی کوده‌تاچیه‌کانی ڕوخێنه‌ری شانشینه‌ بوون ، به‌بیانوی ئه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاتی کۆن و به‌سه‌رچو ن وله‌سه‌ر بنچینه‌ی پشتاو پشت و میراتگرین له‌سه‌ر بنه‌مایه‌کی نایه‌کسانین ، که‌چی دیسان وه‌چه‌کانی ئه‌و ئه‌فسه‌رانه‌ ده‌گه‌ڕێنرێنه‌وه‌ بۆ بنچینه‌ میراتی و نایه‌کسانیه‌که‌ ، یان به‌دیوه‌که‌ی تردا ئاماده‌ده‌کرێن بۆ به‌جێ نشینی ، به‌گه‌مه‌کانی سه‌رده‌م . به‌مانا‌یه‌کی تر ئه‌م وه‌چه‌ نوێیانه‌ وه‌کو ده‌ستوری میراتی ناچنه‌ سه‌رکورسی کۆنی پاشایه‌تی باوانیان ، به‌لکو کورسی نوێی ی کۆماری ده‌هێنرێت بۆ ژێر وه‌چه‌ی ئه‌فسه‌ره‌ ئازاده‌کان .

هه‌مان لێک چون و مۆدێل له‌ کوردستان دا بۆ وه‌چه‌کانی سه‌رۆکی حیزب و شۆڕش پیاده‌ده‌که‌ن ، به‌ڵکو زیاد له‌وه‌ش پێوه‌ی ده‌ڕۆین ، شۆڕتریان کردۆته‌وه‌ بۆ خوارتر ، به‌جۆرێک ئه‌ندامانی مه‌کته‌بی سیاسی و ئه‌ندامانی سه‌رکردایه‌تی حیزب ، وه‌چه‌کانیان ده‌بنه‌وه‌ جێ نشینیان له‌ هه‌مان پۆستی پێشوی باوانیان ، به‌مه‌ تێی ده‌په‌ڕێنن له‌ ده‌وڵه‌ کۆماریه‌ عه‌ره‌بیه‌کان . به‌وه‌فا تر له‌عه‌ره‌به‌کان ئێمه‌ ده‌غاڕێنه‌وه‌ بۆ قوڵایی مێژوی به‌سه‌رچوی ئه‌وان ، جگه‌ له‌ خه‌لیفه‌ ، شالیارو سه‌رۆکی دیوان و حاجیبو په‌رده‌دارو سه‌ردارانی سوپاش هه‌ر میراتی بوه‌ بۆ کوڕه‌کاناین و ، ئێمه‌ تێزی زیاتریشمان تێکردووه‌ ، ئه‌گه‌ر ئه‌لادی نێرینه‌ی نه‌بێت ، وه‌کو گیانی کچه‌کانیان ده‌که‌ینبه‌جێ نشین ، دووسه‌ر موزیه‌ده‌ی پێوه‌ده‌که‌ین ، به‌سه‌ری میراتگری کۆن و به‌سه‌ری خۆڵ کردنه‌ چاوی مافی مرۆڤ و ، ماڤی ئافره‌تانه‌وه‌ ، ئه‌ی چه‌ند چه‌له‌نگ و عاقڵ و عه‌گیدین ، له‌یه‌ک کات دا کڵاو سه‌ردنیای ڕۆژهه‌ڵات و ڕۆژئاوا ده‌نێین .

ــ سه‌ره‌نجام.

کوردستان تخوبی ئه‌و شوێنه‌یه‌ که‌ تیایدا دووفه‌رهه‌نگ سنوریان له‌یه‌ک ده‌گه‌ڕیته‌وه‌ و شوێنی کاڵ بونه‌وه‌ لێک هه‌لبواردنه‌ له‌ نێوان کلتوری عه‌ره‌بی ئیسلامی ڕۆژهه‌ڵاتی نزیک دا ، به‌رامبه‌ر به‌ کلتوری ئێرانی و هیندی به‌ره‌و قولاییه‌کانی ڕۆژهه‌ڵاتی دوور . ته‌نها مێخده‌زوی ئیسلامی ئه‌و موروه‌ جیاوازانه‌ی کردووه‌ به‌ ملوانکه‌و ده‌سبێن .


باری کورد وا سروشتی تر بوو . زیاتر به‌ره‌وه‌ دیوه‌ ئێرانی و هیندی و ڕۆژ هه‌ڵاتی دوره‌که‌ بڕوات ، به‌ به‌ڵگه‌ی ئه‌وه‌ی ، له‌ڕوی ئه‌تنی و زمان و کلتور فه‌رهه‌نگه‌‌و‌ه ــ یان وه‌کو نمونه‌که‌مان ، کورد مورووه‌کانی هاوشێوه‌ی ئێرانی و ڕۆژهه‌ڵاتی دووره‌ ــ ‌ سه‌ربه‌و ڕوکاره‌یه‌ و درێژکراوه‌ی ئه‌وانه‌ به‌دێراوی ئه‌وان زیاتر پاراو ده‌بێت‌ .

وه‌لێ بۆ به‌دبه‌ختی کوردستانی باشور له‌ ژێر هه‌ژمون و چاولێکه‌ری ، ئیسلامی عه‌ره‌بی و ڕۆژهه‌ڵاتی نزیک دایه‌ ، به‌جۆرێک له‌وێدا میسر ، به‌هۆی چه‌ندێتی ژماره‌ی دانیشتوان و شوێنکه‌وته‌ی جوگرافی و فه‌رهه‌نگیه‌وه‌ ، ده‌ست پێکه‌رو داهێنه‌ری هه‌موو پێکهاته‌ کلتوری فه‌رهه‌نگیه‌ عه‌ره‌بی یه‌ ئیسلامیه‌که‌یه‌‌ ،کاریگه‌ریه‌کانی به‌نێو ‌به‌غدای پایته‌خت دا به‌ده‌ستی دوو ده‌گاته‌ کوردستانی باشوری گه‌وره‌ ، له‌ دیمه‌شقیشه‌وه‌ بۆ کورستانی باشوری بچوک گوێزانه‌وه‌که‌ی تری ده‌ست پێده‌کات ، له‌گه‌ڵ زیاده‌ی به‌هارات وبۆن و به‌رامه‌ی ئه‌وپایته‌ختانه‌وه‌ ده‌گات به‌ئێمه‌ی کورد .

ئێمه‌ ته‌نها لاسایی که‌ره‌وه‌ی میسری عه‌ره‌بی نین له‌ سیاسه‌ت و ده‌سه‌لڵات دا به‌ڵکو له‌ کلتوری کۆمه‌ڵایه‌تی و فاشیۆن و جل و به‌رگو پێداویستی تریش دا ، کۆپی له‌وان وه‌رده‌گرین .


ناوی کچه‌ ئه‌کته‌ری نه‌رم و شلی میسری (له‌یلا عه‌له‌وی) داده‌بڕین به‌سه‌ر جۆرێک ئۆتۆمبیلی دڵخوازی خۆمان دا و ژنانیش جۆرێک قوماشی حه‌ز پێکردوی خۆیان به‌ جوانی چاوبرۆی( سه‌میره‌ تۆفیق) وه‌ ناوده‌نێن .


زۆر بابه‌تی تری زه‌وقی هونه‌رو گۆرانی و وێژه‌ش ،وێنه‌ له‌وان ده‌گرینه‌وه‌ . به‌جۆرێک تامی هونه‌رو کلتوره‌ خۆمالی و ڕه‌سه‌نه‌که‌ش ، هه‌ر له‌ شله‌و ڕۆناوی عه‌ره‌بی دا چێژی گۆڕاوه‌ ته‌ سه‌ر ئه‌وان .


خۆئه‌گه‌ر جوانی و چێژێک له‌زمان و ئه‌ده‌ب وهونه‌ری کوردی دا مابێت ، ئه‌وه‌ له‌ سایه‌ی به‌رهه‌مه‌کانی کوردستانی ڕۆژهه‌ڵاته‌وه‌ هاتوون ، به‌هۆی نومای ڕوکاری ڕاستی‌ فه‌رهه‌نگیه‌وه‌یه‌ که‌ ‌ئاڕاسته‌ی به‌ره‌و فه‌رهه‌نگی ئێرانی وهندی و قوڵایی ڕۆژهه‌لاتی دوره‌وه‌یه‌ ، وه‌کو سه‌رچاوه‌ی زه‌وقی سروشتی و چاوگی سازو ڕه‌سه‌نی هونه‌ری کوردی ده‌سه‌لمێنێ .

ئێرانیه‌کان له‌ زووه‌وه‌ مشور خۆر بون ، له‌ڕووه‌ فه‌رهه‌نگیه‌کانی ده‌سه‌ڵات و زمانه‌وه‌‌ ، بۆئه‌وه‌ی توشی بزڕکانی فه‌رهه‌نگی نه‌بن ، خۆیان له‌ کاریگه‌ری ‌ فه‌رهه‌نگی جیاوازی عه‌ره‌بی هه‌لبواردووه‌ ، به‌وه‌ی دوای خه‌لیفه‌ مه‌ئمونی عه‌باسی یه‌وه‌ ، که‌ دایکی فارس بوو له‌خۆراسانی ماڵه‌ خاڵوانی په‌روه‌رده‌ کرابوو ، تێراو بوو به‌ فه‌رهه‌نگی ئێرانی و به‌جۆره‌کۆمه‌کێکی ئه‌و خه‌لیفه‌یه‌ ، که‌وتنه‌ ماڵ جیایی خۆیان له‌ده‌سه‌ڵات و زمان دا . تاهیری کوڕی حسه‌ین که‌ فه‌رمانده‌یه‌کی فارسی خه‌لیفه‌ مه‌ئمون بوو ، یه‌که‌م ده‌وڵه‌تی نیمچه‌سه‌ربه‌خۆی له‌ خۆراسان دامه‌زراند .


له‌وێوه‌ ، به‌ده‌وڵه‌ته‌ فارسیه‌کانی (تاهیری) و(سه‌فاری) و (سامانی) سونی مه‌زهه‌به‌ وه‌ ده‌ستیان پێ کرد ، هه‌تا گه‌یشتن به‌ده‌وڵه‌تی (سه‌فه‌وی) و له‌وێدا مه‌زه‌هه‌به‌که‌شیان جیا کرده‌وه‌ بۆ شیعه‌ی تایبه‌ت به‌ خۆیان و تا ئه‌م سه‌رده‌مه‌ له(مه‌زهه‌بێکی هه‌ناو نه‌ته‌وه‌یی دا)‌ ته‌شقو تینو تاوی خۆی به‌جۆری گونجاوی خۆیان ، وه‌کو ده‌سه‌ڵاتی سه‌رده‌م ، پیاده‌ ده‌که‌ن، به‌جۆرێک ده‌کرێت بڵێن دینێکیان بۆ نه‌ته‌وه‌و فه‌رهه‌نگه‌که‌یان گونجان دووه‌ ، قۆناغ به‌قۆناغ و پاش هه‌ندێک خۆ به‌ده‌مه‌وه‌ دانی ناچاری له‌به‌ر تینو تاوی تازه‌یی ئاینه‌که‌و ده‌مارگیری خێڵه‌کی عه‌ره‌بدا ، ئیتر وورده‌ وورده‌ که‌وتونه‌ته‌ سه‌خۆو بوژاندنه‌وه‌یان ده‌ست پێ کردووه‌ له‌هه‌موو ڕویه‌که‌وه‌ .


هه‌ر له‌که‌متر له‌ دووسه‌د ساڵێک دوای هه‌ژمونی زمانی عه‌ره‌بی ، به‌ هۆی ئاینی ئیسلامه‌وه‌ ، فارسه‌کان که‌وتنه‌ زیندوو کردنه‌وه‌و بوژاندنه‌وه‌ی زمان و فه‌رهه‌نگی خۆیان .

له‌کاتێکدا شاعیرێکی ئێرانی له‌ده‌رباری سامانیه‌کان دا وه‌کو عاده‌ت به‌عه‌ره‌بی ده‌که‌وێته‌ مه‌دح و پیا هه‌ڵدانی میره‌ سامانیه‌ که‌ ، میره‌که‌ دور له‌ عاده‌تی ڕیایی درۆزنیانه‌ی عه‌ره‌بی زانین ، گرژ ده‌بێت و ده‌ڵێت :
(بۆ به‌زمانێک ده‌م ده‌دوێنن که‌من هیچی لێ حاڵی نابم ؟!!)

له‌و ده‌سته‌واژه‌یه‌وه‌ زمان و فه‌رهه‌نگی فارسی ده‌ که‌وێته‌ سه‌رهه‌ڵدان و بوژانه‌وه‌ ، هه‌رسێ شاعێری گه‌وره‌و ناوداری ئێرانی (ئه‌بولقاسمی فیرده‌وسی ) و (سه‌عدی شیرازی) و(خواجا حافز) به‌شاکاره‌ نه‌مره‌کانیانه‌وه‌ سه‌رحی زمان و نه‌ته‌وه‌ی فارسی دوای ساسانیه‌کان بنیات ده‌نێنه‌وه‌ ، که‌ ئه‌و سیانه‌ هه‌رسێکیان سونی مه‌زهه‌به‌کانی دوای هاتنی ئه‌و میرنشینه‌ سونه‌ فارسیه‌کانن .

ئه‌وانه‌ به‌شێکی زیندووی ئیلهام به‌خشی شاعیره‌ بنیات نه‌ره‌کانی زمانی نوسینی کوردین له‌ نالی و سالم و کوردی و مه‌حوی یه‌و ه‌، ئه‌و جوانی و نه‌مریه‌ی له‌ به‌رهه‌میان داهه‌یه‌ زۆری ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ سه‌رچاوه‌ سروشتی و ڕوکارێ ڕاسته‌قینه‌ی فه‌رهه‌نگی ئێرانی و قوڵاییه‌کانی ڕۆژهه‌ڵاتی دوور .

له‌ڕوی ئاوازو موزیکیشه‌وه‌ ئه‌وان ، ئێرانیه‌کان ، زۆر له‌زوه‌وه‌ سه‌رچاوه‌ی زه‌وقی ڕاسته‌قینه‌ی خۆیان زانیوه‌ .

به‌شێوه‌ک ده‌گێڕنه‌وه‌ ، شا(تاهماسب) هه‌موو موزیسیانه‌کانی سه‌رده‌می خۆی له‌ناوبرد به‌ مامۆستای موزیکی کوڕه‌که‌شیه‌وه‌ ، کاتێک زانی مه‌قامی (سه‌با) یان له‌ نێو ئێرانیان دا بڵاو کردۆته‌وه‌ ــ چونکه‌ مه‌قامی سه‌باله‌ بنچینه‌دا له‌سه‌ر هه‌وای عه‌ره‌بی و عو‌سمانی تورکیهکان بوو ‌ ــ هه‌رچه‌نده‌ ئه‌وه‌ بۆ سه‌رده‌مێکی وه‌کو ئێستا ، سیکتاریزمی کلتوری و جۆرێک له‌ نامرۆڤایه‌تی ده‌گه‌یه‌نێت ، وه‌لێ له‌و کاته‌ دا بووه‌ هۆی پاراستنی زه‌وقی سازگاری ئێرانی و ،ئه‌مرۆ له‌ فه‌رهه‌نگ دا له‌گه‌ڵ عاره‌بان و تورکان دا ئه‌گه‌ر تێکه‌ڵیه‌کیش بکه‌ن ، جوانی و ڕازانه‌وه‌یه‌ک دروست ده‌کات نه‌ک بزڕکان وتوانه‌وه‌ی فه‌رهه‌نگی ، وه‌لێ له‌ باری ئێستای کوردی باشوردا به‌هۆی بێ مشوریه‌وه‌ به‌تایبه‌ت له‌ بواری نه‌زمو ئاوازداله‌ تێکه‌ڵ‌ بون به‌ کلتوری تورکی عه‌ره‌بی جگه‌ له‌ بزڕکان و ئاڵۆزبون بێ زه‌وقی نه‌بێت هیچی تری لێ نه‌که‌وتۆته‌وه‌ .

وه‌کو نمونه‌ی سه‌ره‌تای باسه‌که‌مان ، له‌وێدا میسر ناوه‌ندی ئه‌و فه‌رهه‌نگه‌یه‌ بۆ گواستنه‌وه‌ی کلتوری سیاسی و فه‌رهه‌نگی بۆ کوردی باشور ، ناتوانین ته‌باییه‌کی ڕاسته‌قینه‌ بدۆزینه‌وه‌ بۆ جه‌وهه‌ری کلتوری ئه‌وان له‌گه‌ڵ جه‌وهه‌رو هه‌ناوی سروشتی کلتوری کوردی دا ، وه‌کو ئه‌وه‌ وایه‌ : ((به‌رگ و کراسه‌ میسرییه‌ عه‌ره‌بیه‌که‌مان به‌روپاش هه‌ڵگه‌ڕاوه‌ له‌به‌ر کرد بێت ، بۆیه‌ پێیانه‌وه‌ دزێو ناحه‌ز ده‌نوێنین )).

___________________________
سه‌رچاوه‌کان:
(*) ده‌سه‌ڵاتی غه‌شیم.
سایتی (ایلاف)
http://www.elaph.com/Web/NewsPapers/2010/6/571069.html
ڕۆژنامه‌ی (دارالحیاة)
http://www.daralhayat.com/portalarticlendah/153006
ڕۆژنامه‌ی (الشرق الاوسط)
http://www.aawsat.com/details.asp?section=4&issueno=11524&article=574335&feature =

(**) سانسۆری بیرو جوانی.
سایتی (ایلاف)
http://www.elaph.com/Web/NewsPapers/2010/6/569390.html
ڕۆژنامه‌ی (دار الحیاة)
http://www.daralhayat.com/portalarticlendah/150542
(***) جێ نشین.
ڕۆژنامه‌ی (الشرق الاوسط)
http://www.aawsat.com/details.asp?section=1&issueno=11496&article=570369

 

 

17\6\2010
saidaraf@hotmail.com