گەمەکانی تەوافوقی سوننی و رەوشی سیاسی عێراق.

محه‌مه‌دى مشیر 

سەرەتای پڕۆسەی سیاسی لە عێراقی دوای دیکتاتۆریەتدا بە تەوافوقی سیاسی نێوان هێز و لایەنە سیاسی و کۆمەڵایەتییە سەرەکییەکانی عێراق دەستی پێکرد، هۆکاری سەرەکیش لە رێککەوتنێکی سیاسی لەم جۆرەدا ئەوەیە کە عێراق بە درێژایی مێژووی هاوچەرخی هیچ شێوەیەک لە شێوەکانی حوکمی دیموکراسی بە خۆیەوە نەبینیوە و هەمیشە لایەنێ یا حزبێکی سیاسی تاکڕەوانە کۆنتڕۆڵی حوکمی ئەو وڵاتەی کردووە، بۆیە رانەهاتن لە پیادەکردنی دیموکراسیەت لە بواری حوکمدا شێوازی تەوافوقی هێنایە ئارا تاکو بەڵانسی نێوان هەریەک لەو حزب و لایەنانە رابگرێت کە ساڵانێکی درێژە لە دەرەوەی پڕۆسەی سیاسی ئەو وڵاتەدا ن و نە لە دوور و لە نزیکەوە مافی بەشداری سیاسیان نەبووە، جگە لە چەند لایەنێک نەبێت کە لە رووی تێڕوانین و بۆچوونی ئایدیۆلۆژییانەوە جیاوازییەکی ئەوتۆیان لە گەڵ رژێمی دیکتاتۆری پێشوو نییە و دەشی بگوتری لە هەمان روانگەوە مامەڵە لەگەڵ ئەو لایەنانە دەکەن کە دوای رووخانی رژیمی دیکتاتۆری لە نێو پڕۆسەی سیاسییدا بەشدارن، یەکی لەو لایەنانەش بەرەی تەوافوقی سونییە و جگە لە چەند کۆنە بەعسی و کەسایەتییەکی ئیسلامی سوننی مەزهەبی توندڕۆ کەسێکی ئەوتۆ شک نابەیەت لە نێوانیاندا کە پێشتر باکگراوندێکی سیاسی نیشتمانی هەبووبی و لەنێوەندی سیاسی ئەو وڵاتەشدا ناسراوبووبی.ئەمە یەکێکە لە دەرەنجامە خراپەکانی ئەو تەوافوقە سیاسییەی هەر لە سەردەمی مەجلیسی حوکمەوە تا ئەمڕۆکە لە نێو عێراقدا درێژەی هەیەو بەردەوامە. لایەنە سوننییەکان هەر لە ناسیۆنالستەکانیانەوە بگرە تادەگەیتە ئیسلامییەکان داخی رووخانی رژێمی پێشوویان لە دڵ دەرنەچووە و تا ئێستاش هەوڵی دروستکردنەوەی دەوڵەتێکی ناوەندی سەرکوتکار دەدەن و بە گیانی نەگونجان و ناتەبایی بەشداری لە پڕۆسەی سیاسیدا دەکەن ئەگەرچی باس لە تەباییش بکەن. پێشتر زۆربەی ئەو لایەنانەی لەو بەرەیەدا کۆبوونەتەوە ئامادەنەبوون لە پرۆسەی سیاسیدا بەشداربن، بەڵکو بەکردە هەر زوو دژی وەستان ، بەڵام لە رێگەی پڕەنسیپی تەوافوق ولە ژێر فشارو چاودێری ئەمریکا و هێزە هاوپەیمانەکان گەڕانەوە نێو پڕۆسەکە و بەو گەڕانەوەشیان لە دوای دوایین هەڵبژادنەکانی 15/12/2005 ەوە، تائێستا تێکڕای هەڵوێستەکانیان ئەوە دەسەلمێنی کە ئەوان و هاوشێوەکانیان نیازییانە پڕۆسەی سیاسی بگەڕێننەوە خاڵی دەسپێک و سەرلەبەری پڕۆسەکە هەڵوەشێننەوە، ئەمەش ئەوە دەگەیەنی کە پڕەنسیپی تەوافوق شێوازێکی سەرنکەوتووانەی سیاسییە و ئاکامە سیاسییەکانی ئەم دواییەش (هەوڵی دەسکاریکردنی دەستوور و پێشگرتن لە جێبەجێکردنی ماددەی 140 و رازی نەبوونیان بە فیدڕاڵیەتی هەرێمەکان و تەنانەت فیدڕاڵیبوونی هەرێمی کوردستانیش) راستی ئەم بۆچوونە دەسەلمێنن. دەرەنجامی تەوافوق پۆستی (سەرۆکایەتی پەرلەمان) بە بەرەی تەوافوقی سوننی ناوبراو سپێردرا و کەسایەتیەکی نەناسراو و بەدرەفتاری وەک مەحمود مەشهەدانی جێبەجێکردنی ئەرکەکانی ئەو پۆستە گرنگەی پێسپێردرا لە کاتێکدا لیستی هاوپەیمانی کوردستان بە پێی رێژەی دەنگەکانی لە هەڵبژاردنی ناوبراودا دەیتوانی ئەم پۆستە وەک ئیستحقاقێکی یاسایی وەرگری نەک پۆستی سەرۆک کۆمار. پاڵاوتنی مەشهەدانی بۆ ئەم پۆستە گرنگە رێک ئەوە دەگەیەنی کە بەرەی ناوبراو هیچ کاتێک بە لایەوە گرنگ نەبووە پڕۆسەی سیاسی لە عێراقدا بە شێوەیەکی رێکوپێک بەرێوەبچی، بەڵکو گرنگ ئەوەبووە کات وەدەست بهێنن و کەشێکی بارگاوی لە نێو ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا دروست بکەن و لە ئاوی لێڵدا راوی دەسکەوتە سیاسییەکانی خۆیان بکەن و، دەرەنجام تەواوی پڕۆسەکە دوای بەهێزکردنی پێگەی خۆیان هەڵوەشێننەوە. بۆیە بۆ ئەم قۆناغەیان کەسێکی گێچەڵاوی و بی دیسپلینی وەک (مەشهەدانی)یان دەستنیشانکرد بێئەوەی گرنگی و بایەخی ئەم پۆستە لەم قۆناغە هەستیارەی عێراقدا رەچاوبکەن. ئەمەش ئامانج دەپێکی، چونکە رابردووی حزبی بەعسیش لە رێگەی کەسانی وەک مەشهەدانییەوە بە درێژای پتر لە 35 ساڵ عێراقیان دووچاری سی جەنگی ماڵوێرانکار و کارەساتاوی کرد و تەواوی ئازادییەکانیان خستەژێر پی و سەرجەم مافە نەتەوەیی و ئایینی و مەزهەبییەکانی پێکهاتە ئیتنییەکانی عێراقیان پێشێل کرد و کردیاننە قوربانی قسە و هەڵوێستە پووچەکانی ملهوڕێکی تاکڕەوی وەک سەدام حوسێن.

گەمە سیاسییەکانی بەرەی تەوافوقی سوننی هەر لە سەرەتاوە روون و ئاشکرابوون و پتر لە جارێکیش راشکاوانە رایانگەیاندووە کە ئەوان بەو سیستەمە سیاسیەی ئێستاکەی عێراق رازی نین و بە گوتەی ئەوان چەسپاندنی سیستەمی فیدراڵی یەکێتی و یەکپارچەیی خاکی عێراق دەخاتە مەترسییەوە، لە راستیشدا ئەمە هەڵوێستی راگەیەندراوی تەواوی رژێمە عەرەبی وسوننی مەزهەبەکانی ناوچەکەیە.

ئەو هۆکارانەی هەڵوێستە سیاسییەکانی ئەم بەرەیە بەو ئاڕاستەیەدا دەبەن دەکری لەم چەند خاڵانەی خوارەوەدا چڕ بکرێنەوە:

یەکەمیان: سەرباری ئەوەی کە لە رووی مەزهەبییەوە سوننە کەمینەن ، بەڵام لەوەتەی دامەزرانی دەوڵەتی عێراق لە ساڵی 1921 ەوە، حوکم بەدەست بوون و زۆرینەی شیعە و کوردیان بە درێژای ئەو مێژووە سەرکوت کردەوە و لە تەواوی ئازادییەکان و مافە مەدەنی وسیاسی ئابووری و رۆشنبیری و.... بێبەشیان کردوون، بۆیە هەرکە رژێمی دیکتاتۆر و شۆڤینیستی بەعس لە ناوچوو هەردوو لایەنی شیعە و کورد وەک زۆرینە چەندین پۆستی سیاسی گرنگیان وەدەست هێنا، ئەمەش زەنگێکی مەترسی بوو بۆ زۆربەی ئەو لایەنە ناسیۆنالیست و ئیسلامیانەی کە خۆیان لە دەرەوەی دەسەڵات بینییەوە و هەرگیز خۆیان بەو لاوازییە نەهاتبووە بەرچاو. بۆیە بۆ گێڕانەوەی ئەو دەسەڵاتە هەرچییەکیان لەدەست هاتبی بەهاوکاری رژێمە عەرەبییە سوننە مەزهەبەکانی ناوچەکە درێغیان تێدا نەکردووە و تا ئێستاش بۆ هەڵوەشاندنەوەی حوکمی زۆرینەی شیعە و کورد لە عێراقدا پەنایان بردۆتە بەر پاشماوەکانی بەعس و ئەو گرووپە تەکفیری و چەکدارییە گومانلێکراوانەی رۆژانە لە رێگەی کردە تیرۆریستییەکانیان گیانی سەدان هاووڵاتی سڤیل دەکەنە ئامانج و دۆخی ئاسایشی عێراقییان شێواندووە.

دووەمیان: سەرکەوتنی لیستی هاوپەیمانی کوردستان لە هەڵبژاردنەکانی 15/12/2005 دا، سەنگی سیاسی کوردی لە هاوکێشە و پڕۆسە سیاسییە تازەکەی عێراقدا ئاشکرا کرد، ئەمەش ئاماژەیەکی ناڕاستەوخۆ بوو بۆ هێز و حزبە سوننەکان کە ئیدی ناکری کورد وەک ساڵانی رابردوو مامەڵەی لەگەڵدا بکری و بە هەمان چاوی جاران سەیری داواکارییەکانی بکری، بۆیە چەندین جار بەرەی ناوبرا و تەنانەت هەندی هێزی سیاسی دیکەش هەوڵیان دا لە رێگەی پتەوکردنی پەیوەندییەکانیان لە گەڵ لیستی هاوپەیمانی کوردستاندا پارسەنگی هاوکێشە سیاسییەکە بەرەو لای خۆیان پەلکێش کەن و، لە هەمان کاتیشدا بتوانن لە رێگەی لیستی هاوپەیمانی کوردستانەوە، فشاربخەنە سەر زۆرینەی شیعە و دەسکەوتی پتر بەدەستبهێنن، بەڵام لەم هەوڵەشیاندا سەرکەوتوو نەبوون.

سێیەمیان: بڕیاردان و چەسپاندنی سیستەمی فیدڕاڵی لە دەستووری هەمیشەیی عێراقدا بوار و دەرفەت لە بەردەم ئەو هێز و حزبە ناسیۆنالیست و ئیسلامییە سوننی مەزهەبانە کەمدەکاتەوە کە جارێکی دیکە بتوانن وەک کەمینەیەک کۆنتڕۆڵی دەسەڵاتی سیاسی لە عێراقدا بکەن و بە ئارەزووی خۆیان سەروەت و سامانی دەوڵەتی عێراق بۆ خۆیان بەکاربهێنن و زۆرینەی عێراق بە(شیعە و کورد)ەوە بێبەش بکەن.

چوارەمیان: هەبوونی سامانی نەوت لە هەردوو ناوچەکانی باشووری عێراق و کوردستان، مەترسی ئەوەی لە لای سوننەکان دروستکردووە، کە ئەگەر سیستەمی فیدراڵی بە شێوەیەکی یەکجارەکی لە عێراقی تازەدا بچەسپی ئەوا ناوچەکانی ئەوان لە لایەن شیعە و کوردەوە لەو سامانە ستراتیژییە بێبەش دەکرێن ، ئەمەش لەم قۆناغەدا تەنها وەهمێکە و سوننەکان وەک بیانوویەکی لاواز بەکاریدەهێنن، چونکە ریاڵی سیاسی ئێستا و ئایندەی عێراق قەبوڵی بەراست زانینی ئەو بۆچوونە خەیاڵاوییەی ئەوان ناکات.

پێنجەمیان: سەرکەوتنی ئەو ئەزموونە سیاسییە دیموکراسییەی عێراق لە رووی جیۆپۆلیتیکی ناوچەکەوە بەمانای شپڕزەیی تەواوی رژێمە گشتگیرە عەرەبەکانی ناوچەکە دێت، بۆیە بۆ پێشگرتن لەو پێشهاتە ئایندەییە لە سوننە باشتریان بۆ ناڕەخسی تاوەکو لە رێگەیانەوە دەستبخەنە ناو کاروبارە ناوخۆییەکانی عێراق و دۆخەکە ئاڵۆزتر بکەن و، بە تۆقاندنی پتری سوننەکانی عێراق پیلانەکانیان بۆ لەباربردنی ئەزموونەکە جێبەجێبکەن.

لەبەر رۆشنایی ئەو خاڵانەی لە سەرەوەدا باسمان کردن، دەشی بگوتری پەشیمانبوونەوەی بەرەی ناوبراو لە لادانی مەشهەدانی لە پۆستەکەیی و دانانی کەسێکی دیکە لە شوێنی ئەو، گوزارشت لە راستی ئەو بۆچوونەدەکات کە زۆرینەی حزب و لایەنە سیاسییە سوننەکانی نێو بەرەی ناوبرا و ، هەر لە سەرەتاوە بە مەبەستی کۆسپ خستنە بەردەم بەڕێوەچوونی پڕۆسەی سیاسی لە عێراقدا بەشدارییان کردووە و بە هەمان میتۆدی دیماگۆگیانەی جارانی بەعس رەفتاردەکەن. رەنگە بەرەی قاهیرەش ئاشکراترین بەڵگە بی لە سەر عەقلیەتی کودەتاخوازانەی سوننەکان، بۆیە هیچ سەیر نییە ئەمڕۆکە بڕیارێک بدەن بەیانی لێی پەشیمان ببنەوە، ئەمەش لە ئاکامدا دەچێتە خانەی رێزنەگرتن لەو تەوافوقە سیاسییەی کە لە بنەڕەتدا ئەوانی هێنایەوە نێو پڕۆسەی سیاسی لە عێراقدا و، هەر گۆڕانێکی نێگەتیڤیش لە ئایندەی نزیکی عێراقدا رووبدات سوننەکان بە هەردوو باڵی ناسیۆنالیست و ئیسلامییان لێی بەرپرسیارن .