٢٣\٤\٢٠٢٥

کاتێک وەهمەکان دەبنە زیندان.

ئەرسەلان مەحمود      

پیرەمێردێک، شەوانە لە کتێبخانەی شارۆچکەکەیدا دەخەوت. هەر کتێبێکیشی کە دەیکردەوە، چیرۆکێکی نوێی دەربارەی ژیانی خۆی دەگێڕایەوە، بەڵام هەرگیز وەک ئەوە دەرنەدەچوو کە بیری لێدەکردەوە.

شەوێک، کتێبێکی دۆزییەوە، کە هەموو پەڕەکانی بۆش بوون جگە لە یەک لاپەڕە نەبێ، لەسەر نووسرابوو: "وەهمەکانت تۆن، نەک کتێبەکان." پیرەمێرد هەر ئەو شەوە بە پەلەپڕوزێ کتێبخانەکەی جێهێشت، بەڵام پرسیارەکەی لەگەڵ خۆی برد: ئایا من خەونەکانم دەبینم، یان خەونەکان من دەبینن؟

ئەم چیرۆکە سادە، بەڵام قووڵە، دەروازەیەکە بۆ ناو دنیای وەهمەکان - ئەو بنیاتە فیکرییانەی کە مرۆڤ لە هەوڵی تێگەیشتن لە جیهانێکی ئاڵۆزدا دروستیان دەکات. پرسیارە بنەڕەتییەکەی پیرەمێردەکە، هەمان پرسیاری فەلسەفەیە لە دێرزەمانەوە: چۆن جیاوازی دەکەین لەنێوان ئەوەی هەیە و ئەوەی پێمان وایە هەیە؟

ماهیەتی وەهمەکان، زیاتر لە هەڵەیەکی زەینی:

وەهمەکان، وەک سێبەرەکانی زەین، لە هەموو کات و شوێنێکدا لەگەڵ مرۆڤەکاندان. لە فەلسەفەی ئەفلاتۆنەوە کە شتەکانی وەک سێبەری ڕاستییەکان دەبینی، تا دێکارت کە گومانی لە هەموو شتێک دەکرد جگە لە بوونی خۆی، وەهمەکان هەمیشە وەک ئەو دەرفەتانەن کە مرۆڤەکان لەگەڵیاندا دەژین.

بەڵام وەهمەکان تەنها هەڵەی زەینی نین؛ زۆرجار ئەوان ئەو چیرۆکانەن کە مرۆڤ خۆی بۆ خۆی وێنا دەکا و دەگێڕێتەوە تا ئەو جیهانەی کە پڕە لە نادیاری بکاتە شتێکی دیار لە زەینی خۆیدا. بە واتایەکی تر، وەهمەکان میکانیزمی مانادانن بە جیهانێک کە بە بێ چیرۆکەکانی ئێمە، ڕەنگە زۆر کەمتر مانادار بێت.

ئەفلاتۆن لە نموونەی بەناوبانگی "ئەشکەوت"دا باسی ئەوە دەکات چۆن مرۆڤەکان وەک زیندانییەکی ناو ئەشکەوتێکن کە تەنها سێبەری شتەکان دەبینن و پێیان وایە ئەوە ڕاستییە. لەم ڕوانگەیەوە، جیهانی ماددی خۆی وەهمێکە و ڕاستی ڕاستەقینە لە جیهانی نموونە ئایدیالییەکاندایە.

لە سەدەی حەڤدەهەمدا، دێکارت بە شێوازێکی ڕادیکاڵتر پرسیاری کرد: چۆن من دەتوانم دڵنیابم لەوەی کە پێموایە هەموو شتێک ڕاستە و خەونێکی درێژ، یان فێڵێکی شەیتانی نییە کە دەیەوێت بە هەڵەم بەرێ؟ ئەو تەنها لە بوونی خۆی دڵنیا بوو (بیر دەکەمەوە، کەواتە هەم) و لەوێوە هەوڵیدا جیهان دووبارە بنیات بنێتەوە.

ڕێگەکانی دروستبوونی وەهم، زانست، زمان و کۆمەڵگە:

لە سەدەی بیستەمدا، لودڤیگ، فەیلەسووفی نەمساوی-بەریتانی، دیدێکی نوێی هێنایە نێو باسەکەوە. بە بۆچوونی ئەو، زۆربەی وەهمەکان لە زمانی ناتەواوەوە سەرچاوە دەگرن. ئەو پێی وابوو کە کێشەی فەلسەفی زۆرجار کێشەی تێگەیشتنی هەڵەیە لە ڕۆڵی زمان.

بۆ نموونە، کاتێک خەڵک لە گوندێکی دوورەدەست باوەڕیان بەوە هەبوو کە باران نەبارین هۆکارەکەی سەرگەرمییەکی ئەفسووناوییە، ئەوە وەهمێک بوو کە لە نەبوونی زانستییەوە سەرچاوەی گرتبوو. لێرەدا کێشەکە تەنها بە تێگەیشتنێکی باشتر لە پرۆسە سروشتییەکان چارەسەر دەکرێت.

گاستۆن باشلار، فەیلەسووفی فەرەنسی، پێی وابوو کە وەهمەکان بەرهەمی "بەربەستە فیکرییەکان"ن - ئەو ڕوانگە و بۆچوونانەی کە پێشتر فێریان بووین و ڕێگە نادەن بیرکردنەوەی نوێ و ئازاد هەبێت. ئەو دەیگوت زانست پێویستە بەردەوام ئەو بەربەستانە تێکبشکێنێت بۆ ئەوەی پێشکەوتن بەدەست بێت.

ئەی ئێستا، لە سەردەمی زانیاری و تەکنەلۆجیا، ئایا ئێمە زیاتر توانیومانە وەهمەکان ببەزێنین، یان تەنها شێوازی وەهمەکان گۆڕاون؟

نموونەی هاوچەرخ، وەهمەکانی سەردەمی دیجیتاڵ:

با بڕوانینە چەند نموونەیەکی زیندوو لە وەهمەکانی ئەمڕۆ:

یەکەم: ئەفسانەی دیجیتاڵی: لە ساڵی ٢٠٢٠، لە سەرەتای پەتای کۆڤید-١٩، زانیارییەکی نادروست لە تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان بڵاوبۆوە کە گوایە خواردنەوەی کلۆر یان تیشکی ئۆلترا-ڤایۆلێت چارەسەری نەخۆشییەکەیە. ئەم زانیارییە، کە هیچ بنەمایەکی زانستی نەبوو، بە خێرایی بڵاوبۆوە و کەسانی زۆری هێنایە سەر ئەو باوەڕە. ئەم وەهمە مەترسیدارە لە نەبوونی هۆشیاری زانستی و خێرایی بڵاوبوونەوەی زانیاری لە سەردەمی دیجیتاڵدا سەرچاوەی گرتبوو. لێرەدا کێشەکە تەنها زانستی نییە، بەڵکو توانای هەڵسەنگاندنی سەرچاوەکانی زانیارییە.

دووەم: وەهمی کۆمەڵایەتی: لە زۆرێک لە کۆمەڵگە ڕۆژاواییەکاندا، باوەڕێک هەیە کە پێی دەگوترێت "وەهمی خۆدروستکردن"، واتا سەرکەوتن تەنها ئەنجامی هەوڵی تاکەکەسییە. ئەم وەهمە هەلومەرجە کۆمەڵایەتی و ئابوورییەکانی نادیدە گرتووە، کە زۆرجار کاریگەری گەورەیان لەسەر دەرفەتەکان هەیە. بۆ نموونە، لێکۆڵینەوەکان دەریدەخەن کە زۆربەی ئەو کەسانەی دەوڵەمەندن، لە بنەڕەتدا سەرمایە و دەرفەتی باشیان هەبووە. ئەم وەهمە لە سەردەمی ئێمەدا دەبێتە هۆی ئەوەی زۆرجار خەڵک خۆیان سەرزەنشت بکەن لەبری ئەوەی داوای گۆڕانکاری سیستەمی بکەن.

سێیەم: وەهمی تاکەکەسی: لە ساڵی ٢٠١٨، کەسێک کە باوەڕی بە تیۆری پیلانگێڕی "QAnon" هەبوو (تیۆرییەک کە باوەڕی وایە گرووپێک جیهانی کۆنترۆڵ کردوە)، هێرشی کردە سەر فرۆشگەیەک، تەنها لەبەر ئەوەی لە ڕێگەی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانەوە باوەڕی بە چیرۆکێکی خەیاڵی کردبوو. ئەمە نیشانی دەدات کە وەهمەکان تەنها زیان بە تاکە کەس ناگەیەنن، بەڵکو دەتوانن کاریگەرییەکی کۆمەڵایەتی گەورەشیان هەبێت. وەهمەکانی تاکەکەسی زۆرجار ئەنجامی "ژووری دەنگدانەوە"ی ئینتەرنێتە، کە تێیدا مرۆڤ تەنها ئەو بۆچوونانە دەبینێت کە هاوشێوەی بۆچوونەکانی خۆین.

فەلسەفەی کانت، سنوورەکانی زانین:

ئیمانوێل کانت، فەیلەسووفی ئەڵمانی، لە کتێبی "ڕەخنەی عەقڵی پەتی"دا تیۆرییەکی گۆڕانکارانەی پێشکەش کرد. ئەو پێی وایە کە زەینی مرۆڤەکان شتەکان وەک خۆیان نابینن، بەڵکو وەک ئەوەی چوارچێوە زەینییەکانی ئێمە دەیانخاتە بەرچاو. بە واتایەکی تر، جیهان دوو بەشە: شتەکان وەک خۆیان کە ناتوانین بیانناسین، و شتەکان وەک دەیانبینین کە لە ڕێگەی کاتەگۆرییەکانی زەینی ئێمەوە دێنە بەرهەم.

ئەمە مانای ئەوەیە کە وەهمەکان، بە شێوەیەک، بەشێکن لە سرووشتی مرۆڤ. ئێمە ناتوانین جیهان وەک خۆی ببینین، تەنها دەتوانین بە پێی تێگەیشتنی خۆمان وێنای بکەین. ئەمە جیاوازییەکی گەورەی هەیە لەگەڵ تێڕوانینی ئەفلاتۆن کە پێی وابوو ڕاستییەکان لە جیهانێکی تردا هەن. بە پێی کانت، ئێمە هەرگیز ناتوانین لە چوارچێوەی زەینی خۆمان دەرباز بین و شتەکان وەک خۆیان ببینین.

لێرەدا پرسیارێکی گرنگ دێتە پێشەوە، ئایا ئەمە ئازادییە، یان کۆتایی؟ لە لایەک، وەهمەکان یارمەتیمان دەدەن کە لە جیهانێکی ئاڵۆز تێبگەین. وەهم هەر لە چیرۆک، ئەفسانە، باوەڕ و ڕوانینی جیهانی، هەموویان ئەو چوارچێوانەن کە یارمەتیمان دەدەن واتا بدەین بە جیهان و ژیانی خۆمان. لە غیابی ئەم چیرۆکانە، ژیان ڕەنگە زۆر بێ مانا و سەختتر بێت.

لە لایەکی دیکە، وەهمەکان دەتوانن ئێمە لە ڕاستییەکان دوور بخەنەوە و ببنە هۆی هەڵە و کارەساتی کەسی و کۆمەڵایەتی. بۆ نموونە، کاتێک کەسێک باوەڕ بەوە دەکات کە هەموو کەس دژی ئەون، ئەوە وەهمێکە کە دەتوانێت ژیانی کەسی و کۆمەڵایەتی ئەو کەسە تێک بدات. لە ئاستی کۆمەڵایەتیشدا، وەهمی بەرزتربوونی ڕەگەزی، بۆ نموونە، بووەتە هۆی جینۆساید و جەنگی خوێناوی لە مێژوودا.

نموونەیەکی دیکەی کاریگەر ە نەرێنی، وەهمی "باڵقی بێسنوور"ە لە ئابووریدا. باوەڕبوون بەوەی کە ئابووری دەتوانێت بەبێ سنوور گەشە بکات لە دنیایەکی سنوورداری سەرچاوەکاندا، وەهمێکە کە بووەتە هۆی قەیرانی ژینگەیی و کۆمەڵایەتی. ئەم وەهمە لە سیستەمی سەرمایەداریدا بەشێوەیەکی قووڵ ڕیشەی داکوتاوە و گۆڕینی ئەستەمە، چونکە سوودی بۆ هێزە ئابوورییە گەورەکان هەیە.

چارەسەر، دروستکردنی هۆشیاری ڕەخنەگرانە:

دواجار، وەهمەکان وەک ئەو سێبەرانەن کە پیرەمێردەکە لە خەونی کتێبخانەکەدا دەیبینین. ئەوانەی کە دەبێ بە تەواوی لێیان ڕزگار ببین، کەم دەبن، چونکە وەهمەکان بەشێکن لە چۆنییەتی تێگەیشتنی ئێمە لە جیهان. بەڵام ئەوەی دەتوانین بیکەین، ئەوەیە کە فێر ببین گومانی خۆمان لە باوەڕەکانمان بکەین، پرسیارەکانمان زیاتر بکەین و زانیارییەکانمان پشتڕاست بکەینەوە.

چەند ڕێگایەک بۆ دروستکردنی هۆشیاری ڕەخنەگرانە:

١. پەروەردەی بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە/ فێربوونی هەڵسەنگاندنی سەرچاوەکان، دۆزینەوەی لۆژیکی هەڵە و توانای جیاکردنەوەی ڕای کەسی لە ڕاستی.
٢. فرەلایەنی زانیاری/ خۆ دوورخستنەوە لە "ژووری دەنگدانەوە" و گوێگرتن لە بۆچوونی جیاواز، تەنانەت ئەو بۆچوونانەی کە دژی بۆچوونی خۆمانن.
٣. خوێندنەوەی ڕەخنەیی/ خوێندنەوەی کتێب و زانیاری بە هۆشیارییەوە و بەبێ قبووڵکردنی ڕەها. هەموو نووسەرێک هەڵوێست و ڕوانگەیەکی خۆی هەیە.
٤. گفتوگۆی کراوە/ بەشداریکردن لە گفتوگۆی کراوە و ئامادەبوون بۆ گۆڕینی بۆچوون بەپێی ئەرگۆمێنت و بەڵگەی نوێ.
٥. خۆناسین/ دانپیانان بە وەهم و بۆچوونە پێشوەختەکانی خۆمان. ئێمە هەموومان وەهممان هەیە، بەڵام ئەوانەی کە دان بەوەدا دەنێن، زیاتر دەتوانن ئاگاداربن.

لە سەردەمی تەکنەلۆژیا و زانیاریدا، ئەم هۆشیارییە زیاتر لە هەر کاتێکی دیکە پێویستە. لە دنیایەکدا کە تێیدا دەکرێت بە هۆی زیرەکی دەستکردەوە وێنە و دەنگ و ڤیدیۆی ساختە بە ئاسانی دروست بکرێت، فێربوونی هەڵسەنگاندنی بەردەوامی زانیارییەکان پێویستییەکی گرنگە.

دامەزراوە جیاکانی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان بەرپرسیارێتییەکی گەورەیان دەکەوێتە سەر. ئەوان دەتوانن ئاسانکاری بکەن و بڵاوبوونەوەی زانیاری دروست و زانیاری هەڵە سنووردار بکەن. بەڵام لە کۆتاییدا، ئەمە ئێمەین کە دەبێت فێر بین چۆن لە دنیای سەرشار لە زانیاریدا بژین و جیاوازی بکەین لەنێوان ڕاستی و وەهم.

ئەنجامگیری، کردنەوەی کتێبی وەهمەکان:

وەهمەکان دەتوانن جوان بن، وەک چیرۆکێک کە لە خەونی کتێبخانەیەکدا دەیخوێنینەوە. وەهمەکان دەتوانن ئەو چیرۆکانە بن کە مانا بە ژیانمان دەدەن و یارمەتیمان دەدەن بۆ تێگەیشتن لە جیهان. بەڵام کاتێک ئەوان ژیانمان کۆنترۆڵ دەکەن و ڕێگەمان لێدەگرن ڕاستییەکان ببینین، ئەوە ئەو کاتە پێویستە کتێبەکە دابخەین و چاوەکانمان بۆ ڕاستییەکان بکەینەوە.

هەروەک چۆن پیرەمێردەکە دوای دۆزینەوەی ئەو دێڕە سادەیە کتێبخانەکەی بەجێهێشت، ئێمەش دەبێت هەندێک جار ئامادە بین کتێبە کۆنەکانی نێو زەینمان بەجێبهێڵین. بەڵام جیاوازییەکی سەرەکی هەیە: پیرەمێردەکە تەنها پرسیارەکەی لەگەڵ خۆی برد، بەڵام ئێمە دەتوانین زیاتر لەوە بکەین - دەتوانین فێر بین چۆن وەڵامی ئەو پرسیارە بدەینەوە.

چیرۆکەکە بەوە کۆتایی نایەت کە ئێمە بپرسین "ئایا من خەونەکانم دەبینم، یان خەونەکان من دەبینن؟" بەڵکو بەوە کۆتایی دێت کە ئێمە بتوانین هاوسەنگییەک لەنێوان خەون و ڕاستیدا دابنێین - بتوانین وەهمەکان وەک ئامرازێک بۆ تێگەیشتن بەکار بهێنین، نەک وەک زیندانێک کە تێیدا گیر بخۆین.

سەرئەنجام، ڕەنگە نەتوانین هەموو وەهمەکان ببەزێنین، بەڵام دەتوانین کتێبی وەهمەکانمان هۆشیارانەتر هەڵبژێرین و بە ئاگاییەوە چیرۆکە نوێکان بنووسینەوە. بەم شێوەیە، نەک هەر وەهمەکانمان دەناسین، بەڵکو دەتوانین چیرۆکە کاریگەرترەکان دروست بکەین - ئەوانەی کە یارمەتیمان دەدەن دنیایەکی باشتر بنیات بنێین.

ماڵپه‌ڕی ئه‌رسه‌لان مه‌حمود