|
٢٠\٧\٢٠١٨
کوردستان
لە سەرەتاکانی
سەدەی ١٩ی زایینی
تا کۆتایی شەڕی
یەکەمی جیهانیی.
د. کامەران ئەمین ئاوە
- بەشی
پێنجەم (کۆتایی) -
کۆتایی.
• دابەشکرانی کوردستان لە نێوان دوو ئیمپەڕاتووریی عوسمانی و ئێران پاش
شەڕی چاڵدران لە ساڵی ١٥١٤ زایینیدا و دیاریکردنی سنووری ئەم دوو وڵاتە
بە پێی پەیماننامەی ساڵی ١٦٣٩ ، واتە ساڵێک پاش گرتنی شاری بەغدا لە
لایەن سوڵتان مرادی چوارەمەوە، هەروەها دەوامی کێشەی سنووریی لە نێوان
داگیرکەرانی خاکی کوردستاندا هەتا واژۆکردنی گرێبەستی ئەرزەڕۆم لە ساڵی
١٨٤٧ دا بە بەشداریی ڕاستەوخۆی بریتانیا و ڕووسیە، بوو بە هۆی دوولەت‌بوونی
نیشتمانی کوردان.
• سەرلەنوێ دابەشکردنەوەی بەشێک لە خاکی کوردستان (لە عوسمانی) بە پێی
پەیمانی سایکس پیکۆ پاش شەڕی یەکەمی جیهانی لە نێوان سێ دەوڵەتی تورکیا،
عێڕاق و سووریادا کێشەی نەتەوەیی کوردی ئاڵۆزتر کرد و چارەنووسی ئەو
خەڵکەی بە چارەنووسی سیاسیی وڵاتە داگیرکەرەکانیەوە بەستەوە، بوو بە
هۆی پێکهاتنی بەربەستێکی جیددی لە ڕەوتی دامەزراندنی دەوڵەتی یەکگرتوو
و سەربەخۆی کوردستان.
• سنوور و کەوشەنی نیشتمانی کوردان بە تایبەتی پاش شەڕی یەکەمی جیهانی
تووشی ئاڵوگۆڕێکی گەورە هات. بە تورک و عەرەب‌کرانی بەشێک لە خاکی
کوردستان، کۆچ و جێ‌‌گۆڕکەپێکردنی بە زۆر، شەڕی بێ¬پسانەوە، کۆمەڵکوژی
و سەرکوتکردنی بزووتنەکانی کورد و هتد، بوون بە هۆی زۆرتر شێواندنی
سنوورەکانی کوردستان، تەنانەت لە چوارچێوەی وڵاتە داگیرکەرەکانیشدا.
• کوردستان بە هۆی جێگە و پێگەی جوغرافیایی - سیاسی کە دەگەڕێتەوە سەر
سنووری¬بوونی ئەم وڵاتە لە نێوان چەندین دەوڵەتدا، هەبوونی نەوت و
سامانی ژێرزەوی و کانزایی، شیاوبوونی بۆ کشتوکاڵ و ئاژەڵداری، بازاڕی
باش بۆ فرۆشتنی کەلوپەلی وڵاتە بیانی‌یەکان و هتد لە سەدەی ١٩ بەم¬لاوە
سەرنجی وڵاتە زلهێزەکانی بەرەو خۆی ڕاکێشا، بە تایبەتی پاش شەڕی یەکەمی
جیهانی کەوتە نێو بازنەی مامەڵە سیاسی‌یە جیهانی‌یەکانەوە.
• گەلی کورد پاش فارس، عەرەب و تورک، چوارەمین گەلی گەورە لە ڕۆژهەڵاتی
نێوەڕاستە. لە کۆتایی سەدەی نۆزدە و دەستپێکی سەدەی بیستەمدا وێڕای
گۆڕان لە جۆغرافیایی سیاسیی جیهان و ناوچەدا، هەروەها سەرهەڵدانی دەیان
دەوڵەتی نوێ لەسەر نەخشەی جیهان، گەلی کورد سەرەڕای خەباتێکی بێ‌وچان و
خوێناوی نەیتوانی بە مافی نەتەوەیی خۆی واتە دامەزراندنی دەوڵەتی
سەربەخۆی کوردستان بگا.
• نەبوونی یەکێتیی نەتەوەیی لە کوردستان، پێکنەهاتنی فدراسیۆنێکی بە
هێز لە میرنشینە سەربەخۆ و نیوە سەربەخۆکان لە ژێر ڕێبەری¬یەکی بەتوانا
و کارزاندا بۆ هاوئاهەنگی و بەڕێوەبردنی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازانەی
کورد لە تەواوی کوردستان، شکڵ¬نەگرتنی ناسیۆنالیزمێکی بە هێزی فیئۆداڵی،
قەتیس‌مانەوە لە بەرژوەندیی تەسکی تاکەکەسی - عەشیرەییدا، شەڕی نیوخۆیی،
کوشتن و تاڵانکردنی یەکتری، و بە قەوڵی میرشەرەف‌خان و سەیدای خانی، "ملهوڕی
و لاساری و دەمارگرژی و مل¬ئەستووری"، هەروەها لەبار نەبوونی بارودۆخی
جیهانی و ناوچەیی، بوونە هۆی سەرنەکەوتنی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازانەی
گەلی کورد. بە قەولی مامۆستا هەژار لە پێشەکیی شەرفنامەدا، لەوە دەچێ
قسەکەی مامۆستاکەی سوڵتان مراد دوور لە ڕاستی نەبووبێ کە دەڵێ: "کورد
ئەوەتەی هەیە - لە وتەی شادە و ئیماندا نەبێ - یەکتریان نەگرتوە!".
• لە کۆتایی سەدەی نۆزدە و سەرەتای سەدەی بیستەمی زایینیدا نفووزی ڕوو
لە گەشەی سیستمی سەرمایەداری و هەڵوەشانەوەی سیستمی باوک¬سالار-
عەشیرەیی لە کوردستان، کۆتایی هاتن بە حکوومەتە سەربەخۆ و
نیوەسەربەخۆیەکان (میرنشینە‌کانی کورد)، هەروەها بە ناوەندی‌کردنی
دەسەڵات، جیاوازیدانان لە بوارەکانی ژیانی سیاسی، کۆمەڵایەتی، ئابووری
و فەرهەنگیدا، بوون بە هۆی سەرهەڵدانی چەوساندنەوەی نەتەوایەتی و
بەرزبوونەوەی ئاستی بەرەنگاری و بزووتنەوەی ڕزگاریخوازانەی "نەتەوەیی"
لە کوردستان.
سەرچاوەکان:
بە فارسی:
• یرواند آبراهامیان، ایران در بین دو انقلاب، ترجمە احمد گل محمدی و
محمد ابراهیم فتاحی، جدول شمارە ١، ساختار قومی ایران، نشر نی، چاپ
شانزدهم، تهران ١٣٨٩
• یرواند آبراهامیان، مقالاتی در جامعەشناسی سیاسی ایران، مترجم سهیلا
ترابی فارسان، شرکت نشر و پژوهش شیرازە کتاب، چاپ اول ، تهران١٣٨٧
• یرواند آبراهامیان، تاریخ مدرن ایران ، ترجمە محمد ابراهیم فتاحی،
نشر نی، چاپ چهارم ، تهران١٣٨٩
• سعید نفیسی، تاریخ معاصر ایران، ص ٢٧، انتشارات فروغ، تهران ١٣٤٥
• لازاریف و ... تاریخ کردستان صص، ١٧١ و ١٧٢، مسکو ١٩٩٩، ترجمە فارسی،
منصور صدقی و کامران امین آوە، انتشارات فروغ، ١٣٨٦، کلن، آلمان
• لازاریف، محوی و ... کردستان معاصر، ترجمە کامران امین آوە، چاپ دوم،
نشر روشنگری، آلمان ٢٠١٧
• لازاریف، کردستان در ابعاد ژئوپلیتیک، ترجمە از روسی، کامران امین
آوە
• لازاریف، اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی و کردستان (سالهای ١٩٤٥
-١٩١٧ میلادی)، ترجمە از ک. امین آوە
• ا.آ گرانتوسکی و ... تاریخ ایران از زمان باستان تا امروز، ترجمە
کیخسرو کشاورزی، دانشگاە دولتی مسکو ١٩٧٧
• م. س. ایوانف، تاریخ نوین ایران، ترجمە هوشنگ تیزابی، ح. قائم پناە،
تهران، سلوج، ١٣٥٦
• دیوید مک داول، تاریخ معاصر کرد، ترجمە ابراهیم یونسی، انقلاب،
ناسیونالیسم و جنگ، چاپ دوم، پانیذ تهران١٣٨٣
• جاناتان رندل، با این رسوایی چە بخشایشی، ترجمە ابراهیم یونسی،
انتشارات پانیذ. تهران،١٣٧٩
• جواهر لعل نهرو، نگاهی بە تاریخ جهان، جلد دوم، ترجمە محمود تفضلی،
چاپ ١٣، انتشارات امیرکبیر، تهران ١٣٨٩
• رومان گیرشمن، کایلر یانگ و ... ایران باستان، ترجمە و تدوین دکتر
یعقوب آژند، انتشارات مولی، چاپ اول ١٣٨٩
• ژاک دو مرگان، زمین شناسی ایران، ترجمە کاظم ودیعی، نشر چهر، تبریز
١٣٣٩
• محمد امین زکی بیگ، زبدە تاریخ کرد و کردستان، جلد اول، ترجمە یداللە
روشن اردلان، نشر توس، تهران١٣٨١
• علی گلاویژ، مناسبات ارضی در کردستان(فروپاشی نظام عشیر‌ای) چاپ اول،
انتشارات روزبە ، تهران١٣٦١
• شیخ محمد مردوخ کردستانی، تاریخ کرد و کردستان و توابع یا تاریخ
مردوخ، جلد اول، عدە نفوس کردستان، چاپ دوم، ١٣٥١
• ایرج اسکندری، در تاریکی هزارەها، بە کوشش علی دهباشی، چاپ اول نشر
قطرە، تهران ١٣٧٧
• غلامرضا طباطبایی، منشآت فرهاد میرزا معتمدالدولە، شرکت چاپ و
انتشارات علمی تهران ١٣٦٩
• علی اصغر شمیم همدانی، کتاب کردستان، مطبعە امید،، تبریز١٣١٢
• یوسف بیگ باباپور و مسعود غلامیە، فتنە شیخ عبیداللە کرد، گزارش
وقایع حملە اکراد بە صفحات آذربایجان در دورە قاجار، کتابخانە، موزە و
مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، تهران ١٣٩٠
• ابراهیم صفائی، اسناد برگزیدە دورە قاجار، سند چهارم، انتشارات بابک
٢٥٣٥، تهران
• سید محمد صمدی، تاریج مهاباد، انتشارات رهرو مهاباد، ١٣٧٣
• عبداللە عطایی، افراسیاب جمالی، کامران حمانی، واکاوی زمینەها و علل
شورش اورامان در عصر ناصری، تاریخ‌های محلی ایران، مقاله 5، دوره 3،
سال سوم-شماره دوم-پیاپی ٦، دانشگاە پیام نور، بهار و تابستان ٩٤،
پاییز ١٣٩٤،
• جمال میرزا عزیز، قیام ١٨٨٠ کردستان در اسناد محرمانە بریتانیا،
ترجمە بهزاد خوشحالی، نور علم، همدان ١٣٧٩
• عباس زارعی مهرورز، بررسی تاثیرات سیاسی و اجتماعی طریقت‌های کردستان
در آغاز قرن بیستم، تحقیقات تاریخ اجتماعی، پژوهشگاە علوم انسانی و
مطالعات فرهنگی، سال پنجم، شمارە اول، بهار و تابستان ١٣٩٤
• معصومە خباز، تاریخچەی تقسیمات کشوری در ایران و کاربرد آن در
سرشماری، آمار، شمارەی ٢١ آذر و دی ١٣٩٥
• قانون تشکیل ایالات و ولایات و دستورالعمل حکام، مصوب ١٤ ذیقعدە
١٣٢٥،
http://rc.majlis.ir/fa/law/show/90101
• مظهر ادواری، جنگ جهانی اول، تبعات و پیامد‌های آن در هورامان، جام
جم، ١٧ تیر ١٣٩٣
بە کوردی:
• میرشەرەف خانی بدلیسی، شەرەفنامە، مێژووی ماڵە‌میرانی
کوردستان،وەرگێرانی مامۆستا هەژار، چاپی هەشتەم. پەخشانگای پاییز،
تاران ١٣٩٣ی هەتاویی
• درایڤر و کورد، کۆمەڵەی پێنج وتار، ڵاپەرەی ١٣١-١٣٠، وەرگێران
ئەنوەری سوڵتانی، بنکەی ژین سلێمانی ٢٠٠٥
• کەمال مەزهەر ئەحمەد، کوردستان لە سالەکانی شەڕی یەکەمی جیهانیدا،
کۆری زانیاریی، بەغداد ١٩٧٥
• ن.ا. خەڵفین خەبات لە ڕێی کوردستاندا، وەرگێڕ لە ڕووسیەوە جەلال تەقی،
سلێمانی ١٩٧١، چاپخانەی ڕاپەڕین
• عەبدولقادر شکاک، بارودۆخی سیاسیی کوردستان لە نێوان ساڵانی
١٩٠٥-١٩٣٠، ، چاپی یەکەم ٢٠١٣، دەزگای ڕۆشنبیریی جەماڵ عیرفان، سلێمانی
• کاوەی بەیات، خۆرهەڵاتی کوردستان لە بەڵگەنامەکانی وەزارتی ناوخۆی
ئێراندا تایبەت بە یەکەمین جەنگی جیهانی. وەرگێرانی مستەفا غەفوور.
هەولێر ٢٠١٣، دەزگای موکریانی
بە ڕووسی:
• ژیگالینا، بزووتنەوەی نەتەوەیی کورد لە ئێران(ساڵەکانی ١٩٤٧-١٩١٨)
دەزگای زانست، مۆسکۆ، ١٩٨٨
• ک. و. وێرتیایف و س. م. ئیوانف، ناسیۆنالیزمی کورد، مێژوو و نوێخوازی،
ئاکادێمی زانستیی ڕووسیە، ئەنستیتووی ڕۆژهەڵات‌ناسی، دەزگای چاپی
URSS مۆسکۆ.٢٠١٥
• ن. ز. مۆساکی، کوردستان: سامان و سیاسەت، بەرگی یەکەم، ئەنستیتووی
ڕۆژهەڵات‌ناسی،مۆسکۆ ٢٠٠٥
• ئەنسیکلۆپێدیای مێژووی سۆڤییەتی، ، بەرگی ١٠، مۆسکۆ،١٩٦٧
http://adverbum.org/ru/sovetskaja-istoricheskaja-enciklopedija10=514
بە ئینگلیسی:
• WadieJwaideh, Kurdish National Movement, Its
origins and Development, First Edition 2006, Syracuse University
Press, New York,
• World War I,
https://en.wikipedia.org/wiki/World_War_I
__________________________________________________
پەراوێز:
٨٠-
مامۆستا هەژار، پێشەکی وەرگێڕ بۆ شەرەفنامە، مێژووی ماڵە‌میرانی
کوردستان،میرشەرەف خانی بدلیسی لاپەڕەی ٣٨، چاپی هەشتەم. پەخشانگای
پاییز، تاران ١٣٩٣ی هەتاویی.
٨١-
سەرچاوەی پێشوو، لاپەڕەی ٣٩.
__________________________________________________
بەشی
چوارەم:
www.emrro.com/kurdistanless4.htm
بەشی
سێیەم:
www.emrro.com/kurdistanless3.htm
بەشی
دووەم:
www.emrro.com/kurdistanless2.htm
بەشی یەکەم:
www.emrro.com/kurdistanless1.htm
ماڵپەڕی کامەران ئەمین ئاوە
|
