په‌یوه‌ندیپه‌رتووکخانه‌رۆشنبیرییلینکئه‌رشیفنووسه‌رانده‌سپێک

٢٩\٨\٢٠١٩

لە بارەی هاوڕێیەتییەوە.


حیكمەت نامیق     

- بەشی دووەم -


وەك باسمانكرد،هاوڕێیەتی چەندین جۆرو ڕەهەندی هەیە،سۆسێولۆژیا پێماندەڵێت: هاوڕێیەتی بەرەنجامی بەكۆمەڵایەتی بوونی مرۆڤەكانە لەگەڵ یەكتردا. هاوڕێیەتی سروشتیوایە بەپێی زەمەن و شوێن، كۆتایی دێت یان كاڵ دەبێتەوە، تەنانەت ئەگەر هاوڕێەتیەكە ڕوحیش بێت.چەمكی هاوڕێیەتی لەدوای پۆست مۆدێرنەو زاڵبوونی تۆڕەكۆمەڵایەتیەكان بەتەواویگۆڕانی بەسەرداهاتووە، بەشێوەیەك هیچ نۆڕمێكی كۆمەڵایەتی ڕوڵی تیادا ناگێرێت. ئەگەرچی هاورێیەتی زۆرجار بڕیاری تاكەكەسییە، بەو مانایەی، دوو هاورێ فیكر و هەڵسوكەوت و میزاجیان لەیەكترەوە نزیكە. لە هاوڕێیەتیدا، جیاوازییەكان هاوڕێیەتی جوان دەكەن، ئەگەر بەگۆڕینەوەی ئایدیاو ماریفە وەك بوارێك بۆ دیسكۆرسكرن بەكاری بهێنن. لەئیستادا هاوڕێیەتی بووەتە كاتی و سودی كەسی، بەتایبەتی لەشوێنی كاردا. مرۆڤەكان لە شوێنی كاردا زوو دەبنە هاوڕێ و زووش یەكتر بەجێدێڵن، لەوەش زیاتر لەدوای سەردەمی مۆدێرنەو تازەگەری، زۆرجار سێكس و سۆزداری شوێنی هاوڕێیەتی گرتۆتەوە، ئەوەی پەیوەندیی هۆگربوون و سۆزداری هەبێت لەنێو یەكتردا بەهاورێ هەژماردەكرێ، بەتایبەتی لە نێوان هەردوو ڕەگەزدا.یەكێك لەتایبەتمەندییەكانی هاوڕێیەتی، پاراستنی نهێنیی یەكترە بەشێوەیەك تامردن پەیمان دەدەن یەكتر نەشكێنن و ئاكاری هاورێیەتی بپارێزن، بەڵام دوای كۆتایی هاتنی پەیوەندیەكە زۆرجارنهێنی یەكتر بڵاو دەكەنەوە واتە ئەوەی دەمێنی تەنها خودە و تەنهاییە بۆیە پەیوەندیی هاورێیەتی سروشتێكی تەمو مژاوی هەیە، بە تێپەربوونی كات كۆتایی دێت، بەمەش مرۆڤ تەنها دەگەرێتەوە لای خودی خۆی. سەرنج بدە هاورێیەتی سیاسیەكان وەك تایپێك لە هاورێیەتی، كاتێك بەرژەوەندی هەردوولا دەكەویتە مەترسی دواتر دەبنەوە دوژمن و سەنگەر لەیەكتر دەگرن، رەنگە تەمەنێك لە پەیوەندی هاورێیەتیان بەسەر بردبێت بەڵام دواجار هەرچی ناشیرینییە بەیەكتری دەكەن.بۆوێنە دووهاورێی كەسی چەندین ساڵە، دوای تەواوبوونی پەیوەندییان تەنانەت نكۆڵی لە یادگاریەكانی یەكتریش دەكەن.


دەمەوێ ئاماژە بەوە بدەم،كە مەرج نیە لەنێو هاورێیەتی خێزاندا، هاوڕێیە تی هەبێت واتە دەكرێ ژن و مێردبن بەڵام هاورێ نەبن بە پێچەوانەشەوە، یاخود دەشێ دوو برای یەكتر بن، هاورێی یەكتر نەبن بە پێچەوانەشەوە هەر راستە، بەڵام بە دەربرینی من، ژن و مێرد ئەگەر نەبنە هاورێی هەمیشەیی پەیوەندییەكی سەقەت بەیەكیانەوە دەبەستێتەوە.

هاورێیەتی و كێبڕكێكردن.


ئەم جۆرە تایپەی هاوڕێیەتی، لەوڵاتە گەشەكردوەكان هەیە زۆر جار بەگروپ ئەنجامی دەدەدن وەك ململانێیەك بۆ گەشەسەندنی پەروەردە و سێكتەرەكانی دیكە سودی لێوەردەگیرێت. لێرەدادەكرێ هاورێ بن بەڵام بۆ كاری باشی وەك خوێندنەوەی كتێب، داهێنان لە بورای ماریفی و فیكری كێبڕكێ بكەن یا ئەوەتا دوو پرۆژەی جیاوازیان هەبێت بۆ پێشخستنی سێكتەرێك لە سێكتەرەكانی وڵات.

هاوڕیەتی و تۆڕەكۆمەڵایەتیەكان .


لە سەردەمی ئێستادا، مرۆڤ بەتەواوی لە رێگەی بەرنامە ئەلیكترۆنییەكانەوەبە تۆرە كۆمەڵایەتییەكانی وەك فەیسبوك، ئیستیگرام، تویتەر و ئەوانی دیكە سەرقاڵە.بەشێوەی ئەرێنی و نەرێنی مامەڵە لەگەڵ ئەو دونیایە دەكات، كە مۆدێرنە لەگەڵ خۆی بۆ نێو پەیوەندییە كۆمەڵایەتیەكان هێناویەتی، بەشێوەك مرۆڤ بووەتە كەسێكی لاوازو بەرخۆر، بەدیوە نێگەتیفەكەی وەك كەسێًكی واقیعی ناژیت، سایكۆلۆژیەتی شێواوە لەم ڕوەوەتۆرە كۆمەڵایەتییەكان كاریگەری ڕاستەوخۆی لەسەر هەڵسوكەوت و كردەوەكانی داناوە، ڕۆژانە چەندین كاتژمێر بۆبینینی لایك، كۆمێنت، پۆستكردن، چات، بڵاوكردنەوەی وێنە و گەڕان بەدوای هاورێ تەرخان دەكات. دروستكردنی هاوڕێ لە تۆڕەكۆمەڵایەتیەكان بۆ چێژ و سودە، زۆربەی جاریش كاتیە و زوو بەسەر دەچێ، بەدەگمەن دەبێتە هۆی دروستكرنی هاورێی باش.

 


- بەشی سێیەم -
 


هاورێیەتی لەنێو كورددا.


بەرلەوەی باسی هاوڕێیەتی لە نێو كورد بكەم،دەمەوێ ئاماژە بە ڕۆلی ئابووری چینەكان بدەم، لە گەشەكردن و كزبوونی هاورێیەتی. بەدێژایی مێژوو فاكتەری ئابووری یا چینەكان بەگشتی زۆرجار پەیوەندییە كۆمەڵایەتیەكان دیاریدەكەن بو وێنە چینی دوڵەمەند بە سامانی ئابووری هەمیشە پەیوندیی ئابووری، كۆمەڵایەتی و هاورێی هاوشێوەی خۆی هەیە بە پێچەوانەشەوە بۆ چینەكانی دیكەش ڕاستە.


ئەگەرچی هاوڕێیەتی وەك باسمانكرد لەپێش دونیای مۆدێرنە، كەوا داودەزگاكانی بەكۆمەڵایەتیبوون، دیاریاندەكرد، ئێمەی كوردیش لەو ڕێگەیەوە هاوڕێمان پەیداكردووە. بۆ ئێمە مزگەوت، قوتابخانە، گەڕەك و زانكۆ باشترین شوێنی دروستكردنی هاورێ بووە، ئەوە جگە لە شوێنی كاركرن بەگشتی و هەروەها پەیوەندی خزمایەتیش ڕۆلێ لەوبارەیەوە هەبووە،پێشتر لەنێو گەڕەكەكاندا هاوڕێیەتی منداڵی بووەتە سەرچاوەی دروستكردنی هاورێ، ئەو جۆرە لەنێو كوردا تاڕادەیەك بە پیرۆز وەسفدەكرێ چونكە یادەوەری منداڵی هەمیشە لای مرۆڤی كورد جێگای ستایش و ڕێزبووە،بەڵام ئەو تایپەش بە تێپەربوونی زەمەن كۆتایی هاتووە، تەنها وەك سۆزێك جارجارە بیری یادەوەری ئەو ڕۆژانە كراوەتەوە، كە تیایدا كاتی مناڵیت تیا بەسەربردوە. هاورێیەتی و یادەوەری هەمیشە بەیەكەوە بونە بەڵام دوای كۆتای هاتن دەكرێ ئەو یادەوەریانە ببێتە ئەزموونكردنی مرۆڤەكان و بەكارخستنیان بۆ گەشەكردنی لایەنی دیكەی ژیانی مرۆڤەكان. یەكێك لە پرەنسیپەكانی هاوڕێیەتی بریتییە لە وەفاداری نێوان كەسەكان لەسەردەمی زوو یا بەدیاریكراو ی وەختێ بەهاكان رولێان هەبوو لە ئاراستەو پەروەردەكردنی مرۆڤەكان تارادەیەك وەفا هەبوو لە نێو پەیوەندی هاورێیەتیدا بەڵام دواجار بە تێپەربونی كات كاڵ بۆتەوە.


جاران هاوڕێیەتی بە كۆمەڵێك پێودانگ و پێوەر دیاریدەكرا، وەك هاوتەمەنی، هاوسێیەتی، خزمایەتی، باوان،هاو عەشیرەتی و هاو حیزبی هەموو ئەو كەناڵانە وەك سیستمێكی نا فەرمی لەدەست نیشانكردنی هاوڕێ لەنێو مرۆڤی كوردیدا ڕۆڵی خۆیان هەبووە،نەوەی كۆن وەك چۆن بۆچون و پێرسپێكتیڤی خۆی لە ئاراستەكردنی شێوە ژیانی تۆبەگشتی دەسەپاند، هەرئاواش دەكرد لەدروستكردنی هاورێ ئاراستەی دەكردی. لەبەر كۆمەڵیك هۆكاری كۆمەڵایەتی و سایكۆلۆژی، كەوا پێشوتر و ئێستاش باوبووە رەنگە ئەمەش زۆربەی كەلتورو كۆمەڵگاكان بگرێتەوە، بۆنموونە لە بابەتی هاوتەمەنی هەمیشە كۆمەڵگاو خێزانەكان پێیان وایە پێویستە هاوشێوەی تەمەنی خۆت بكەیتە هاوڕێ، باشترە بۆ نرخاندنی ئەرێنی كۆمەڵگا لەوبارەیەوە،یان هاوسێیەتی باشترە لە دەرەوەی ژینگەی لۆكاڵی، جا بەم شێوەیە جاران هاوڕێیەتی نەریتە كلاسیكیەكانی خێڵایەتی زیاتر هەژموونی بەسەر رێكخستن و كۆنتڕۆڵكردنی تاك بۆ دروستكردنی هاوڕێیەتی هەبووە هەم وەك نەریتێًك هەم وەك سەرمایەیەكی رەمزی لەنێو كومەڵگا پەیرەوی لێوە كراوە.واتە نۆرمە كۆمەڵایەتیەكان بەگشتی بەسەر كەسەكان زاڵ بووە چونكە كۆمەڵگا پێیوایە ئەو نۆرمانە دواجار هاورێی خراپ و باش لەیەكتر جیادەكاتەوە. هاورێی خراپ دونیایەك ئاریشەی كۆمەڵایەتی و لادانی كۆمەڵایەتی بەدوای خۆیدا جێدێلێ، بۆیە لە پێشودا خێزان لە هەمبەر پەیداكردنی هاورێ هەمیشە ڕۆلی چاودێریكردن و سنوردانانی تەواوی لەسەر ئەندامانی هەبوو.


چینی ناوەندو هاورێیەتی.


چینی ناوەند لە بونیاتنانی هاورێیەتیڕوڵی هەیە، سۆسیۆلۆژیا پێماندەلێت زۆربەی ئەوانەی هاورێن لە چینی ناوەندن چونكە ئەوچینە بە پەیوەندی ڕووبەروو دەناسریتەوە مرۆڤەكان لەنێو شۆێنگە گشتیەكان بەیەكدەگەن، هەروەها لە نێو ڕۆتینی ژیانی ڕۆژانەیان گوزەردەكەن، چونكە پەیوەندییەكی هاوکاریی لەنێو ئەو چینە گرنگەی كۆمەڵگا هەیە،كە دەشێ ئەو هاوڕێەتیە ببێتە هۆی خۆشەویستی نێوان مرۆڤەكان و بەكارهێنانی بۆ یەكبوون و گۆڕانكاریكردن. پێموایەچالاكی گروپی لەنێو كۆمەڵگادا بۆ نەبوونی ئەو چینە و لاوازی ئەو جۆە پەیوەندیە كۆمەڵایەتیە دەگەرێتەوە، كەوا لە نێو كورد هۆكارێكە لە هۆكارەكانی چەقبەستویی كۆمەڵگا و نەگۆرانی.


دوای بڵاوبوونەوەی دونیای تەكنەڵوژیا و گۆڕانە یەك بەدوای یەكەكان ئیدی وێناكردنی كۆمەڵگا بۆ شتەكان گۆڕانی بەسەرداهاتووە، شوێنی كار بووەتە سەرچاوەی گەڵاڵەكردنی هاورێ گرتنیاخود لە زانكۆ قوتابیان دەبنە هاورێی یەكتر رەنگە زۆر نزیكیش بن بەڵام دوایی تەواوبونی زانكۆ بەرەبەرە كاڵ دەبێتەوە تەنانە دەپوكێتەوە، لە فەیسبووك دەبنەوە بەهاورێی جاران، دواتر لەسەر پۆستێك یاخود لەسەر لایكێك، كە بە دڵی نەبوو بڵۆكت دەكات، ئەوە ئەوپەری كۆتایی هێنانی سەردەمی هاورێیەتیە. بەگشتی لە فەرمانگە تائەو كاتە هاورێتە كە كارت لەگەڵی هەبوو دواتر بەهەمانشێوە هاورێیەتیەكە تەواو دەبێت، پرسیار ئەوەیە بۆچی پەیوەندییەكان لەسەردەمی ئێستادا كە بە دونیا دوای تازەگەری دەناسریتەوە، پەیوەندییەكان لە زۆربەی ئاستەكانی هاورێیەتی بەرەو توانەوە دەچێت ؟دەكرێ وەك پێویستی بە لێكوڵینەوەیەكی جدی لەوبارەیەوە هەبێت.


هاورێیەتی و نیفاقكردن.


تارادەیەك ئەو جۆرە دیاردەیە لەنێو كوردا بوونی هەیە، كورددەمێكە ئەو سیفەتە خراپەی لە نێو پەیوەندیە كۆمەڵایەتیەكاندا دووبارە دەكاتەوە، ئەگەرچی فاكتەری زۆرە رەنگە هێندێكیان لە ڕووی سایكۆلۆژییەوە پەیوەندی بە سروشتی كەسیایەتی تاكی كوردەوە هە بێت،كە هەمیشە لەبەرامبەر خۆی و ئەویتردا هەستی بەكەمی خۆی كردووە، یا بەشێكی زۆری پەیوەندی بە پرۆسەی بە كۆمەڵایەتیبوونی مرۆڤەكانەوە هەیە،كە لە بنەچەدا مرۆڤی دوو ڕوو و مزدەوج دروستدەكات. لەو بارەیەوە ئاین و پەروەدرەی كۆمەڵایەتی پشكی شێریان بەركەوتوە، ئەو جۆرە تایپە لە هاورێەتی لە نیو هەموو سێكتەرەكاندا بوونی هەیە، هەروەك لە نێو ڕۆشنبیران، ڕِۆژنامەنووسان، مامۆستایان و گشت كایە و شوێنگە كۆمەڵایەتیانەی مرۆڤی تیایە.ئەو فۆرمە لە هاورێتیە ئەو پەری بێنرخكردنی مرۆڤەكانە لەگەڵ یەكتردا، لێرەدا هەموو ئەدگارە خراپەكانی هاورێیەتی تیا بەرجەستە دەبێ و پەیوەندیەكە زوو تەواو دەبێ، دوای تەواو بوونیشی بكەرەكان قسەو قسەلۆكیان لەسەریەك هەردەمێنی بەغایبی هەردوولا، لای كەسانی دیكە سلبیاتی یەكتر باسدەكەن و ئیش لەسەر شكانەوەی یەكتر دەكەن، بۆیە ئەو جۆرە لە هاورێیەتیە بەرژەوەندی و سودی  زۆری تیایە تاسەرنابێ و زوو دەتوێتەوە.


لە كۆتایدا پێموایە هاورێیەتی بریتییە لە داماڵینی مرۆڤ لە خۆپەرستی و كاركردن لەسەر خۆنەویستی، بەم جۆرە هاورێیەتی دەبێتە هەوێنی دروستبوونی خۆشەویستی نێوان مرۆڤەكان لەگەل یەكدی وكاركردن بۆ خێرو چاكەكاری.
____________________________________________
سەرچاوەكان:
١- پەیوەندییە مرۆییەکان. ستفن دۆک.
٢- فەلسەفەی هاوڕێیەتی. مارک ڤێرنن.

____________________________________________

بەشی یەکەم: www.emrro.com/lebareyhawreyetiyewe1.htm
 

 

hikmatnamiq@gmail.com
 

 

 

 

په‌یوه‌ندیپه‌رتووکخانه‌رۆشنبیرییلینکئه‌رشیفنووسه‌رانده‌سپێک