١٥\٩\٢٠١٤

لە سیبیریاوە بۆ بەغدا.

هێمن عـوسمان عەبدوڵا

"لە دنیایەکدا کە زەمان بازنە ئاسایە ، هەموو تەوقەکردنەکان ، ماچەکان ، لەدایکبوونەکان ، وشەکان ، پیت بە پیت دوپات دەبنەوە ، هەموو شتێک لە ئایندەدا دووپات دەبێتەوە ، هەموو ڕووداوەکان ملیۆنان جار لە ڕابردوودا ڕوویانداوە" ئەمە پاراگرافێکى بچوکە لە ڕۆمانى (خەونەکانى ئەنیشتاین)ى ئالن لایتمان. ئەم ڕۆمانە ، لەبەردەم بۆچونێکى نوێدا ڕامان دەگرێ و ئەو پەیامەمان ئاراستە ئەکات ، مادام زەوى بازنە ئاسا دەخولێتەوە ڕووداوەکان لە پێشتردا ڕوویانداوە و ، بەردەوامیش دوبارە دەبنەوە . گەر ئایندە چاو لەڕێى ڕووداو و پێشهاتى نادیار و نوێ بێ ئەوە بە بۆچونى ئەم نوسەرە ئایندە هیچ نیە جگە لە ڕیسکێکى کۆن و دوبارە ، پێویست ناکات مرۆڤ لە ئایندەیەک بترسێ نەدیار و نەدیدەیە ، هەموو ئایندەمان دەزانین لە ڕووداوگەلێکى دوبارە پێک دێت ، ژیانى هەنوکەیش هیچ واتایەکى نییە . ڕووداو و پێشهاتەکان دووبارەبن بێ شک کەسەکان کە ڕووداوەکان لەسەر دەست و فیکر و مامەڵەى ئەوان دێنە ڕوودان ، خاوەنى ڕەفتار و گوفتارى دووبارەن . گەر ڕووداوەکان لە زەمەنێکى بازنە ئاسادا دوبارە بێت ئەوا هەمان ئەو توێژەى مرۆڤ دەیخولقێنێ کە لەوە و پێش بوون ، مرۆڤێک بە سیفات و هزرى نوێوە نییە لەو حەوت ملیار مرۆڤەى دانیشتوانەى زەوى بیر و رەفتاری جودا بێ ، بەچەندین ملیۆن مرۆڤان وەک یەک بیر دەکەنەوە وەک یەک هەڵسوکەوت دەکەن ، ڕەنگ و ڕوخساریشیان وەک یەکە ، هەرگیز مرۆڤێکى جیاواز "لە کردار و گوفتار ، هزر و فیکر و ، خواردن خەوتن ، ڕێگرتن و ، دانیشتن و مامەڵەى ڕۆژانە" ى ئەو حەوت ملیار دانیشتوانەى زەوى لەدایک نابێ ، نەچێتەوە سەر کەسیان . مرۆڤەکانیش و ڕوخسارەکان دوبارەن ، ئەم دۆخە بەتایبەت لاى سیاسییەکان و دیکتاتۆرەکان بەرچاو ترە ، حکومەت و سەرکردە دیکتاتۆرەکان لە ساڵ و کاتى جیاوازیشدا بوون بەڵام زۆرینە لە بڕیار و دەسەڵات و شکاندنى شکۆى مرۆڤ هاوبەشن ، جولەکەیەک بەدەست هیتلەرەوە پاشان ئێراقییەکان بەدەست سەدامەوە و ئێستایش بەجۆرێکى تر کۆرییەکان بەدەست کیم جۆنگەوە ، هەنووکەیش ئێراق بەدەست پیاوێکەوە لە کەرامەتى دینى و تائیفى و مەزهەبییان دەدرێ ، دیکتاتۆرەکان وەک زەمەن و ڕوداوەکان زیاتر و زووتر دوبارە دەبنەوە بەر پێگرتنیان نە بەزانست و نە بەتەکنەلۆژیا نە بەهەڵکشانى ساڵ و گۆڕینى ژمارەیان نابەسترێتەوە.

ئەمرۆکە لە هەمووشوێنێک ناوچەکە و ئێراق بەتایبەتى زەمەن و ڕووداوەکان ، کەسەکان و ڕەفتاریان دوبارە دەبنەوە ئایندەیەکى خراپ و نزیکى شلۆقى دووبارەى لێوە دیارە ، ئەوە ئێستا و ئەم چەند ڕۆژ و هەفتە و مانگ و ساڵەى ڕابردوو نییە ئێراق نا ئارامە ، بەڵکو سەد ساڵ زیاتریشە ئێراق لە دۆخێکى ناهەموار دایە ، ژیانى چەند ساڵەى ئێراقییەکان لە ژورێکى تاکەکەسى دەچێ ، مامەڵە کردنیان وەک زیندانییەک بووە، زیندانییەک وادەزانێ ئاسمان تەنها لە دەلاقەى ژوورەکەى ئەو شینە ، خودا تەنها بەقەد ئینفیرادییەکەى دەبێ ، مرۆڤ لە زیندانێکى وەهادا بیر لەوە دەکاتەوە هێندە خۆى بچوک بکاتەوە تا بتوانێ ، لە کونى ئاوەڕۆکەوە لەگەڵ پیسى و گەن و گوێکەوە هەر چۆن بێ بتوانێ دەرچێ ، بەشێوەى جیا ، بەنهێنى و بە دیاریکراوى کەم تا زۆر ، سەد ساڵە ئێراق گیرۆدەى دەستى جەنگى سارد و گەرمى ئائیفى و مەزهەبى و کۆمەڵایەتییە ، لەوەها ژینگەیەکى وێراندا تاک تووشى داڕمانى دەروونى و بەدوى ئەویشدا ئەخلاقى و ئاینى و مەزهەبى کۆمەڵایەتى ئەبێ چاو و هزرى تەنها نێچیرەکەى بەرامبەرى دەبینێ چۆن بتوانێ تۆڵەى لێ بکاتەوە ، ئیدى ئەم تۆڵە لەیەککردنەوە بەناو گروپى جیاوە " ئەسحاب و ئەلهەق ، خیلافەى ئیسلامى ، موجاهیدانى بەدر و دەیانى تر" لەهەمان کاتیشدا بەپێى ڕاپرسى سەنتەرى گالوب ئێراقییەکان ناشاد ترین مرۆڤن ، لە هەمووکات زیاتر و ئێستا پێویستمان بە پاراستنى کەرامەتى ئێراقییەکانە.

دۆستۆیفسکى کە فەرهەنگی ناسینى ڕەفتار و گوفتار و سایکۆى مرۆڤە ، سەد ساڵ و زیاتر لە نێو ڕۆمان و کەسایەتییەکانییەوە لە سیبیریاوە باسى کێشمە کێشى ئاینى و مرۆڤى کردووە لەگەڵ یەک و لەگەڵ دونیا ، دۆستۆیفسکى لەسیبیریاوە لەنێو یاداشتەکانى دەنووسێ " پیاوانێک هەن قەت ڕۆژێک لە ڕۆژان ، دەستیان نەچووەتە خوێن ، کەسیان نەکوشتووە ، بەڵام زۆر لەوانە دڕو دڕەندەترن کە شەش کەسیان کوشتووە" ئێمە خێرا شێوەى پیاوانێکى باڵا و هەیکەلى و سیاسى سونى و شیع مەزهەبمان لە بەغدا دێتە بەرچاو ، دۆستۆیفسکى ڕۆژێک بیرى لە بەغدا ، موسڵ ، بەسرە ، دیالە ... و ڕۆژهەڵاتى ناوین نەکردووەتەوە بەڵام لە زەمەنێکى بازنە ئاسادا زیندانییەکەى سیبیریا بووەتە موسڵ بووتە ئەنبار کاتێک لەشوێنێکى دیکەى یاداشتەکانیدا لە نێو زیندانى سبیریاوە دەنوسێ" "مرۆڤ چەند بچوک بێ ، چەند نەگبەت بێ و چەند کەم بایەخ بێ ، بەتەبیعەت حەز دەکات کەرامەتى مرۆڤانەى بپارێزرێت ، هەر زیندانییەک زۆر چاک دەزانێ زیندانییە ، دڵنیایە کەسێکى بێزراوى نا خۆشەویستە و ، دەزانێ لەچاو بەرپرسەکانیدا هیچ نییە ، بەڵام نە تەلبەند و نە کۆت و زنجیر ئەوەى لەبیر نابەنەوە کە مرۆڤە و دەبێ مامەڵەیەکى مرۆڤانەى لەگەڵ بکرێت" هەنووکە ئێراقییەکان شارەکان و مزگەت و ئیمام زادە و کلێسایەکانیان لى َ بووەتە زیندان گەر هەڵگرى ناسنامەى هەرکام لەو ئاین و مەزهەبانەبیت بەدەستى ئەوى دیکەیان کوژاروى هەموو دەزانن گیرۆدەى دەستى جەنگى مەزهەبین . ئێراقیەکان مەسیحى بن یان شیعى یان سونى بۆرژوا بن یان بە پێچەوانەوە ، چەندێک خۆیان بە کەمینەو بچوکتر لە پیاوە باڵا سیاسیەکانى بەغدا بزانن پێویستیان بەوەیە کەرامەت و شکۆى مرۆڤانەیان پارێزراو بێ ، مرۆڤ لە ڕووە سایکۆییەکەیەوە زیاتر لە هەموو شت لەکاتى شکۆى مرۆڤانەیدا هەست بە شکست و بچوکبونەوە دەکات ، ئەوە وایکردووە جەنگى ڕێکخراو گروپە تیرۆریستییەکان ، هاوڵاتیانى مەدەنى دەیکەن ، لە پێناو گەڕانەوەى ئەو شکۆیەدا خۆ وەپاڵ هەموو ناو و گروپێک ئەدەن کە بتوانێ لە نێو مەتەرێزێکدا چەک وەربگرێ گوللە بەسەرى دوژمنەکەیەوە بنێ.

ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست حەسارێکى گەورەیە و سنورى نێوان وڵاتەکانى بۆ دەستێوەردان و جەنگى تائیفى و مەزهەبى بۆ ئاود یو کردنى چەک و فیتنە و ئاشوب وەک پەڕەى سیگار وایە ، بۆ هاوڵاتى مەدەنى و گەشت و هات و چوونیش وەک ئاسن وایە و بایەقوش ناتوانێ دەرچێ ، لەم حەسارە گەورەدا ئەم سنورە بۆ دەست تێوەردانى یەکى دى زۆر ئاسانە ... کاتێک ئێراق سەد ساڵ بەر لە ئێستا مەلیکێکى لە سعودییەوە بۆ دەنێدرێ فەرمانڕەوایى خاک و خەڵکى بکات ، ئیدى شانشینى سعودى لە هزریدا تا دوو بۆ سێ سەد ساڵى دیکەیش خۆى بە میراتگرى خێراتى ئێراقى دراوسێى دەزانێ ، وا دەفکرێ هێشتا ئەم قەرزە تەواو نەبووە بەردەوام دەبێ وەریبگرێتەوە گومان لەوەشدا نییە هەمیشە چاوى کۆڵۆنیاڵ و دەوڵەتە کاپیتالیزمەکان لەسەر ئەم ناوچەیە بووە ، کەدەستت گەیشت بە یەکێک لە وڵاتانى ڕۆژهەڵات دەتوانى لەوێوەوە بەنێو پەرەى سیگارەکاندا دەستت درێژ بکەیت، تەواوى حەسارەکە کۆنترۆڵ ئەکەیت ، چونکە جیاوازى دەنگ و ڕەنگى ئاینى و، توندڕەوەى مەزهەبى و تائیفى و سیاسى ، نا هۆشیارى تاک هێندە تۆخ و دیارە بە سادەترین تاکتیک دەتوانى سەرجەمیان بدەیت بەگژ ئەوى تردا ، جگە لەمەش هەمیشە بۆ جیهان و ئەوروپا و ئەمریکا گرنگ بووە ڕۆژهەڵاتى ناوین جەنگێکى تێدابێ ئیدى ڕۆژێک لە ئەفغانستان و ڕۆژێک لە بەحرەین و یەمەن و ڕۆژێکیش لە میسر و سوریا و ڕۆژێکیش لەئێراق ئەم جەنگە دەکات ، ئارامى و تەناهى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست ، ڕۆژئاوا وەک مەترسییەک لەسەر خۆى بینیویەتى ، لە هەمانکاتیشدا خۆى وەک ڕزگارکەر دەهێنتێتە پێشەوە دەستى باوکایەتى و بەزەیییت پێدا دەهێنێ خۆى سەرت دەشکێنێ و ، هەر خۆیشى هەڕەشە لەوەکەسە دەکات سەرى شکاندویت دەڵى نابێ کەس دزى لێ بکات کەچى هەر خۆیشى کیسەى بۆ خێراتەکەت هەڵدوریوە . ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست ئەو دۆزەخە گەورەیە خۆت و خەون و خەیاڵت و هەرچیت هەیە و نییە دەسوتێنێ و پێى نازانى ئەو زیندانە گەورەیە بڕۆى بۆ هەرکوێ کۆتەکانى بە گەردن و ڕووخسارەتەوەن مرۆڤى ڕۆژهەڵاتى لە هەر پنتێکى ئەم دونیایە بێ دیارە ، مرۆڤێکى تێکشکا و کەپتکراوە بە ئاسانى سیماى دەناسرێتەوە مرۆڤێکى ناکۆک لەگەڵ خۆى و نەگونجاوە لەگەڵ دەوروبەرەکەى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست ستەیجێکى گەورەى مرۆڤى شەرمن و گرگن و بودەڵە و لە هەمان کاتیشدا توندڕەوە، ئەم مرۆڤە لە هەرکوێیەک بۆى بلوێ دەستى دەکاتەوە و خوێن دەڕێژێ زۆرینەى گروپە توندەڕەوەکانیش لێرەوە دروستبوون و بڵاو بوونەتەوە. زۆرینەى ڕۆژهەڵاتییەکانیش ڕێخۆشکەرى بە دۆزەخى کردنى ژیانى خۆیانن و بەردەوامیش ئەم ڕووداوانە ، زەمەن ئاسا دەخولێنەوە و ژیانى هەنوکە و ئایندەیش هیچ مانایەکى نییە ، هەنوکە ئێراقییەکان نائومێدانە لە خاکێکى وێراندا دەربارەى ئایندەیان لایتمان ئاسا دەڵێن" لە دنیاى بێ ئایندەدا هەموو خولەکێک کۆتایى دنیایە".

ماڵپەڕی هێمن عوسمان عەبدوڵا