|
٨\١١\٢٠١٧
پارتی و جوگرافیای
دەسەلات.
سه‌عید عارف باپیر
دور لە حەساسیەت ،پارتی لەم بابەتەدا نمونەی ستانداردە بۆناساندنی
(جوگرافیای دەسەڵات)، یەکێتی تەنها وەکو حیزبێکی بەرکاری پارتییە،
بەڵکو پێ دەخشێنێت لە ئاوێک پارتی لەزودا ڕشتویەتی، هاوتا بێت لە قۆرغی
جوگرافیای دەسەلاتدا..
(جوگرافیای دەسەڵات)لە ئێستاکەدا پارسەنگی یەکلایی کردنەوەی
لەخاوەنداری ترۆپکی بڕیاری چارەنوسی سیاسی دا ، بەجۆرێک بووە بەقەدەری
کوردستانی باشور..
ئێستا کاتێکی زۆر لەبارە بۆ تێگەیشتنی ئەم بابەتە .. چونکە تەنها سێ
پارێزگاکەی دوای راپەڕین ماونەتەوە ، دهۆک و هەولێر و سلێمانی ــ
گەرمیان و هەڵەبجە بەجۆرێک هەر لەجوغزی سلێمانی دا بون.
ئێستا دهۆک و هەولێری( پایتەخت ) ناوچەی داخراوی پارتی و بەمێژوی
جیاوازدا تێ دەپەڕن ، بەتایبەت دهۆک بەتەیمانی زمانیش دیالێکتەکەی
جیاکراوەتەوە ، ئەوەهەندێکە لە ناساندنی چەمکی ( جوگرافیای
دەسەلات)دا..
بارزانی باوک وەکو سەرۆکی پارتی ، لەسەرەتاوە خاوەنی عەقڵی یەتی (
جوگرافیای دەسەلات )بووە بە رەسەنی و بەبێ ڕکابەر..
یەکێتی قوتابیەکی لاسارو نانەجیبی ئەو قوتابخانەیەیە..
کاتێ ڕێچکەی بارزانی وەکو قوتابخانەیەک بە شانازییەوە دەناسێنرێت،
وانەکانی دەبێت لەسەر عەقڵیەتی ( جوگرافیای دەسەلات) دەرس و شەرحی خۆی
دەست پێ بکات.. پارتی لەهەژمونگەری کۆتایی ٢٦ساڵی حوکمی نیمچەسەربەخۆیی
دوای ڕاپەڕینیشی باشتر پێ تێدەگەین..
چۆن؟
کەسایەتی مەلا مستەفا تەوەری ئەم ستراکتۆرەیە.
بەوەی لەکایەی ئاینی ڕێچکەی سۆفییەتیەوە تەرجومە بووە بۆ دەسەڵاتێکی
دنیایی وەکو سەرەتاکانی یەکەی ( جوگرافیای دەسەڵات ) و بازنەی خۆی
فراوانتر بکات و لێکەوتن لەگەڵ دەسەڵاتی گەورەتری ناوچەکەدا دروست
بکات.
ئەم پیاوە لەسەرەتاکانی تەمەنی پێگەیشتنی دا تا کۆتاییەکەی لەسەر کایەی
ملمالنێی دەسەڵات بەردەوام بووە ، لەسەر حسابی دەسەڵاتی خێڵەکانی
دەوروبەری لەنێوەندێکی ىچوکەوە بۆ ناوجەیەکی فراوان تر تا دەگات بە
پێشەنگی کردنی سیاسی و چەکداری ڕزگاریخوازی کورد ، کە خۆی دەبینێتەوە
لە مێژوی ١٩٤٦ی دامەزرادنی پارتی دا وەکو قۆناغی سیاسی ، دواتر لە
ئەیلولی ١٩٦١ دا وەکوقوناغی بزوتنەوەی چەکداری پارتی..
لەماوەی ١٥ساڵی قۆناغی سیاسی بە غایبی و حازربونیەوە ، بارزانی سەرۆکی
بێ ڕکابەری حیزب بووە ، بەڵام ئەو کاتانە شتێک نەبوە ناوی ( جوگرافیا
دەسەلات) بوبێت..
لە ١٩٦١ەوە مێژوی دەسپێکی بزوتنەوەی چەکداری ئیتر( جوگرافیای دەسەڵات
)بونی هەیە..
جوگرافیای دەسەلات.
..بەوەی روبەرێکی جوگرافی بەهۆی هێزی چەکداریەوە دەبێت بە دیفاکتۆی
جۆرێک لەحوکم بۆ حیزب و سەرۆکی حیزب ، لێرەوە تان و پۆی کەسایەتی مەلا
مستەفا زیاتربەرجەستە دەبێت وەک لە تەنها سەرۆکێکی خاوەن دەسەڵاتی
سیاسی مەودایەکی زۆر لەتاراوگەو یان گەڕاوەیەکی پایتەخی عێراق نشین...
دوای ١٩٦١ ئیتربارزانی خاوەن دەسەڵاتە لە جوگرافیای وڵاتێک دا بەهێزە
چەکدارەکانی و ستافە سیاسیەکەیەوە دەتوانێت خەڵکی سڤیلی نێو
جوگرافیایەک حوکم بکات و کاریگەری بەسەر شار و شوێنەکانی تری
دورتریشەوە هەبێت...
لێرەوە ئەم پیاوە تامی ئەزمونی دەسەڵاتی بەشیوەیکی نوێ کرد ، لە
روبەرێکی جوگرافی فراوانتر لە دێ و ناو خێلە لۆکاڵیەکەی خۆی... لەم
روبەرە تازەیەدا بەرلێکەوتەی دەسەڵاتی کەسانی تری جیاوازلەبیری خێڵ
کەوت..
بارزانی بەهۆی ئەزمونی پێشینەی لە بزوتنەوەی چەکداری و قاڵ بونی لە
ململانێی خێڵایەتی دا ، کە پێکهاتەی بنچینەیی کۆمەڵگای کوردەواریە..
توانی بە هۆی مەکرو حیلەکانی خێڵەوە بەسەر ڕکابەرە نوێ و منەوەرەکان دا
سەرکەوێت ، (جوگرافیای دەسەڵات) لەوان پاک بکاتەوە و کایەی سیاسی یان
لاوازو لەکەدار بکات..
ئەم بارە نوێیەی( جوگرافیای دەسەڵات ) بارزانی خستە ناوەندێکەوە بەرەو
زیاترجەسپاندنی دەسەڵات و ڕێخوشکردن بۆ جینشینکردنی نەوەکانی و ەکو
ماڵی میراتی..
بارزانی کایەی حیزبایەتی زۆر لەخۆی بەبچوکتر دەبینیەوە ، یان هەروەکو
جامخەنەو ڕواڵەتێکی برە ودانی دەسەلاتی خۆڕسکی خۆی دەبینی.
بارزانی لەتاکڕەویەوە بەرەو سەرکردەی سونبول و رەمز هەنگاوی دەبڕی وبە
تەنهاو بێ ڕکابەربڕیاری لە ئایندەی شۆڕش و چارەنوسی سیاسی دەدا.
ژمارەیەکی حساب لەسەر کراو بولە عێراق ودراوسێکانی و هەرێمی ڕۆژهەلات
دا ...
ئەمانە تەنها دیوی نفوزی دەسەڵاتی بارزانی بون .نەوەکو میتۆدو جۆری
دەسەڵاتەکەی..
میتۆدی حوکم.
١- (خێڵگەری) جۆرێکی دەسەڵاتە، سەرۆکی خێڵ حوکمی دەگەڕیت بەسەر
تاکەکانی خێڵ دا وەکو چەسپاوێک لە جوگرافیایەکی گۆڕاودا ، چونکە خێڵ دا
بە هۆی ئاژەلداری و کۆچ ورەوکردنەوە جوگرافیای دەۆڕێت ژمارەی
ئەندامەکانی چەسپاون ..
٢- (دەرەبەگ) جۆرێکی جیاوازی حوکمە بەسەر شوێنی جوگرافی چەسپاودا
لەلایەن ئاغاو بەگ و خانەوە ..
بەڵام ئەفرادەکانی دەگۆڕێن بەپێی بارو زروفی خۆیان و ویستی دەرەبەگ.
بەپێی ویست و نیگەران دەرەبەگ ژمارەیان دەگۆڕێت.. بە نمونە جوتیارو
وەرزێری ملکەچو کارەرو موڵکانەدەر پەسەندو جێ رازی بون ومانەوەی
دەرەبەگن ..
بەپێچەوانەوە ئەگەر جوتیار و سەپانی سەرکێش و یاخی و بێ کارە بن ئەوا
بەر بڕ و بیانو پیلانی دەرەبەگ دەکەوێت تا دەگات بەدەرپەڕاندن و بگرە
کوشتن سڕینەوەی لە جوگرافیای دەسەلاتی ئاغا..
جۆری (دەرەبەگ)ی میتۆدو شێوازی دیاری ( جوگرافیای دەسەڵات) ی بزوتنەوەی
چەکداری ئەیلولی ١٩٦١ بوووە بە گەورە کراوی، تا دەگات بەهەرەسی ٦ی
ئازاری ١٩٧٥...
ئەوەی بارزانی لێ نارازی دردۆنگ بوبێت بەر ڕق و فشاری دەرپەراندن و
بگرە کوشتنیش کەوتووە ، چی بەتاک یان بەگروپ بوبێت..
بەردەوامی دەرەبەگی (جوگرافیای دەسەڵات).
لە دوای هەرەسی ١٩٧٥ و، دەست پێکردنەوەی بزوتنەوەی چەکداری ١٩٧٦ەوە
هەمان تاس و حەمامی عەقڵیەتی ( جوگرافیای دەسەلات ) هەلێ داوەتەوە
بەردەوام بووە ،هاوشان بە زۆر بونی ژمارەی حیزبەکان..
بەهەمان شێوە پاوەنخوازی قۆرغکردنی ( جوگرافیای دەسەلات) دەستی
پێکردەوە لەلایەن پارتی و یەکێتی یەوە وەکوسوڕی دووبارەی هەمان مێژوو.
بەوەی هەمو شەڕەکانی ناوخۆی براکوژی ودەرپەڕاندنی حیزبەکانی تر بەهەمان
عەقڵیەت و میسۆدی دەرەبەگی بووە..
قۆرغکردنی (جوگرافیای دەسەلات) بووە لەبەرگی ڕوالەتی فیکروئایدۆلۆجیای
باوی سەردەم وەکو چامجانەیکو ڕواڵەتی ئارایشتکردنی ڕوی دزێوی حیزب..
سەرەنجام.
ئێستا شێوازی (جوگرافیای دەسەلات) لە بەرگی نوێ و لە شاری ەورەداهەرود
حیزبی سەرەکی لێی بەردەوامن، پارتی وەکو خاوەنی بەرهەمێنەرەوەی رەسەن و
سەرەکی، دواتر یەکێتی بە کۆپییەکی تەلخ و ناشی، سات بەسات بەردەوامە لە
لاسایی و هاوشیوەبونی پارتی.. وای کردووە جەماوەر باوەڕی بە هیچ گۆڕان
و مژدەیەکی درۆزنانە نەمێنێت، بێ ئومێد ببێت لە ئایندەیەکی ڕۆشن و نوێ.
جەماوەر یەم جۆرە حوکمەی لێ بوە بە قەدەر و چارەنوسێک.. خەڵکانێک ئەو
پاوانگیریەی (جوگرافیای دەسەلاتی) بە جۆرێک بێ ئومێد و بێ چارەی
کردون.. ئیتر ناچن بە لای خانەی کۆپی و لاساییەکەی دا و دوای بەڵینی
تازەبونەوەی ناکەون.. بەڵکودەچنەوە بەرماڵی نوسخەئەسڵەکەی..
بۆیە قسەیەکی تێزئامێز لە ناودا دەگوترێتەوە... بەوەی: (هەمومان پارتی
بوونێک قەرزارین)..
٢٧\١٠\٢٠١٧
-
ستۆکهۆڵم
ماڵپه‌ڕی سه‌عید عارف باپیر
|
