٥\٨\٢٠٢٣

رەفتاری خراپی منداڵ لە پۆلدا.

محەمەد بەرزی      

یەکێک لە کێشە گەورەکانی ناو پۆلی خوێندن ، چۆنییەتی مامەڵەکردنە لەگەڵ هەڵسوکەوتی خراپی منداڵی بزێو و لاساردا . منداڵەکە نەک تەنها کاریگەریی لەسەر مامۆستا و ئارامی ناو پۆلەکە دەبێ ، بەڵکو ڕاستەوخۆش کاردانەوەی زۆر خراپی بۆ هەموو خوێندکارەکانی ناو پۆلەکە دەبێ ، بەهۆی بە فیڕۆدانی کات ، یان تێنەگەیشتنییان لە وانەکان. بێگومان ئەو منداڵانەی ئەو جۆرە رەفتارانە دەکەن ، هەر لە خۆیانەوە ئەو کارانە ناکەن ، بەڵکو بە گشتی هۆکارێک بزوێنەری ئەو جۆرە هەڵسوکەوتانەیە. یان لەوانەیە تاکە ڕێگا بێ ، بە مامۆستاکەی بڵێ : ( شتێک لە مندا هەڵەیە) . هەربۆیە نابێ بە تووڕەیی و هەڵچوون و سەرکۆنەوە وەڵامی بدرێتەوە و ڕووشکێن بکرێ ، بەڵکو پێویستە مامۆستاکەی بە وردی لە هۆکارەکانی بکۆڵێتەوە ، تا ڕێگایەکی لەبار و گونجاو بۆ چۆنییەتی مامەڵەکردنی بدۆزێتەوە . بەگشتیش هەندێک لـە هۆکارەکانی ئەو جۆرە هەڵسوکەوتانە بریتیین لــە:

١- باری تەندروستی: ئەگەر منداڵێک کێشەی تەندروستی هەبێ ، یان ئەگەر تووشی ئازارێک بووبێ ، یان شتێک دڵتەنگی کردبێ ، لەوانەیە بێزار بووبێ و بیەوێ بەو جۆرە هەڵسوکەوتانەی هەست و ئازارەکانی خۆی دەرببڕێ . هەر بۆیە ناکرێ ئەمجۆرە منداڵانە پشتگویێ بخرێن . پێویستە بە زوویی چارەسەریان بۆ بکرێت ، تا کێشە و هـەڵسوکـەوتیان خـراپتر نەبێ.

٢- گۆڕانکاریی: دەبێ بیربکەینەوە و بە دواداچوونیان بۆ بکەین ، تا بزانیین منداڵەکە لە ماوەی پێشوودا هیچ گۆڕانکارییەکی سەرەکی بەسەردا هاتووە ، تا هۆکاری ئەو هەڵسوکەوتە نائاساییانە بێ . بۆ نموونە خوێندنگاکەی گۆڕابێ ، ئافەرۆز کرابێ ، دایک و باوکیان جێابووبنەوە ، یان کەسێکی نزیکی کۆچی دوایی کردبێ و.. هتد.

٣- چاولێکەری: ڕەنگە منداڵەکە فێری چاولێکەری بوو بێت، وابزانێ بە نواندن دەتوانێ ئەوەی دەیەوێت بەدەستی بهێنێت . یان لە ناو خێزانێکدا ژیابێت هەموویان بە هەمان شێوە هەڵسوکەوت بکەن . یان لە ناو خێزانەکەیدا کێشەی تەندروستی و دەروونی و توندوتیژی و هاوار هـاوار و ئـاژاوە و دەمەقاڵێ هەبێ ، یـان ماددەی هۆشبەری تێدا بـەکاربێ . دیارە ئەو کێشانە بە ئاشکرا و ڕاستەوخۆ لە پەروردەکردن و هەڵسوکەوتی منداڵەکەدا ڕەنگدەداتەوە.

٤- بێزاری: زۆرجار هەڵسوکەوتی نامۆ و خراپی ناو پۆل ، منداڵەکە بێزاردەکات . پاشان پشتگویێ خستنی بەهرە و توانا و زیرەکی و بیرتیژی منداڵی بەهرەمەند ، وا لەو منداڵانە دەکات پەرچەکردار و رەفتاری نامۆ و خراپیان هەبێ.

٥- کرداری نادورست: کرداری نامۆ و نادروست لە ژینگەی ناو ماڵدا ، کاردانەوی زۆر خراپ لەسەر هەڵسوکەوتی منداڵ بەجێدەهێڵن ، بۆ نموونە : دواکەوتنی کاتی خەوتن ، یان نەخەوتنی پێویست . ئاژاوە و هات و هاوار و هەلوەسە ، نەبوونی یارمەتی و پشتگیری پێویست ، پاشان نەبوونی سنورێک بۆ ڕێگرتن لە رەفتار و هەڵسوکەوتی خراپ و نەشیاو.

‌هەوڵەکانی چارەسەرکردنی ئەو جۆرە هەڵسوکەوتانە.

لە ناو پۆلدا چۆن مامەڵە لەگەڵ هەڵسوکەوتی نالەباری ئەمجۆرە منداڵانەدا دەکەی . جا لەگەڵ ئەوەشدا ڕەنگە نەتوانرێت بە تەواوی بەسەر کێشەکانیاندا سەرکەوتوو بی ، بەڵام ئەم ڕێنماییانەی خوارەوە یارمەتیدەرە بۆ هەوڵی چاسەرکردنیان.

١- گۆڕینی نەرێنی بۆ ئەرێنێ: بە وریاییەوە دەستەواژەیان بۆ بەکاربهێنە . بۆ نموونە کاتێک منداڵێکی وەک ئالان ، لە ناو پۆلدا هاوار هاوار و قیژە قیژ دەکات . وا چاکە بڵێی : تکایە ئالان تۆزێک بە نەرمی و لەسەرخۆ قسە بکە ، نەک : واز لە قیژە قیژ و هاوار هاوار بێنە . لێرەدا وەڵامەکەت بە شێوەیەکی ئەرێنیی ، کاردانەوەی زۆر باشی لەسەر ئالان دەبێت.
سەرباری ئەوەی ئەگەر منداڵێک بە شێوەیەکی نەرێنی هەڵسوکەوتی کرد ، لە جیاتی ئەوەی سزای بدەیت ، هەوڵبدە هۆکارەکانی دەستنیشان بکەیت . پاشان باشترین ڕێگا بدۆزەرەوە بۆ چارەسەرکردنی. بۆ نموونە:
ئەگەر منداڵێک هەڵسوکەوتێکی خراپی کرد ، چونکە گرنگی پێ نەدراوە ، وا چاکە دەرفەتی زۆری بۆ بڕەخسێنرێت ، تا زیاتر قسەبکات . بەمەش منداڵ بە زوویی فێری هەڵسوکەوتی نوێ دەبێت و یارمەتی دەدات ، کە دەتوانێ ئەوەی دەیەوێت بێ کێشە و سزا بەدەستی بهێنێت و ئارامی بدات بە دەروونی.

٢- فێری شێوازی ئەرێنی بکە.
لە جیاتی نەهێشتنی هەڵسوکەوتە نەخوازراوەکان ، وا باشترە سەرنجت لەسەر ئەو رەفتارە باشانە بێت ، کە دەتەوێت لە ناو پۆلەکەدا ڕەنگبداتەوە . لەناو پۆلدا گفتوگۆ لەسەر هەڵسوکەوتی باشی ئەرێنی بکە . هەستە بە دروستکردن و هەڵواسینی پۆستەری ئامۆژگاری و بیرخستنەوە بۆ پۆلەکە . بەمەش وا لە خوێندکارەکان دەکەیت ، کە خۆیان بەشداری لە چالاکییەکاندا بکەن ، بەبێ ئەوەی ڕاستەوخۆ پێیان بووترێت ئەو چالاکییانە بکەن . کە دیارە ئەمەش دیاردەیەکی هیوا بەخشە و کاردانەوە و ئەنجامێکی زۆر باش و بەنرخی دەبێت.

٣- نموونەی ئەو رەفتارانە بە ، کە چاوەڕێی دەکەیت.
نموونەیەکی ناوازەی ئەو رەفتارانە بە ، کە بۆ خوێندکـارەکـانی دەخوازی . کاتێ داوا لە خوێندکارەکان دەکەیت لە کاتی دیاریکراودا ئامادەبن ، پێویستە بە هەمان شێوە خۆشت ڕێز لە کات بگریت . یان کاتێک داویان لێدەکەیت ڕێک و پێک و خاوێن بن ، ئەوا پێویستە خۆت و پۆل و خوێندنگاکەش بە هەمان شێوەبن.

٤- دانانی بنەماکانی هەڵسوکەوتی بە کۆمەڵ.
لە سەرەتای ساڵی نوێی خوێندندا ، پێویستە خۆت و خوێندکارەکان پێکەوە کار بکەن ، بۆ دیاریکردنی هەڵسوکەوتەکانی ناو پۆل . باسی ئەو رەفتارانە بکە ، کە باشن و ئەوانەی خراپن . پاشان ئەو هەڵسوکەوتانەی حەزدەکەیت خوێندکارەکان بەرامبەر یەکتری بیکەن . وەک ئاکاری چاک و ڕێز لە یەکتری گرتن ، ئەمەش بنووسە و لەناو پۆلدا بە جوانی هەڵیواسە . تا بەردەوام لەبەرچاوی خوێندکارەکان بێ . بەشداریکردنی خوێندکارەکان لەو جۆرە چالاکییانەدا گرنگ و پێویستن . چونکە هەست بەوە دەکەن خۆیان ڕاستەوخۆ هاوبەشبوون لەو چالاکییەدا و زیاتر پەیڕەوی بنەماکانی دەکەن و پێوەی پابەند دەبن.

٥- پەیوەندی باش.
هەمیشە هەوڵبدە بە بەردەوامی پەیوەندی باشت هەبێ . قسە و داواکارییەکانت دەتوانێ کاریگەریی گەورەیان لەسەر منداڵان هەبێت . بۆ نموونە کاتێک کارێکی باش دەکەن سوپاس و ستایشییان بکە ، وەک : سوپاس بۆ تۆ ، کە پاکەتە خاڵییەکەی نوقوڵەکەت خستە ناو تەنەکەی خۆڵەکەوە . یان ( تکایە لە سەرەتای وانەکانی ڕۆژی دووشەمەدا ، ئەرکی ماڵەوەتانم بۆ بهێنن ) گونجاو و باشتر و تایبەتترە لەوەی بڵێی : ( تکایە ڕۆژی دووشەممە ئەرکی ماڵەوەتانم بۆ بهێنن ) . چونکە لە یەکەمیاندا بە تەواوی کاتی وەرگرتنی ئەرکەکانت بۆ خوێندکارەکە دیاریکردووە ، کە سەرەتای دەستپێکردنی وانەکانە.

٦- پێزانینی رەفتار و هەڵسوکەوتی باش.
ئاشکرایە جار بە جارێک منداڵان هەڵسوکەوتی خراپ دەکەن ، کە ئەمەش ڕاستییەکی سەردەمی منداڵییە . بەڵام لە هەمان کاتدا فێری شتی تازەش دەبن . ڕۆژانەش بە باشی پەرەی پێدەدەن ، کە ئەمەش خۆی لە خۆیدا سەرکەوتن و دەستکەوتە . کاتێک منداڵێک کارێکی باش دەکات ، واچاکە ئاشکرای بکەیت . پێی بڵێ بە ڕاستی کارێکی باشت کردووە . شانازی پێوە بکە و نیشانی هاوپۆلەکانی بدە . ئەمەش هاندەرێکە ، تا هاوپۆلەکانی چاوی لێ بکەن و هەمان ستایش و کاردانەوە بیانگرێتەوە.

٧- پەرەپێدانی پەیوەندی نێوان مامۆستا و خوێندکار.
کاتی تەواو بۆ ناسینی خوێندکارەکان تەرخان بکە . پەیوەندییان لەگەڵدا دروست بکە . باسی حەزە هاوبەشەکانی نێوانتان بکە . گفتوگۆیان لە گەڵدا بکە . لە هەواڵیان بپرسە ، چونکە هەرچی لە دەمی تۆ دەرچێ بە دڵیانەوە دەنووسێ و ئارامی دەدا بە دەروونیان . پاشان جار بە جارێک داوای ئامۆژگارییان لێبکە و ڕایان دەربارەی بابەتێکی دیاریکراو وەربگرە . بۆ نموونە بڵێ : دەمەوێت کتێبێکی نوێ بخوێنمەوە ، ئایا لەم ڕۆژانەدا چ کەسێکتان کتێبێکی باشی خوێندۆتەوە؟

٨- گۆشەیەکی هێمن.
شوێنێک ، یان گۆشەیەک لە ناو پۆلدا دیاری بکە ، تا منداڵ لە کاتی رەفتاری خراپدا بۆی بچێ . نابێ ئەو شوێنە وەک شوێنی سزا تەماشای بکرێت . بەڵکو پێویستە شوێنی ئیسراحەت و هێوربوونەوە و بە خۆداچوونەوە بێ . دەکرێت بە منداڵەکە بوترێت یارییەک ، یان وێنەی ئاژەڵێکی ماڵیی خۆی ، بۆ خۆشی لەگەڵ خۆیدا بەرێت ، تا بە هێمنی و لەسەرخۆ بە رەفتارەکانیدا بچێتەوە و دڵ و دەروونی داسەکنێ.

٩- پارێزگاری لە ئارامی ناو پۆل.
کاتێک داوای خوێندکارێک دەکەیت بۆ لێپرسینەوە لە رەفتارەکانی ، بە شێوەیەکی وا داوای بکە ، ئاژاوە لە پۆلەکەدا دروست نەبێت . لەوانەیە قسەی ڕەق و زەق و هات و هاوار بەسەر خوێندکاردا بە هۆی رەفتارە خراپەکانییەوە ، تەریقی بکاتەوە و هەست بە شەرمەزاری و نائارامی و دڵە ڕاوکێ بکات . دوورنییە لەو کاتەدا لێت بێزاربێ و نەیەوێ گوێ لە قسەکانت بگرێ . هەر بۆیە پێویستە بە شێوەیەکی ئاسایی گفتوگۆی لەگەڵدا بکەی ، بە شێوەیەک بزانێ ئاگاداری هەموو هەڵسوکەوت و رەفتارە نەخوازراوەکانی ، خۆ ئەگەر هەر وا بەردەوام بێ ، ئەنجامی خراپ و لێکەوتەی زیاتری دەبێ .

١٠- پەیوەندی لەگەڵ دایک و باوک.
پاراستنی پەیوەندی لەگەڵ دایکان و باوکانی منداڵان بە بەردەوامی ، کارێکی زۆر گرنگ و سودبەخشە . بە تایبەتی بۆ چارەسەکردنی کێشەی گەورە و رەفتاری نامۆ و نەخوازراوی منداڵەکانییان . پێویستە پەیوەندییان لەگەڵدا بکرێت ، تا لەو کردەوانە ئاگاداربن و یارمەتی دەربن بۆ چارەسەرکردنیان . پاشان لەوەش دڵنیابن ، کە لە ماڵەکانیانیشدا هەمان یاسا و ڕێنماییەکانی قوتابخانە هەیە و بە چاکی جێبەجێ دەکرێن.

mkbarzy@hotmail.com