٢٦\٦\٢٠١٦

روزبە کوڕی دادویە.

هەندرێن حەمەدەمین   

روزبە کوڕی دادویە لە سەرچاوە عەرەبی و ئیسلامیەکان بە (عبدللە بن المقفع) ناوی هاتووە، لەگەڵ ئەوەش نکۆڵیان لەوە نەکردووە کە بەر لە ئیسلام بوونی ناوی (روزبە بن داذیە) بووە، لە سەرچاوە فارسیەکان بە (روزبە پور دادویە) ناوی هاتووە، عەرەب و ئیسلام بە فارسی مەجوسیان داناوە، هەندێکیشیان ئەڵێن زەندیق بووە، کەمێکیان بەرگری لێئەکەن، پێیان وایە موسلمانێکی شارەزا و دانا بووە بەڵام بۆتە قوربانی ململانەی دەسەڵاتدارەکانی سەردەمی خۆی، وا باوڕ ئەکرێ لە ساڵی ٧٢٤ی زاینی کە ئەکاتە ١٠٦ی کۆچی لە شاری گور لەدایک بووە، ئەم شارە لەسەردەستی ئەردەشێری بابکان دروست بووە، بۆیە بە (ئەردەشێر خورە) ش ناوی هاتووە و دوایی بووە بە فەیروزئاباد یان پیروزئاباد، ئەکەوێتە خۆرئاوای ئێرانی ئێستا، نزیکە لە شاری بەسڕای عێراقی ئێستا. سەیر لەوەیە کە لەلایەک باس لەوە ئەکەن روزبە مەجوسی و زەندیق بووە دوایی بووە بە ئیسلام کەچی لە هەمان کاتدا باس لەوە ئەکەن باوکی بەرپرسی باچ و سەرانەی ناوچەی فارس بووە لە سەردەمی حەجاجی کوڕی یوسفی ثەقەفی، گوایە دادویەی باوکی روزبە دەسکاری ئەو باچ و سەرانەی کردووە، بەو هۆیەش حەجاج سزای داوە و ئەشکەنجەی کردوە تا پەنجەی دەستەکانی ئیفلج بوونە و لە کار کەوتوون، لە عەرەبیدا واتە المقفع بووە بۆیە بە روژباش گوتراوە کوڕی (المقفع).

ئەم مێژووە بێ سەر و بەر و ناکۆکوی ئیسلام بۆتە هۆی شێواندن و ئاڵۆزکردنی زۆر بابەتی پڕ بایەخ بە تایبەت لە بارەی ژیانی چەندەها کەسایەتی گرینگ یەکێک لەوانە روزبەیە، لەدوای گەڕان و پشکنینێکی زۆر من نەمتوانی لەوە تێبگەم چۆن باوکی لەلای حەجاج بووە بە بەرپرسی باچ و سەرانە ئەگەر ئیسلام نەبووبێ، ئەوە مانای ئەوەیە تا ئەو کاتیش ئیسلام بوون مەرجێک نەبووە لە فەرمانڕەوایی، کاربەدەستی یان بەرپرسیاریەتی، ئەگەر بەپێی هەندێک سەرچاوە، سەرتای ئیسلام بۆ سەردەمی عەبدولمەلیکی کوڕی مەڕوان بگەڕێتەوە ئەوە مانای ئەوەیە لە کاتی دەسەڵاتداریەتی حەجاج لە عێراق ئیسلام لە سەرتا دایە بۆیە ئەکرێ کەسێکی زەردەشتی (مجوسی) پەهلەوی ببێتە بەرپرسی باج و سەرانە، یان ئەوەتە لەگەڵ هاتنی عەرەب و ئیسلام بۆ ئەو ناوچەیە خەلکی رەسەنی ناوچەکە سەرەڕای ئەوەی کە لەسەر دین و بیر و باوڕی خۆیان ماونەتەوە، بەها و سەنگی خۆشیان لە دەست نەداوە، دوایش لە درێژەی ژیانی روزبە ئەوەمان بۆ دەرئەکەوێ کە روزبە توانیویەتی شان لە شانی حاکمی بەسڕە بدات و سوکایەتیشی پێبکات، حاکمی ئەوکاتی بەسڕە سوفیانی کوڕی معاویەی کوڕی یەزیدی کوڕی مهلەبی کوڕی بابی سفرەی (سُفيان بن مُعاوية بن يزيد بن المهلب بن أبي صفرة) بووە، لەگەڵ ئەوەش هیچ بەڵگەیەک نیە لەسەر ئیسلام بوونی دادویەی باوکی روزبە، لە هەمان کاتدا زۆربەی سەرچاوەکان باس لەوە ئەکەن کە خودی روزبەش مەجوسی بووە دوایی بۆتە ئیسلام، دواییش بە تۆمەتی زەندیقی یان لە تۆڵەی ئەو ململانە و سوکایەتیەی گوایە بە حاکمی بەسڕای کردوە بە ئەشکەنجە و ئازار ئەکوژرێت، کوشتنی روزبە دادویە (ابن المقفع) یەکێکە لە تراژیدیترین کوشتن لە مێژوو، دوایی باسی ئەکەین.

گرینگە لێرە لەسەر دوو وشە رۆنکردنەوە بدەم، یەکەکیان مەجوس و ئەوەیتریان زەندیقە.

 
مەجوس عەرەبی ئیسلام بەو کەسانەی گووتوە کە زەردەشتی بوونە، لە هەمان کاتدا هەموو زەردەشتێکیان بە فارس ناو بردووە، فارسیش تەنیا عەرەب بەکاری دێنێت ئەگەرنا پارسە، دیارە پیتی پ لە عەرەبیدا نیە، بۆ عەرەب تا ئەمڕۆش بەکارهێنانی سەختە بۆیە کردوویانە بە ف، لە بابەتێک سەبارەت بە ژیانی کەسایەتیەک وا باشە لەوە زۆرتر درێژە بەو لایەنە نەدەین ئەگەرنا ئەم بابەتە زۆر گرینگە و زۆر بەخۆوە ئەگرێ و پێویستە باسی لێوەبکرێ.

ئەوەی دووەم زەندیق، عەرەبی ئیسلام بەو کەسانەی گووتوە کە باوڕیان بە مانی، مانییزم یان دینی مانی بووە.

بۆ گرینگە ئێمە باسی روزبە دادویە بکەن؟

یەکەم. بە یەکەم کەس دائەندرێت کە چەندین کتابی گرینگی لە زمانی پەهلەوی کردووە بە عەرەبی بە مەبەستی پاراستنیان لە فەوتان، زیرەکی روزبە لەوەیە گومانی کردووە ئەگەر رۆژێک لە رۆژان عەرەبی ئیسلامی لە دەستی بێت هەرچی کتێب و نووسین بە زمانی پەهلەوی و زمانەکانیتر هەیە چگە لە عەرەبی ئەیانفەوتێنن و لەناویان ئەبن، بەشێک لەو کتێبە گرینگانە ئەمانەن.

خودانامە (سیرة الملوک)، ئەگەرچی خودی ئەو کتابە نەماوە بەڵام لەلای نوسەرانیتر کاتی خۆی وەک سەرچاوە بەکارهاتووە بۆیە بوون و نرخ و بەهای لەدەست نەداوە، ئەم کتابە بە سەرچاوەی یەکەمی شانامەی فیردۆسی و (عیون الاخبار)ی (ابن قتیبة) و (تاریخ الملوک و الامم)ی (الطبری) و (غرر اخبار ملوک الفرس)ی (الثعالبی) و (تاریخ سنی ملوک الارض و الانبیاء)ی (حمزة الاصفهانی) دائەندرێت، لە هەمان کات ئەم کتابە چەندەها چیرۆکی ئاینی لە ئاڤێستای زەردەشتی تیادا کۆکراوەتەوە.

وەرگێڕانی کتابێکی لەو چەشنە لە کاتێکدا بە پێی مێژوو ئیسلام، دەیان ساڵە ساسانیەکان و زەردەشتیەکان و مانیەکان و بە واتای خۆیان مەخوس و زەندیق و کافرەکان کۆتاییان هاتووە و ئیسلام و دینی ئیسلام رەوشتی مەحمەد و هاوەڵەکانی جێگای گرتۆتەوە، ئەمەش بە پێی لۆژیک تەواو پێچەوانەیە.

ئایننامە، ئەم کتابە لەبارەی داب و نەریت و یاساکانی سەردەمی ساسانیەکان بووە، چەندەها ئەفسانە و داستان و پاڵەوانیەتی ساسانیەکان و پەهلەویەکان و ئێرانیەکان بە گشتی تۆمارکردووە.

مەزدەک، لەبارەی مەزدەکی و مەزدەکیەکان بووە.

 
کلیلە و دیمنە، ئەم کتابە تا ئەمڕۆش گرینگی خۆی لەدەست نەداوە، هەندێک لە لێکۆڵەرەوەکان باوڕ دەکەن کە ئەم کتابە لە نووسینی روزبە بێت بەڵام بۆ زۆرتر بایەخ پێدان و گرینگ کردنی کتابەکە روزبە وای دەرخستووە کە لە هیندی وەرگیراوە، ناوەڕۆکی ئەم کتابە دژ بە زوڵم و زۆری دەسەڵاتدارانە، لە سەر زمانی گیانەوەران نووسراوە، ئامۆژگاری و رێپیشاندانی بۆ مرۆڤ تێدایە، ئەو جۆرە نووسینانە گوایە لە لای هیندیەکان زۆر باو بووە.

(ریکهای سگستان - عجائب سجستان).

 
(التاج) ژیاننامەی نەوشێروان (ئەنوشیروان) روزبە لەو کتابە چۆنیەتی بەڕێوەبردنی دەسەڵات و خەسلەتەکانی شاهینشا و چۆنیەتی مامەلەکردن و هەڵسوکەوتی لەگەڵ دام و دەزگاکان باس کردووە، ناوەڕۆکی ئەم کتابە لە شێوەی بەڕێوەبردنی دەسەڵات لە لایەن خەلیفە عەباسیەکان زۆر سودی لێوەرگیراوە، ئەوەش خۆی لە خۆیدا یەکێکە لە جیاوازیەکانی نێوان بەڕێوەبردنی دەسەڵات لە نێوان ئەمەویەکان و عەباسیەکان، ئەمەویەکان لە بەڕێوەبردنی دەسەڵات بە تەواوەتی چاویان لە رۆمانیەکان کردووە و بە تەواوەتی لە ژێر کاریگەری یاساکانی رۆمان بێزەنتە بوون، هەرچی عەباسیەکانن بە تەواوەتی چاولێکەری ساسانیەکان بوون و زۆربەی هەرە زۆری یاساکانیان بۆ بنەمای یاساکانی ساسانیەکان دامەزرابوو، وا باوڕ دەکرێ کتابی (التاج)ی جاحظیش سەرچاوەی یەکەمی ئەو کتابەی روزبەیە.

(رسالة التنسر) نامەی تەنەسر، ئەم کتابە لەبارەی یاساکانی دەسەڵاتدارانی کۆنی ئێرانە، لەناویشیاندا یاساکانی ساسانیەکان، ئەم کتابە وەک بەلگەنامە خوێندنەوەی بۆ کراوە، (التنبیە و الاشراف)ی مەسعودی و (تجارب الامم)ی مسکویە، بە تەواوەتی لە ژێر کاریگەری و ئەم کتابە نووسراون.

(الادب الکبیر) سخنوری برزگ، ئەدەبی گەورە، ئەم کتابە زۆرترین تیشک ئەخاتە سەر پەیوەندیە کۆمەڵاتیەکان، بە تایبەت گرینگی برادەرایەتی.

(الادب الصغیر) سخنوری خرد، ئەدەبی بچوک، ئەم کتابەش وەک پاشکۆیەک یان تەواوکەری ئەدەبی گەورە باسەکانی لە بارەی رەوشت و هەڵسوکەوتە.

(المنطق) لۆژیک، وەرگێڕانی سێ کتابی ئەرستۆن لە بارەی لۆژیک، (المقولات) و (العبارة) و (القیاس)، بەرەوپێش چوونی زانستی زمانی عەرەبی و رێزمانی عەرەبی سەرچاوە سەرەکیەکانی ئەو سێ کتابەن، روزبە جگە لەوەی زمانی دایکی پەهلەوی بووە و عەرەبی و هیندی و یۆنانی و لاتینی چەند زمانێکیتریشی زۆر بە باشی زانیوە.

(اساغوجی) ئیساگۆژی، لە عەرەبیەکەی واتە (مدخل)، چوونە ژوور یان پێشەکی ئەوەشیان هەر سەرچاوەکەی یۆنانییە، هەمان ئەو ئیساگۆژیەی ئەرستۆیە، کاتی خۆی فەیلەسوفی یونانی فەرفوریوس نووسیویەتی و کراوە بە پەهلەوی، روزبە دادویە (ابن المقفع) وەریگێڕاوە بۆ عەرەبی.

بەو شێوەیە روزبە پەیامی خۆی بە دەسەڵاتی نوێی عەرەب و ئیسلام گەیاندووە کە پەهلەویەکان و دانشتوانی تەواوی ئەو ناوچانەی لە ژێر دەسەڵاتی شاهینشاهێتی ساسانیەکان بووە دەوڵەمەندە بە بیر و باوڕ و فەرهەنگی ناوچەیی خۆی کە کۆکراوەی تەواوی نەتەوە و دین و بیر و باوڕەکانە لەگەڵ ئەوەش سودمەند بووە لە فەرهەنگ و بیر و باوڕی مللەتانیتر وەک ئەوەی کە نووسینەکانی ئەرستۆ ئەکات بە عەرەبی و دوایش یەکێک لە گرینگترین کتابەکانی (کلیلە و دمنە) کە گوایە لە بنەڕەتدا هیندیە.

دووەم. روزبە دادویە (ابن المقفع) ئەوەمان پێئەگەینێ بێ هێز بوون و کۆتایی هاتنی دەسەڵاتی ساسانی مانای کۆتایی هاتنی تەواوی دەسەڵاتدارانی ناوچەکە نیە، بەلکو بچوک بوونەوە و پارچە بوونیانە، ئەوەش وایکردوە جۆرێک لە هاوپەیمانی لە نێوان عەرەبەکانی رۆژهەڵات و هەندێک لە وەڵاتە بچوککەکانی پاشماوەی ساسانی دروست بووبێ (دوای ئەوەی عەرەبەکان بەسەر دوو لایەنی تەواو جیاواز و دژ بەیەک دابەش ئەبن، واتە دەسەڵاتی دیمەشق و ناڕەزایەتی کوفە)، ئەوەش لە بابەتێکیتردا ئەتوانین بە وردتر و درێژتر لەسەری بدوێین و باس لە کاریگەری و رەنگدانەوەی دینی مەسیحی بەسەر هەر دوو لادا، باوڕیش ئەکرێ کە ئیسڵام بریتی بێت لە گەشەسەندنی یەکێک لە ئاینزاکانی مەسیحی، ئەوەی لێرە گرینگە پەهلەویەکان بەر لە روزبە و لەسەردەمی ئەو و لە دوای ئەویش بۆ ماوەیەکی درێژ هێز و توانایەکی زۆریان لە ناوچەکە هەیە، رەنگدانەوەیان تەواو دیارە لە ناو مێژووی عەباسیەکان.

گرنگی روزبە لە ئازایەتی و بوێرییە، لە زیرەکی و هۆشمەندیە، لە کردنەوەی دەرگای روو بە روو بوونەوە لەگەڵ دەسەڵاتدارانی عەرەبی ئیسلامی ئەو کات، لە لایەک باس لەوە ئەکرێ کە روزبە نوسەری عیسای کوڕی عەلی بووبێت کە ئەکاتە برای عەبدوڵای کوڕی عەلی ئەم دووانەش مامەکانی سەفاح و مەنسور بوون، ململانەی مام و برازاکان لەسەر دەسەڵات شەڕ و کوشتار ئەخاتە نێوانیان، دوای هەوڵدان بۆ ئاشتبوونەوە بێ باوڕی زۆر لە نێوان عیسا و منسور هەیە، داواکاریەکانی عیسا بۆ مەنسور بە نووسین و ئاشکرا و ئاگادارکردنەوەی کەسایەتیە دیار و بەهێز و پایەدارەکان بووە، ئەم نامەیە (پەیماننامە) روزبە نووسیویەتی، بە پێویستم نەزانی تەواوی نامەکە لە عەرەبی بکەم بە کوردی، بەڵام ناوەڕۆکی نامەکە بەرپرسی و ئەرکی زۆر ئەخاتە سەر مەنسور، هەر بۆیە مەنسور رق لە روزبە هەڵئەگرێ تا رۆژی خۆی دێت و ئەیخاتە ژێر دەستی سوفیانی کوڕی معاویە کە ئەویش بەر لە مەنسور رق و کینەیەکی زۆری بۆ روزبە هەیە، لەسەر ئەو گاڵتەجاڕی و سوکایەتیەی روزبە بە سوفیانی کردووە، ئەمانە مانای ئەوەن عەباسیەکان لە بەرانبەر ئێرانیە کۆنەکان بە مللەتە جیاوازەکان زۆر لاواز و بێ دەسەڵات بوونە تا ئەو کاتەی کە یەکە یەکە کەسایەتیە دیار و بەناوبانگ و کاریگەرەکان لەناو ئەبن لەوانەش فێڵ کردن و خیانەت کردن لە ئەبو موسلمی خوراسانی ئەوەش بابەتێکە زۆر بەخۆیەوە هەڵئەگرێ، هەرچی لە بارەی روزبەیە دەمەوێ بە تایبەت باس لە کوشتنەکەی بکەم، چونکە دووپات بوونەوەی ئەو تێگەیشتنەی لێرە دەرئەکەوێ کە ئێرانیە کۆنەکان بە هەموو مللەتە جیاوازەکان نە بونەتە کۆیلە و ژێر دەستی عەرەب و ئیسلام بەلکو تا ئەو کات شان و شکۆ و گرینگی و هێز و توانایان لە عەرەبە ئیسلامەکان زۆرتر بووە، بۆیە بۆیان کراوە درێژە بە دین و بیر و باوڕ و داب و نەریت و هونەر و ئەدەبی خۆیان بدەن.
سێیەم. لە باسی روزبە وەک نمونە، توند و تیژی و درۆ و فێڵ و دوو روویی و کارە دزێو و بێزەوەرەکانی دەسەڵاتدارانی ئەوکاتی عەرەبی ئیسلامیمان بۆ دەرئەکەوێ.

 
مێژوونووسانی ئیسلام لە کۆتایەکانی سەدەی سێیەم بەدواوە زۆر هەوڵی ئەوەیان داوە گرنگی و بەهای دوو شاری نەناسروی وەک مەککە و مەدینە بخەنە ناو بابەتە مێژوویەکان، بەڵام ئەمە کارێکی ئاسان نیە ناتواندرێت هەرچی زانا و دانا و رۆشەنبیر و نووسەر و ئەدیب و فەیلەسوف و سۆفی و خاوەن رێبازەکان هەن بە زۆر بیانکەیت بە خەلکی یەکێک لەو دوو شارە یان ژیانیان ببەیتەوە بۆ ئەوێ، بۆیە ئەبینین هەر لە دوای کوشتنی عوسمان بە پێی مێژووی ئیسلام نە مەککە نە مەدینە ئەو کاریگەر و بەهایەیان نامێنێت تەنها وەک شوێنی پیرۆز بۆ حەج کردن ئەمێنەوە کەچی دیمەشق و کوفە و بەسڕە و خوراسان و موسڵ و رەها و ئەنتاکیا و ئۆرشەلیم و ئەسکەندەریە و دواییش بەغدا و ئەندەلوس ئەبن بە ناوەندی زانست و زانیاری و ئەدەب و هونەر و فەرهەنگ و رۆشەنبیری و فەلسەفە و سۆفیگەری، ئەبن بە گۆڕەپانی ململانێی سیاسی و ئاینی و ئاینزایی و چەندین رێباز و رێچکەی جیاواز لەو ناوەندانە دەرئەکەون، خودی قورئانیش لە بەسڕە جارێکیتر کاری لەسەر ئەکرێ و بە چەندەها قۆناغی جیاجیا تێپەڕ ئەبێت تا ئەگات بەو قورئانەی ئەمڕۆ، ئەمانە هەموو هۆکاری ئەوە بوون کە عەرەبەکان هەوڵبدەن بە هەر رێگایەک بێت دەسەڵاتی باڵا بگرنە دەست، لەناو ئەو ململانە فەرهەنگیەش ئەو بەهایەیان نەبوو، وەک ئەبینین زۆربەی نووسەرانی مێژووی ئیسلام لە مللەتانیترن، تاکە رێگا لەبەردەم عەرەبی ئیسلام بۆ زاڵ بوون بەسەر ئەو مللەتانەی کە خاوەنی ئەو فەرهەنگە دەوڵەمەندانەن شەڕ و ئاژاوە و کوشتار و ترساندن و تۆقاندن بوو، شێوەی کوشتنی روزبە و دوای ئەویش حەلاج درێژە پێدەری ئەو رابردووە بوو کە پێشتر لەناوەوەی خۆیان پەیڕەو ئەکرا لەسەر بڕین و بەدیاری ناردن بۆ یەکتری، ئەو تڕاژیدیایەی کوشتنی روزبە وا لە خاوەن بیر و دانا و روناکبیران بکات بۆ پاراستنی ژیانی خۆیان و بیر و باوڕەکەیان و بڵاوکردنەوەی بەناو خەلکدا رێگایەکی نوێ بگرنە بەر وەک ئەو قەشە و دیندارە مەسیحیانەی کە لەسەردەمە جیاوازەکانی ئیمپڕاتۆڕی رۆمان و بیزەنتی بە هۆی جیاوازی باوڕ و شیکردنەوە و لێکدانەوەکان توشی هەڕەشە و ئەشکەنجە و ئازار و دەربەدەری هاتن، دەرئەنجام ئەوانیش خۆ شاردنەوە لە بەرگی جیاجیا و لە شوێنی چۆل و دوور لە ئاوەدانی، لە ئەشکەوت و کەنار روبارەکان لە رێگای دیندارێکی بێ دەنگ و بێ دەسەڵات درێژە بە کارەکانی خۆیان بدەن، لە سایەی دەسەڵاتی عەرەبی ئیسلام بە هۆی ئەو جۆرە کوشتن و ئەشکەنجەدانانە زۆرێک لە دانا و روناکبیران هەمان رێگای مەسیحیەکانیان گرت، کە دواجار لە ئیسلامدا سۆفی و سۆفیگەری لێکەوتەوە.

تراژیدیای کوشتنی روزبە دادویە (ابن المقفع).

دوای تێکشکان و تەفروتونا بوونی دەسەڵاتی ساسانی بە هۆی ناکۆکیە خێزانیەکانی نێو ئەو بنەماڵەیە، لە ساڵی ٦٢٨ز کوشندەترین گوزر قوبادی دووەم (شێرەوی) وەشاندی بە کوشتنی باوکی (خەسرەو پەروێز) لە هەمان کاتدا ١٨ برای خۆی بە یەکجار کوشت بۆ ئەوەی هیچ رکابەرێکی بۆ دەسەڵات نەمێنێ، کەچی دوای چەند مانگێک قوباد ژەهر خوارد کرا، ئەوەش وای لە سەرلەشکر و سوپاساڵارەکان کرد کە هەریەکەی هەوڵبدات بە هەر رێگا و ئامرازێک بێت بگات بە دەسەڵاتی یەکەم، ئەوانەی پەنایان بردە بەر رۆمانیەکان، ئەوانەی خۆیان لە مەسیحیە سریانیەکان نزیک کردەوە، ئەوانەی هێزی عەرەبیان بەکار هێنا و ئەوانەی پشتیان بە زەردەشتی و پیرەکان بەست، گرینگ لە ماوێ ٤ ساڵدا ١٢ کەس گەیشتن بە دەسەڵاتی شاهینشایەتی لەوانە کچەکانی خەسرەو پەروێزیش بە یارمەتی و هاوکاری کەسە بە تواناکانی ناو سوپا یان ناو کۆشک، دوای چەندین ساڵ وای لێهات کە ئەو خاک و دەسەڵاتی جارانی ساسانیەکان بەش بەش بکرێت، مێژووی عەرەبی ئیسلامی وا باسی ئەکات کە هەموو کەوتبێتە ژێر دەسەڵاتی ئیسلام، ئەو مێژووەی ئیسلام بەبێ بەلگە و بنەما و شوێنەوار و نیشانە، بۆیە ناچێتە ناو چوارچێوەی مێژووی زانستی، ئەوەی کە زۆرتر لە لۆژیک نزیکە، گەیشتنی عەرەب بە هەندێک لەو ناوچانە بە یارمەتی و هاریکاری بەشێک لە سەرلەشکرانی پێشوی سوپای ساسانی یان بە هۆی هاوپەیمانی لەگەڵ مللەتانی ئەو ناوچەیە.

لەبەر رۆشنایی ئەو مێژووەی کە باس لە چۆنیەتی هەڵسوکەوتی روزبە لەگەڵ حاکمی ئەوکاتی بەسەڕە سوفیانی کوڕی معاویە ئەوەمان بۆ دەرئەکەوێ کە عەرەبەکان تا سەردەمی مەنسوریش (ابو جعفر المنصور) ئەو هێز و توانا و شکۆیەیان نەبووە وەک ئەوەی کە خۆیان دەیانەوێ وابکەن، روزبە دادویە (ابن المقفع) لە شاری گور لەدایک بووە، زەردەشتی بووە، لە بەسڕا ژیاوە، کاتێك کە ململانەی لەگەڵ سوفیان بووە زۆر جار بە گاڵتەجاڕی وڵامی داوەتەوە تا ئەو ئاستەی سوکایەتی پێکردووە و جنێویشی پێداوە.

ئەڵێن سوفیان لوتی زۆر گەورە بووە، بۆیە ئەو کاتانەی روزبە چۆتە لای کە سوفیان هەر خۆی بووە بەڵام روزبە گووتویەتی سڵاوتان لێبێت مەبەستی سوفیان و لوتی بووە، لێرە ئەوە دەرئەکەوێ ئەو گاڵتەجاڕیەی روزبە بە دزی و لە پشتی سوفیان نەبووە، ئەوەش دەرێ ئەکەوێ کە روزبە توانیویەتی ئەوکاتانەش بچێتە لای سوفیان کە سوفیان هەر خۆی بووە، واتە روزبە ئەوەنیە لە گۆشەیەکی دوور و نادیاری دیوانی سوفیان بە ترس و خۆ شاردنەوە ئەم قسانەی کردبن.

ئەڵێن جارێکیش لەبەر چاوی خەلک لە سوفیانی پرسیوە، چی ئەڵێی لەبارەی ئەو پیاوەی ئەمرێ و لە دوای خۆی ژنێک و مێردێکی جێدێڵێ؟ سوفیان بەو قسەیە زۆر پەست ئەبێت، ئەزانێ مەبەستی روزبە دیسان لوتە زلەکەیتی، سوفیان روو بە روو وڵامی نەداوەتەوە، دوایی گووتویەتی ئەمانەی لەسەرناچن ئەبێ رۆژێک بێت پارچە پارچەی بکەم بە زیندوویی.

لە چەند دێرە شعرێک کە بۆ روزبەی ئەگەڕێنەوە، روزبە بە ئاشکرا جنێوی پێئەدات، دایکی بە ژنێکی هەوەسباز و بێ رەوشت ئەناسێنی، ئەڵی پیاوەکانی عێراق بەشی دایکتیان نەکرد بۆیە پیاوەکانی شامیشی خستە سەرخۆی، ئایا ئەوە هەر بە مانا رەوشتیە هەوەسبازیەکەیە یان مەبەستی ئەوەیە کە بنەماڵەی سوفیان تا سەردەمێکی زۆر پیاوی ئەمەویەکان بوون دوای هەڵگەڕانەوە، واتە ئەو بنەماڵەیە هەم لەگەڵ ئەمەویەکانی شام کاریان کردووە و هەم لەگەڵ عەباسیەکانی عێراق.

بەپێی سەرچاوە مێژوویەکانی عەرەب و ئیسلام باس لە هۆکارەکانی ئەو گاڵتەجاڕیە و سوکایەتیە ناکەن، دواجاریش بڕیاری کوشتنەکەی لەلای مەنسوڕە، وەک لەسەرەوە باسمان کرد مەنسوڕیش بە هۆی ئەو پەیماننامەیەی کە روزبە نووسی بووی بۆ نێوانی مەنسوڕ و عیسای مامی، ئەرکی مەنسوڕی زۆر گران کردبوو بۆیە مەنسوڕیش رقی لێهەڵگرتبوو.

دەسەڵاتی مەنسوڕ و عەباسیەکان بەو کوشت و بڕەی کردیان لەسەر پێ وەستا، یەکێکیش لەو کارەساتانە ئەوەبوو کە مەنسوڕ رێگای بۆ سوفیان خۆش کرد و یارمەتیدا بەوەی بتوانن تۆمەتی زەندیق بوونی بخەنە پاڵ بتوانن بەو تۆمەتە لەناوی ببەن، ئەوە ئەو کاتە بوو کە دەسەڵاتی عەباسی بۆ لەناوبردنی نەیارەکانی خۆی زەندیق بوونی کردووە گەورەترین تاوان.

لە کۆتایی، بار بۆ سوفیان رەخسا بەهۆی ئەو تۆمەتە روزبە دەسگیر بکات و بڕیاری کوشتنی بۆ دەربکات، کوشتنێک کە سوفیان خۆی دەیەویست، کوشتنێک کە سوفیان دەمێک بوو بڕیاری لەسەردابوو، لەناوەوەی خۆی هەڵیگرتبوو، بۆیە لە شوێنی کوشتنی روزبە تەنورێکی دروست کرد، روزبەی لە بەرانبەر بەستەوە، بە پیاوە جەلاد و بکوژ و خوێنڕێژەکانی خۆی ئەگووت، ئەو پارچەیەی لەشی لێبکەنەوە، لەبەر چاوی روزبە پارچەکەی لەشیان بە تەنور ئەبرژاند، دوای ئەوە بە زۆر دەرخواردیان ئەدا، ئەم جۆرە کوشتن و ئازاردانە لە مێژوودا بێ وێنەیە، ئەوە کوشتنی کەسێک نیە، ئەوە تۆقاندن و ترساندنی تەواوی خەلکە بە تایبەت نەیار و بەرهەڵستکار، ئەوە تیرۆرە بە مانا تەواوەکەی، لەگەڵ ئەوەش روزبە هاواری ئەکرد، بە سوفیانی ئەگووت، ئەوەی تۆ ئەیکوژیت کەسێک نیە، هەزار کەسە، کوشتنی سەدی وەکو تۆ بەرانبەر هەر یەک کەس هێشتا کەمە.

کوشتنی کەنجێک لە تەمەنی ٣٦ ساڵی بەو شێوەیە لەسەر بیر و باوڕ و ئاین، تۆمەتی مەجوسی یان زەندیقی ئەوە سزاکەی بێت، ئەکرێ بە ئاسانی هەر کەسێک کە لە خزمەتی ئەوان نەبێت یان هەڵگری هەر بیر و باوڕێک و فەرهەنگ و زانست و زانیاریەک بێت کە لەگەڵ بەرژەوەندی دەسەڵاتی ئەوان یەک نەگرێتەوە یان ئەگەر ترس و گومانیان لە هەر کەسێک بوو ئیتر بە ئاسانی تۆمەتی کافر، زەندیق، مەجوسی یان هەر شتێکی لەو بابەتەی بدەنە پاڵ، بڕیاری کوشتن و زیندانی کردن و دوورخستنەوەی بەسەر بچەسپێنن.

ئەوە وایکرد زۆر لە هەڵگرانی بیر و باوڕی جیاواز و دیندارانی دینەکانیتر و فەیلەسوف و زانایان لە ترسی ئەم جۆرە سزا توند و تیژانە بە دوای رێگایەک بگەڕێن خۆیان و باوڕ و زانست و زانیاری خۆیانی پێ بپارێزن، ئەوانەی هەڵاتن، یان پەنایان بردە بەر دوژمنەکانی عەباسیەکان، یان خۆیان شاردەوە لە شوێنە دوورەکان یان خۆیان لەگەڵ دەسەڵاتداران گونجاند، هەندێکیشیان هەر بوون بە دار و دەستە و دژ بە هاوبیر و خاوەنبیر و هۆشمەندەکانیتر وەستانەوە تا ئاستی ئەوەی کە فتوای کوفر و زەندەقە و لادان لە ئیسلام بۆ ئەوانیتر دەربکەن، ئەم ترس و تۆقاندنە نەوەک چارەسەر و یەکلایی کردنەوەی کێشەکە نەبوو، بەلکو سەرەتایەک بوو بۆ قوڵکردنەوە و فرەوانکردنی ململانەی نێوان عەرەبی ئیسلام و مللەتانیتر، دوای ئەوەش چەندین شەڕ و کوشتاری گەورەی لێکەوتەوە، سەرهەڵدانی چەندین ئاین و ئاینزای نوێی لێوە بەرهەم هات، رێچکە و رێبازی جیاجیا دەرکەوتن، بەشێک لە ناوچەکان تەواو خۆیان جیاکردەوە تا گەیشتە ئەوەی دەسەڵاتی خەلیفە عەباسیەکان تەنها وەک سومبل بمێنێتەوە، بۆیە سەیر ئەکەن تا هاتنی سلچوقیەکان شوێنەوارێکی ئەوتۆی ئیسلام لە ناوچەکە بەدی ناکەین بەتایبەت ناوچە کوردنیشینەکان ناوچە شاخاویە سەختەکان، ئەمەش بابەتێکی مێژوویی گرینگە، پێویستە خوێندنەوەیەکی زانستیانەی بۆ بکرێ بە تایبەت بە گەڕان بەدوای شوێنەوار و کارکردن لەسەر شوێنەوارەکان، دوای ئەوەش گەڕانەوە بۆ سەرچاوە مێژوویەکانی سریان بە تایبەت لە بارەی مەسیحیەت و مێژووی کلێسای رۆژهەڵاتی دوای ئەویش مێژووی یۆنان و رۆمان، گەڕانەوە بۆ مێژووی کەسانی وەک روزبە و هاوشێوەکانی کە زۆر نزیک و پەیوەستن بە مێژووی ساسانیەکان بۆ ئەوەش هەوڵدان بۆ دۆزینەوە و خوێندنەوەی نووسینە پەهلەویەکان، ئینجا مێژووی سۆفیەکان و سۆفیگەڕایەتی زۆر زۆر گرینگە، چونکە دوای ئەو زەبر و زەنگ و تیرۆر و کوشت و بڕ و بە پیلان کوشتنەکان وایکرد کار و چالاکیەکان بە نێهێنی درێژە پێبدرێن، بە تایبەت لەناو کورد هەر بۆیە ئەبینین زۆربەی سۆفی و شێخ و رێبازە ئاینیەکان لەسەر دەستی کەسایەتی کورد سەرهەڵئەدەن، هەندێکیان ئەگەر کەسەکان کورد نەبووبن پەنایان هێناوەتە ناوچەکانی کوردستان و بە ئاسانی جێگایان بۆتەوە، هیوادارم بتواندرێت بە ووردی و قوڵی و فرەوانی کار لەسەر ئەو مێژووە بکرێ بەتایبەت مێژووی بیر و باوڕ و فەلسەفە و کەلتور.
 

ماڵپه‌ڕی هه‌‌ندرێن حه‌مه‌ده‌مین