٢٣\٥\٢٠١١

شانۆکارانی سریان.

وەرگێڕانی: فەرەیدوون سامان

تێبینیەیەکی پێویست:

لە راستیدا ئەوەی هانیدام ئەم بابەتە بیۆگرافیە لەزمانی عەرەبیەوە بۆ کوردی وەریگێرم داخواز ی هاورییەکی سریانیم بووکە نووسەرێکی دیاری شارەکەمانە لىهەولێلار لەشارۆچکەی عه‌نکاوە داده‌نیشێ ئەویش رۆماننوسی دز سەعدی ئەلمالح بوو ، ئەوتێکستەی کە بەرێزی داوای کرد بۆیان بەرچڤە بکەم بریتی بوو لە ژیننامەی ژمارەیەکی زۆر لە رووناکبیرانی سریانی خەلکی عه‌نکاوە، دەشتی موسل، شاری بەغدا کە ژمارەیەک لە شوێنەوارناس و مێژوونووسی ناسراوی عیراق بوون کە تەنانەت هەندێکیان لەسەر ئاستی ناوچەکە و جیهانیش ناسراون، لەو ژمارە رووناکبیرە هەندێک شانۆکار و هونەرمەندی سریانی تێدا ببوو، بۆیەش من بە هەلم زانی ژیننانەی ئەم هونەرمەندانە گەڵالە بکەم و بەرچڤەیان بکەم بۆ زمانی کوردی تا خوێنەرانی ئێمەی کورد و ئەهلی شانۆ زانیارییەکیان لە بارەی بزاڤ خەباتی ئەم هونەرمەندانە هەبێت کە لەرابردوودا رۆڵی بەرچاویان هەبوو لە جۆشدانی شانۆی عیراقیدا.

حنا حبش(1820-1882).

پێشەنگی شانۆی عیراقی بووە ، لە بخدیدا لەدایک بووە، شەماس بووە پاشان بۆتەکاهین ، بە مامۆستا لە قوتابخانەی باوانی دۆمنیکان دامەزراوە، لە زاخۆو موسل خزمەتی کردووە، لەزاخۆمالاوایی کردووە،لە 1880 3 دەقی شانۆیی نووسیوە(ئادەم و حەوا )و (یوسف ئەلحسن )و (توبیا)لە سەرشانۆیەکانی کەنیسەو دێرەکانی موسل پێشکەشکراون، بەرای لێکۆڵەران ئەم هونەرمەندە رەگی شانۆی عیراقی و بەردی بناخەی شانۆی عیراقی بووە ، توێژەران ئەم شانۆگەریانە بە یەکەمین دەقی شانۆیی نووسراو لەمیژووی شانۆی عیراقیدا دەزانن .

نەعوم فەتحوللا ئەلسەحار(1855-1900).

لەپێشەنگانی شانۆی عیراقی بووە ولەساڵی 1893 یەکەم کەس بووە کە دەقێک ی ۆشانۆیی بڵاوکردۆتەوە، لە موسل لەدایک بووە،لە قوتابخانەی باوانی دۆمنیکان خوێندویەتی ،لەسەردەستی مەتران ئەقلیمس یوسف داوود فێرە عەرەبی بووە،دوای دەرچوونی بەمامۆستا لەهەمان قوتابخانە دامەزراوە، زمانەکانی عەرەبی و ئینگلیزی و فەرەنسی دەزانی ، ماوەیەک سەرپەرشتیاری چاپخانەی قوتابخانەو چالاکییە هونەرییەکان بوو، دەقێکی شۆیی لەزمانی عەرەبی وەرگێراوە بەناوی( لەتیف و خۆشابا)، زمانی شانۆییەکە لەنێوان پەتییەکی سادەو و میللییەکی نوێباو دا لەناوچەی موسڵ بووە. ، دیسان دەقێکی شانۆیی بەناوی( میری دیل )ورگێراوەولە 1895 لەسەرتەختەی شانۆی باوانی دۆمنیکان لە موسڵ کاری نواندنی کردووە.

هورمز نورسو ( 1820 ـ 1892).

لەماردین لەدایک بووەلەباکووری نێوان دوورووبارەکە، چۆتە نێو بواری کەهەنۆتی لە موسڵ ، وبەکاهین دانراوە پاشان بەرزکراوەتەوە بۆ پلەی خۆرئەسقەفی ن لە موسڵ ژیاوەن لە مامۆستایانی پەیمانگای مار یوحنا ئەلحەبیب بووە، لە 1886 لە موسڵ شانۆنامەی نەبوخودنەسری نووسیوە لە 1888 ڕو 1889لەسەرتەختەی شانۆی ئەکلیرکی لەموسڵ کاری نواندنی کردووە ن ئەم شانۆگەرییە بەیەکەم شانۆگەریی نائایینی دەژمێردرێتلە عیراق، بابەتەکەی لەسەر داگیرکردنی نەبوخودنەسرە بۆ ئۆرشەلیم لەسەدەی 6ی پێش زایین و هاوردنی جوولەکەکانەبۆ عیراق.

حەنا ئەلرەسام(1890-1958).

لە موسڵ لەدایک بووە، لە(قوتابخانەی ئەلقەدیس عەبدولئەحەد)ی دۆمنیکی خوێندویەتی لێی دەرچووەوتا 1911 کاری وانەبێژی تیاکردووە،دواتر بۆبەغدا گوازراوەتەوو لە فەرمانگە حکومیەکان کاری کردووە تا خانەنشین بوونی لە 1936، زۆر زمانی دەزانی لەوانەشئینگلیزی و فرەنسی و تورکی و عەرەبی و سریانی ، یەکێ بوو لەناودارترین شانۆکارانی موسڵ، لە شانۆییە دانراو وەرگێراوەکانی(لەپشت پەردەوە)وەرگێران 1925-نمونەی ئەمەگ و نیشتمانپەروەری – 1926،سۆزەکان -1929، (القرگ الژهبی) 1929 و (بانگهێشتی شەرەف) 1930،( نرخی وشە) 1936، (پەیامبەری زنجەکان ) 1952، (بەسەرهاتی بامیا)زۆربەی ئەم شانۆگەریانەشی لە موسڵ کاری نواندنی بۆکردووە.

سلیمان الصائغ (1886 ـ 1961).

لەموسڵ لەدایک بووە، چۆتەبەشی کەهەنووتی لە پەیمانگای شەمعون ئەلسەفالە 1901دواترلە 1908 بۆتە کاهن لە موسڵ، بەرێوبەری ژمارەیەک قوتابخانە و هەندێ رۆژنامە بووە ، لە 1940بۆتە خۆرئەسقەف ،پاشان لە 1954 بۆتە مەتران و لە 1960بۆ بەغدا گوازراوەتەوەو لەوێ مالاوایی کردووە،چەندان دەقی شانۆیی نووسیوە لەوانەش : (شهداء الجزیرە) 1918 (الایمان) 1919، میری حەمدانی) 1928، (مشاهد الفچیلە ڕو یوسف الێدیق) 1931، (الزباء) 1933، (هوراس) لکورنییە (وەرگێران) 1945، یمامە نینوى ڕو شمیراما 1952. بە 3 بەش خاوەنی مێژووی موسڵە و خاوەنی گۆڤاری (النجم)ی ناودار بووە و رۆمانێکی مێژویی هەس بەناوی یەزدان دۆخت .

فرنسیس حداد (1892 ـ 1942).

لەقوش لەدایک بووە و چۆتە بەشی کەهەنوتی لای باوانی دۆمنیکان لە موسڵ،وەکو کاهن لە 1915 دامەزراوە، تا کۆچی دوایی وەکو مامۆستا و کاهن و ئامۆژگارێکی برایانی قوربانی پیرۆز خزمەتی وڵاتی کردووە،زمانەکانی کوردی عەرەبی و تورکی و سریانی فرەنسی و ئینگلیزی بەباشی زانیوە، یەکەمین شانۆی ئامادەو دەرهێناوە بەناوی قەڵای ئوسماواکە دووەم شانگەریی بووە بە زمانی سریانی لەئەلقوش پێشکەش بکرێت، 3 کتێبی هەبووە بۆ فێربوونی زمانی سریانی بەناونیشانی (سبلتا)لە سییەکاندا چاپکراوەلە موسڵهەروەها شعر سروودی ئایینی هەبووەبەزمانی سریانی.

جبرائیل بابیلا (1898 ـ 1957) .

لەدامەزرێنەرانی شانۆی سریانی بووە لەکەرکووک ، چەندان دەقی شانۆیی ئامادەو وەرگێراوەسەبارەت بەشارەزایی لەزمانەکانی ئینگلیزی و رووسی و فارسی و تورکی ، هەر لە 1936لەمامۆستایانی زمانی دایک بووەلە قوتابخانەیەکی ئاسەری ئەهلی لەکەرکووک ،لە شانۆگەرییە ئامادە وەرگیراوەکانی (شایلۆک)ی شکسپیر1944، دڵداری خادورا)1945، هاملتی شکسپیر 1947، یوسف و براکانی 1950 ، دایمۆس و باتیۆس 1950لەکەرکوک دەریهێناوە، بەغداد 1951، خمتابی وەرە 1952، لەکەرکوک و حەبایە وەک ئەکتەر بەشداربووە.

داود رەمو شورجی (1917 ـ 1985).

لە بەخدیدا(قەرەقوش) لەدایک بووە، چۆتە پەیمانگای مار یوحنا ئەلحەبیب لەموسڵپاشان جێی هێشتووە،لە 1936 لەئامادەیی موسلی تیکەڵ دەرچووە ، دواتر لە تەلەعفەر لە1939 بەخوولیکی پەروەردەیی کراوەبەمامۆستا دامەزراوە تا سالی 1940 بۆتە بەرێوبەر لە شارۆچکەکەی ، زمانەکانی فرەنسی و عەرەبی و سریانی بەباشی دەزانی ، ساڵی 1939 یەکەم تێکستی شانۆیی بەناوی ( من سەربازم)دەرهێناوە، پاشان لە1945 شانۆیی ( دیمەنەکانی چاکی) ی سلیمان ئەلسائغ هەروەها لە 1959. ژمارەیک شانۆی ئامادەودەرهێناوە لەوانەش (رڕس الشلیلە)ی یوسف ئەلعانی .

ودیع کجو (1935 ـ 2002) .

لە ئەلقوش لە دایک بووە، دوای دەرچوونی لە زانکۆی موسل لەسالی 1945پەیوەندی کرد بە (کۆمەلەی هۆشیاری نواندن)،لەو شوینانەی کاری تیا دەکرد ژمارەیەک کاریشانۆیی ئامادەودەرهێناوەوەک مامۆستا و بەرێوبەری شانۆییەکان لەوانەش ( بریاری قەرەقوش)لە موسل لە 1958،(عودیشۆ دادیشۆ)ئەلقوش 1959، (سەرتاش و مانگا )هاوریسک-زاخۆ 1960، لەیانەی بابلدا ژمارەیەک شانۆی پێشکەش کردووەوەک (سەرتاشی بەزم )، (پزیشکی قەساب)،( قاوەی جاوانی)، (بێخوپا) ،1955.

عەونی کەرومی (1945-2006).

لە موسڵ لە دایکبووە ، لە 1965وە دەرچووی پەیماتگای هونەرە جوانەکان بەشی نواندن و دەرهێنانەلە 1969 ئەکادیمیای هنەرەجوانەکانی تەواوکردووە، ماستەری لەشانۆ وەرگرتووە لەئینستووتی زانستی شانۆیی زانکۆی همبولت-لە ئەلمانیا-1972ن دکتۆرانامەی لە زانستی شانۆیی لەهەمان ئینستووت وەرگرتووە، لەنیوان سالانی 1977تا 1997 لە چەندان زانکۆی عیراقی و عەرەبی و ئەلمانی وانەی وتۆتەوە،هەر لەسالانی 1972تا2002 لەزۆر لەکۆنگرە و فێستڤال و سیمینارە هونەرییە عەرەبی و جیهانییەکان بەشداری کردووە، پتر لە 70 کاری هونەری دەرهێناوە، چەندان خەلاتی جیهانی و لە فیستڤالەکانی بەغداو قاهیرەو قرتاج و بەرلین وەدەست هیناوەولەبنکەی بریشت لە بەرلین نازناوی(پردی رۆشنبیریەکان) دەسکەوتووە، لەبەرلین لە ئەلمانیا کۆچی دوایی کرد، لەدانراوەکانی : ( هونەری ئەکتەر)، (رێگاکانی وانەبیژی نواندن )، (شانۆی قوتابخانە)، توێژینەوەی زۆری لەسەر شانۆ بلاوکردۆتەوە وەکو:بریشت لە عیراقدا و جەماوەر و شانۆ. عەلی جەواد تاهیر و هاینز میللەر لەسەریان نووسیوە.

بهنام میخائیل (1931-1989).

لەبەغدا لەدایکبووە،خویچندنی بەرایی لەکەرکوک و ئامادەیی لەزانکۆی ئەمریکی لەبەیرووت تەواو کردووە،پاشان خویندنی لە ئینستووتی گۆدمان لە ئەمریکا تەواوکرد، تیۆرەکانی شانۆو مێژووودەرهێنانی شانۆیی لەپەنجاکان خوێند، پراکتیزەی شانۆی وەک رەخنەوئەزموون کردلە شیکاگۆی ولاتە یەکگرتووەکان، گەرایەەبەغداو بەمامۆستا لە پەیمانگای هونەرە جوانکان دامەزرا، لەرادیۆو تەلەفیزیۆن کاری کردووەو وەک ئامادەکاری بەرنامەو و هەلسەنگاندنی تێکستی شانۆیی ، لە ناوەراستی شەستەکان دامەزراوی سینەماو تەلەفیزیۆنکاری کردووەوچەندان ریپۆرتی هونەری ئامادەکردووەبۆ پرۆژەی گەشەپێدانی شانۆی عیراقی و کە لای دەزگا هونەرییە عیراقیەکان پاریزراوە، چەند کارێکی شانۆیی وەرگێراوە لەوانەش : (شانۆ)ی هیلیام وایت و (ئەکتەر)ی شۆلۆخۆف و ( بڕوات بەشانۆ)ی ستانسلافیسکی، بەرای رەخنەگرانی شانۆی عیراقی ئەم هونەرمەندە تەوژمی ریالیزمی لەشانۆی عیراقی چەسپاند.

عادل کورکیس (1944- 2008).

لەبەغدا لەدایکبوە بەبنەچە خەلکی تەلکیفە، دەرچووی پەیمانگای هونەرە جوانەکانی بەغدایە، پاشان چۆتە پراگ لە چیکۆسلۆڤاکیابۆ خوێندنی ئیستاتیکای بیناسازی ئەندازەیی ، دوای گەرانەوەیئەکادیمیای هونەرەجوانەکانی تەواو کردووە، دواتر ماستەری لە شانۆ وەرگرتووەو لە هەمانکاتدا لە زانکۆی بەغدا بەکلۆریۆسی لەزمانی ئینگلیزی وەرگرتووە، دەرهێنەرو ئەکتەرو دیزاینەری دیکۆر بووە، سەرۆکی تیپی شانۆی ئەمرۆ بووە، شاعیرو شێوەکارو خۆشنووس بووە،چەندان وەرگێرانی هەبووە لەزمانی چیکی و ئینگلیزییەوە بۆ عەرەبی بە پێچەوانەش ، بەرهەمە هونەریەکانی ئەمانە: (ئەکتەرو کارەکەی)، شانۆیی (پەتای سپی)دووکۆشیعری هەبوو(شیوەن و چامەکانی دوای مالاوایی )2011، ( نامەکان لە بەغدای نوێوە)، بەقەدیسی شانۆی عیراقی ناسراوە.

ماڵپه‌ڕی فه‌ره‌یدوون سامان