|
٢٩\١١\٢٠١٧
سلێمانی و دەوڵەتی
سەربەخۆ.
سه‌عید عارف باپیر
- بەشی یەکەم -
(بیرۆکەی دەوڵەت لە شاردا سەرهەڵدەدا، رۆحی دەوڵەتی مۆدێرن لە هەناوی
چینی ناوەندیی دایە).
راستییەک هەیە و نکولیی لێ ناکرێ!
تائێستا، زۆرینەی کورد دوای سەرۆکی خێڵ یان میراتگری دەسەڵاتە گەورەکان
دەکەون، لە ڕاستییدا چینی ناوەندی خاوەنی ئەندێشەی ئازادی و سەربەخۆییە
رەهاکانن.
١-
کورد بە درێژایی مێژوی خۆی خاوەنی هیچ سەروەریەکی رەها نەبووە، لەروی
هەڵپەرداوتنی زانستی مێژوەوە ئیمپراتۆری مادەکان تائێستا زیاتر وەک
سەروەریەکی فارسی دەناسێنرێت و ئەو کاتانەش هەردوو نەتەوەی فارس و کورد
لە رووی فەرهەنگ وئاین وکولتوردا هەناوتێکەڵ بوون و لیکهەڵبواردنیان
کارێکی ئاسان نییە.
قوڵایی ئەو مێژوە بەجی دەهێڵین ، دەگەینە سەردواساتی لەناوچونی
دوامیرنیشینە نیمچە سەربەخۆکانی کورد، لە ناوەندی سەدەی نۆزدەدا ،
بەهۆی ڕێککەوتنی هەردو ئیمپراتۆریەتی (سەفەوی) و (عوسمانی)یەکانەوە،
هەریەکەیان لای خۆیەوە میرنشینی (ئەردەڵان) و (بابان)یان کۆتایی
ودوابراوکرد،بەئاسانی وەکو ئاسانیەکەی ئەمڕۆی کۆماری ئیسلامی ئیران و
کۆماری تورکیا بەکۆتایی هێنانی نیمچە سەربەخۆیی حوکمی دیفاکتۆی ٢٦ساڵەی
باشوور.
- سەیرە ئەمڕۆمان چەند دەچێتەوە سەر دوێنێ!
ئەم بابەتە پەیوەندە بە ماوەی نزیکەی ١٨٠ساڵێک بەرلەئێستاو دوای نەمانی
میرنشینە کوردیەکانە ، بەدو قۆناغدا تێدەپەڕێت لە ماوەکانی دوپارچەیی
کوردستان بۆ چوارپارچەبونی هەتا ئێستاکە..
قۆناغی یەکەم:
لە سالانی(١٨٥٠ــ ١٩١٨)ی کۆتایی جەنگی جیهانی یەکەم و کۆتایی دەولەتی
عوسمانی و شاهنشاهی قاجاری ئێران، دەکەوێتە کۆتای هاتنی دوپارچەیی
کوردستان.
قۆناغی دووەم:
.دوای ١٩١٨و کۆتایی جەنگی جیهانی یەکەم وسەرکەوتنی دەولەتە
کۆلۆنیالیەکان و دابەش کردنی میراتی عوسمانی ، وای کرد کوردستان ئیتر
لە دوپارچەی سەر بەئێران و عوسمانیەوە ببێت بە چوارپارچەی سەر
بەدەوڵەتە نوێ دروست بوەکانی دوای هاتنی کۆڵۆنیالی ئەوروپایی (دەوڵەتە
پۆست کۆلۆنیالیەکان)لەسەر بەندی ڕێکەوتننامەی ( سایکس پێکۆ ) ، هەروەها
تا ئێستاکە هیچ گۆڕانێک لەقۆناغی چوار پارچەبونی خاکی کوردەوە ، لەم
سەد سالەدا نەهاتۆتەگۆڕێ..
٢-
قۆناغی یەکەم کورت دەکەینەوە بە باسێکی ڕاگوزەرو بابەتەکەمان لەسەر
قۆناغی دوەم چڕ دەکەینەوە ، بەوەی هەرودو دەولەتی (سەفەوی) و(عوسمانی )
بەجۆرێک ڕیک کەوتن لەدیوی خۆیانەوە هاوکات کیانی هەردومیرنشینە
کوردیەکەیان کۆتایی پێ هێنا..
لەدیوی شاهنشاهی ئێرانی یەوە ،کۆتایی بەکیانی میرنشینی (ئەردەڵان) هێنا
، کە شاری (سنە) پایتەخت وناوەندەکەی بوو.
لە دیوی سەڵتەنەتی عوسمانیەوە ،کۆتایی بە میرنشینی( بابان) هێنا ،
شاری(سلێمانی) ناوەندی دەسەلات و فەرهەنگی میرنشینەکە بو، میرێکی بابان
لە١٧٨٤دا بنیاتی نابو ، بەر لەنزیکەی ٨٠ساڵیک لە روخانی دەسەڵاتیان.
لە دوای ساڵانی ١٨٥٠وە ، هەر بەرهەڵستی جوڵانەوەیەکی یاخی کوردی دژ بە
دەسەلاتەکانی ئێرانی وعوسمانی بە پێشەنگی خانەدانی ئاغاو بەگ و شێخ و
سەرکردەی ئاینی و خێڵ وەجاخزادەکان بووە ، لەم قۆناغەدا سەرجەم بێ
ئاکام بون و بەشێوەی تراژیدی وخوێناوی کۆتاییان پێ هێنراوە، لەوانە
(شؤڕشی شیخ عوبەیدوڵای نەهری) و (بەدرخانیەکان) و (بزوتنەوەی سمایلاغای
شوکاک).
٣-
قۆناغی دوەم ..سەروحەل ودوای ١٩١٨، پێشەواکانی بزوتنەوە ی چەکداری
کوردی هەمان چین بون بەبێ گۆڕان لەنمونەی (بزوتنەوەی چەکداری شیخ
مەحمود) و ( بزوتنەوەی چەکداری شێخانی بارزان) وهەروەها پاشماوەی
شکستخواردوی ئەم بزوتنەوەکانە تێکەڵ بەیەکتری بون وەک هاتنی (سمایل
ئاغای شوکاک)بۆ سلێمانی بۆپاڵ (شیخ مەحمود ) پاش تیکشکانی لە ئێران و
دواتر تیکەڵ بونی دورخراوەکانی( شێخانی بارزان) و لە سلێمانی پاش
تیکشکانی یاخی بونەکەیان لە کۆتایی سیەکان و سەرەتای چلەکانی سەدەی
پێشوودا.
(سلێمانی)، شاری میراتی بابانەکان، لەسەرەتای قۆناغی دوەم دا، بووە بە
بەکوانوی کۆکردنەوەی پێشەواو پاشماوە تیکشکاوەکانی بزوتنەوە چەکداریە
یاخیەکانی کورد.
بۆچی ئەم پێشەوا و ئاغا و شێخانە لە شارێکی میراتی میرنشینێکی کوری دا
کۆبونەتەوە.
لەو شارەدا برینی ناموردای بزوتنەوەکانیان تیا نیقاهە و ساڕێژ
دەکەنەوە، لە پاڵ (شێخ مەحمود)ی شۆڕشگێری بنەماڵەی ( حەفیدزادە)کاندا،
پاش تێکشکانی بزوتنەوەکەی خۆی نەفی دوری دوگەی (ئەندامان)ی هیندستان
کراو، دیسان قۆناغ بە قۆناغ گەڕێندراوەتەوە بۆ شارەکەی لە ولاتی(کوەیت)
هێڵدراوەتەوە و دواتر بۆ (بەغدا) و پاشان لە دێی (داریکەلی) نزیک بە
شارەکەی خۆی وەکو دوورخراوەیەکی نێوخۆیی جێگیری دەکەن.
ئەم شارە چی یە ! بەم جۆرە پێشەنگە کوردە یاخیەکانی تیا کۆدەبنەوە .یان
بە دورخسنەوە یان بە پەنادان ویان وەکو پشو پێ بەخشین؟
ئەم پرسە مایەی تێ ڕامانەو لە نوسینێکی وەهادا ،بەئاسانی و خۆش دەستی
وەلامەکەی تیر ناکرێ.
بەڵام وەکو بابەتێکی سفارشی و وەڵامێکی ئامادە.
ــ ئەم شارە دەسەڵاتێکی کوردی بنیاتی ناوە بە تەماحی گەشاندنەوەی
فەرهەنگ و فراوانکردنی دەسەڵات و پێکهێنانی سەربەخۆیی زیاتر ، واتە
هەنگاوێکی نوێ بووە بۆ نزیک بونەوە لەمەرامی دەوڵەتێکی سەرفرازو
سەربەخۆ بۆ دەرچونێک بووە لە سایەی سەڵتەنەتی عوسمانی.
شارێکە لە ڕاستییدا، دو دیوی هەیە:
* دیوێکی وەکو ساختمانێکی دەسەڵاتی کوردی، هەمیشە ئاوسە بەسەربەخۆیی
وئازادی و تازەگەریی.
* دیوێکی تری پێچەوانە، بەدەست دوژمنەکانی ئازادی و سەربەخۆیی و
نوێگەریەوەیە.
بەوەی دیاردە سەرەتاییەکانی ڕانانی ئازادی وسەربەخۆیی و نوێگەری لی بە
ئیراد دەگیرێ . وەکوهێمایەکی دزێو ناشیرین وبیدعەو داهاتو نادیارێک
دەخرێتەڕوو.
بەنیازی شێواندنی ڕوی راستەقینەی شارەکە و بەنمونەیەکی نەویستراو بێز
لێ کراوە دەخرێتەڕوو.
یاخود لەو کاتانەدا دەوڵەتە سەردەستەکانی کورد وەکوبەچەترسێن کردنێک ،
سەرکردە یاخی و سەرکێشەکانیان نەفی کردووە بۆ ئەم شارەو لەوێدا لەنیو
خەڵکێکی سەوداسەری ئازادی و سەربەخۆی و نوێخوازدا ، گوزەرانی سەختیان
پێ کردون و بەچەترسێنیان کردون ، یان بۆ ژیرکردنەوەو نمونەی تاڵو سەخت
پێشاندانیان بووە.
بەڵام ئێستا هیزیك و دەسەڵاتێکی کوردی هەیە ، هەمان ڕۆڵی بە دزێو کردنی
ئەم شارە دەبینێت.. لە کاتێک دا ئەم شارە جگە لە ئازادی و سەربەخۆ بوون
هیچ سەودا سەریەکی تری نییە.
٢١\١١\٢٠١٧
- ستۆکهۆڵم
ماڵپه‌ڕی سه‌عید عارف باپیر
|
