٥\١٢\٢٠٢٢

سمکۆ محەمەد لە تەوەری ''کورد لە سیڤەرەوە بۆ لۆزان''.

دیمانە: ئاودێر نەسرەدین

لەم دیمانەیەدا سمكۆ محەمەد نووسەر و رۆژنامەنووس كە بەشداری تەوەری (كورد لە سیڤەرەوە بۆ لۆزان)ی كردووە، باس لە سایكۆلۆژیای هێز و قەوارە سیاسیەكانی كوردستان و كەیسەكانی هاوشێوەی كورد لە جیهان دەکا، رۆڵی وڵاتانی زلهێز لە یەكلاییكردنەوەی ئەم پرسانە رووندەكاتەوە و هاوكات ئاماژە بە شوناسی نەتەوەیی و پرسی زمان دەكا و ئەمەش بە كارتێكی لاواز بۆ داواكردنی سەربەخۆبوون ناو دەبات، سمكۆ محەمەد بۆچوونی وایە كە خەباتی مەدەنی بە وردبینیی و هێمنیی و دان بەخۆداگرتن دەكرێ، بەڵام كورد بە خەسڵەت خاوەنی ئەم سایكۆلۆژیایە نییە، هەر لە درێژەی ئەم دیمانەیەدا سمكۆ بیركردنەوە لە گۆڕینی بەرەی خەبات لە كوردستانەوە بۆ ناوەندەكان هەڵدەسەنگێنێت و گرنگیی خاوەندارییەتیكردنی سیستمێكی نمونەیی بۆ دۆزی كورد رووندەكاتەوە.

- بەشی یەكەم -
 

شوناسی نەتەوەیی كارتێكی زۆر قورس نییە بۆ داواكردنی سەربەخۆیی.

- كوردەكان هیچكات لەنێو هاوكێشەی نێودەوڵەتی نەبوون.
- شوناسی نەتەوەیی كە پشت بەزمان دەبەستێت كارتێكی زۆر قورس نییە بۆ داواكردنی سەربەخۆیی.
- كەیسی كوردستان و هاوشێوەكانی لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی كارتن بەدەست ئیمپریالیزمەوە، لەسەر ئاستی لۆكاڵیش هەریەكەیان بیانوویەكی نەتەوەیی و قەوارەیی و سیاسی خۆی هەیە.
- كوردەكان هەمیشە بەقەوارەی بچووك رازی بوون و هەناسەیان درێژ نییە لەسەر تەواوی ناوچەكە جەنگ بكەن، بۆیە لەسەر ناوچەیەكی بچووكی جوگرافی ئامادەن كەیسەكەیان بۆ زەمەنێكی نادیار دوابخەن.
- هەندێك جار هەست دەكەین كوردەكان بەخەباتی دیبلۆماسی شارەزانین و لەدانوستانەكاندا دەدۆڕێن و ناتوانن بەرگری لەكەیسی مێژوویی و جوگرافی خۆیان بكەن.


هۆكارەكانی پەیماننامەی سیڤەر لە نێوان دەوڵەتە هاوپەیمانەكانی سەركەوتووی جەنگ لە ساڵی ١٩٢٠ چی بوون كە لەناویدا بەشێك لە خواستەكانی كورد جێگیر كران؟

وەڵامی ئەم پرسیارە دەبێ بەدیكۆمێنتی یاسایی و نێودەوڵەتی بدرێتەوە كە لەبارەی هاوكەیسەكانی كوردەوە بڵاوكراونەتەوە، چ بەكتێب بێت یان لەسایتەكانی ئینتەرنێت كەهەیە، سەرەتا دەبێ ئەوە راست بكەمەوە كە جەنگ كۆتایی نەهاتوە و ئێستاش بەردەوامە، چونكە كارتێكی بەهێزی سیستمی سەرتاییە كە دەبێ بەردەوامی هەبێت، جا چ جەنگی گەرم بێت یان سارد، هەروەها خواستەكانی كورد جێگیر نەكران، چونكە جێگیر كردن واتە دیاریكردنی لەمەیدانی پراكتیكدا، وەختێك بەریتانیا و فەرانسا و ئیتاڵیا هاتن و رۆژهەڵاتیان داگیر كرد، رەهەندی یەكەمی بابەتەكە ئەوەیە كە سەرهەڵدانی بزووتنەوەی سیاسی و چەكداری كوردی، لەو سەردەمەدا ناسراو نەبوو، هەروەها سەربەخۆش نەبوو لەرووی جیۆسیاسیەوە، چونكە جێ پێی چەكداری و سیاسیان چ لەكوردستانی ئێران و چ لەكوردستانی عێراق سەر بەخودی دەوڵەتە داگیركەرەكان بوو، ئەمە جگەلەوەی خاوەنی حیزب و بیرۆكەی شۆڕش نەبوون لەپێناو روخانی حكومەت و دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردی، تەنها شتێك كە هەبوو چەكداری یاخی بوون لەدەوڵەت، بۆیە بەپۆزەتیڤ وەرگرتنی رێكەوتنی سیڤەر و لەبەرانبەردا بە نیگەنتیڤ وەرگرتنی رێكەوتنی لۆزان كە بووە هۆی نەهامەتی و نەگبەتی بۆ كوردستان، تەنها بەبۆچوونی سۆزی سیاسی وەڵام دراونەتەوە كە گوایە مافی كورد لەو پەیمانەدا جێگیر كراوە، ئەگەرنا خۆ پەیماننامەكە تیۆریزە نەكراوە و زلهێزەكانیش لەكاتی خۆیدا بەشێوەیەكی كاتی بۆ گوشار خستنە سەر توركیا و عێراق و ئێران بەكاریان هێنا، لەكاتێكدا ئەوە تەنها نووسینی سەر كاغەز بووە، نەك واقیعی و جێكەوتە، تاكو بكرێتە دیكۆمێنت و لەدەستووری پاشایەتی و كۆماری دەوڵەتانی ناوچەكە كاری پێبكرێت.

رەهەندی دووەمی بابەتەكە ئەوەیە كورد خۆی لایەنێكی سەرەكی براوەی كەیسەكە و نووسینەوەی پەیمانەكە نەبووە، بۆیە بەبێ لەبەرچاوگرتنی ئەو دۆخە سیاسیەی كە هێزە نێودەوڵەتیەكان درووستیان كردووە، نەك تێگەیشتنێكی واقیعیانەی مەعریفی و سیاسی بۆ كەیس و پەیمانەكە نەكراوە، هەر ئەوەی لە یەكێك لەبەندەكانی سیڤەردا هاتووە، زمانی توركی فەرمی دەبێت و زمانی كوردیش پەرەی پێبدرێت و بخوێنرێت، ئەدمۆنز یش باس لەوە دەكات ئەوكات لە لەندەن باس لەوە كراوە كەمینە ناتوركەكان، لەناو چوارچێوەی ئیمبراتۆریەتی عوسمانلی دەبن و دەبێ دەرفەتی ئازادیان پێبدرێت كە دواتر لە كۆمەڵەی گەلان چەسپێنرا، بەڵام دواتر ئەم بابەتە كە هەر لەلایەن خودی بەریتانیای مەزنەوە گۆڕا بۆ دامەزراندنی حكومەتی كوردی و دواتر لەگەڵ مەلیك مەحمود كەوتنە دانوستان و هەر خۆشیان قەوارە بچووكەكەی شێخ مەحمودیان روخاند و خوێنیان رشت، بۆیە سیڤەر تێگەیشتنی واقیعی و زانستی سیاسی بۆ نەكراوە، لایەنی دووەمی بابەتەكە ئەوەیە كە بەزانستی وەرگرتنی كێشەی كورد لەمێژووی سەدەی رابردوو تاكو ئەمدواییەش، ئەوەیە كورد خۆی وەكو یەك تەماشای كەیسە هاوشێوەكانی خۆی نەكردووە، ئەو كەیسانەش بریتین لە كشمیر و فەلەستین و جەبەل تاریق و قرمی ئۆكراینا و كەرەباخ و كەتەلۆنیا و سكۆتلانداو ناوچە ئەمازیغ نشینەكان كە دابەشی سەر مەغریب و جەزائیر و تونس و لیبیا بوون، ئەمە جگە لە چەند ناوچەیەكی دیكەش، ئەم دیكۆمێنتانە تەنها بۆچوونی من نین، ئەوەتا (هیسەر لێر واگنەر) بەكتێب باسی كردوون، ناو هێنانی ئەم كەیسانە بۆ ئەوەیە كە دەبێ بزانین بۆچی ساڵی ١٧٣٧ پەیماننامەی پاریس هەیە لەسەر رێكەوتن لەبارەی كەیسی ساحل ئەلعاج و پاشان لەسەر دەستی فرانسیسكۆی ئیمبراتۆریەتی ئیسپانیا بەبێ پشتگیری لەو كەیسە كە مافی یاسایی و دەستووری خەڵكەكەیە و دەگەرێتەوە سەر ئیسپانیا، بۆچی ساڵی ١٩٨١ جارێكی تر هەوڵدەدرێت بكرێت بەناوچەیەكی ئوتۆنومی و پاشان هێزە نێودەوڵەتیەكان و دەوڵەتە كۆڵۆنیالەكان پەشیمان دەبنەوە، بۆچی كەیسی كشمیر كە جوگرافیایەكی بۆشە و كێشەی نێوان هیند و پاكستانە و ناوچەیەكی نیمچە سەربەخۆیە دەیان ساڵە چارەسەر ناكرێت، بۆچی لە ساڵی ١٩٤٧ داگیر كرا و چەند جارێك لەنێوان هیندستان و پاكستان رێكەوتنی لەسەر كراوە، كەچی سالی ١٩٧١ جارێكی تر بە هەڵواسراوی لەنێوان هەردوو دەوڵەتە نەیارەكە مایەوە و ساڵی ٢٠١٩ بەرێكەوتنی چین و رۆژئاوا وەكو خۆی مایەوە و تا ئێستا چارەسەر نەكراوە، بۆچی فەلەستین كە كێشەیەكی مێژوویی نێوان ئاینی جووەكانی ئیسرائیل و عەرەبی فەلەستینە، دەیان جار دانوستان و رێكەوتنی لەسەر كراوە و پاشان گەڕاوەتەوە دۆخی نالەباری سیاسی خۆی، بۆ نموونە ساڵی ١٧٩٩ بۆ یەكەمجار فەرەنسیەكان پێشوازیان لە ئیسرائیلیەكان كرد بگەڕێنەوە بۆ ئیسرائیل و دەوڵەتیان بۆ دابمەزرێنن، تاكۆتایی چلەكان و رێكەوتننامەی سایكس بیكۆی لەسەر پراكتیك كرا و بەشێكی زۆری ناوچەكەی درا بەئیسرائیل، بۆچی لە ساڵی ١٩٤٧ بۆ ١٩٦٧ و پاشان بەپێی بڕیاری ١٩٤ و ٢٤٢ كە نەتەوە یەكگرتووەكان سەرپەرشتیان كرد گوایە بەپێی بریارێكی تر ژمارە ١٨١ ببێتە وڵاتێك و دەوڵەتێكی سەربەخۆ، بەڵام دواتر دابەشكرا، لە ٢٨ ی یۆلیۆی ١٩٩٥ بەیەكجاری لەلایەن ئەوروپا و ئامریكا و روسیاو چینەوە وەكو خۆی هێشتیانەوە، لەبابەت ناگۆرا و كەرەباخی ئەرمینیاش كە ململانێی هەردوو دەوڵەتی ئەرمینیا و ئازربایجانی لەسەرە، چەندین جار رێكەوتنی لەسەر كراوە كە چارەسەری ریشەیی بۆ بكرێت، كەچی ساڵی ١٩٢٠ لەژێر دەستی بەلشەفیەكان بوو، پاشان لەساڵی ١٩٢٣ كرا بەدەوڵەتۆچكەیەكی سەربەخۆ و ناوی نرا كوردستانی سوور، دوای ئەمە بەپێی بریاری ئەنجومەنی یاسادانان ١٩٨٨ خستیانەوە سەر ئەرمینیا، كەچی ساڵی ١٩٩٤ دیسان جارێكی تر جەنگی لەسەر كرا و دواجار ساڵی ٢٠٢٠ لەلایەن ئازەربایجانەوە بە پاڵپشتی توركیا داگیر كرایەوە و بوو بەبڕیاری نێودەوڵەتی. بۆچی ناوچەی قرمی ئۆكراینا كە دوورگەیەكی سەربەخۆیە و لەساڵی ١٧٨٣ رێكەوتنی لەسەر كراوە، تا ساڵی ١٩٢٠ لەژێر دەستی روسیا بوو، كەچی ساڵی ١٩٥٣ وەكو خۆی لەژێر كۆنترۆڵی یەكێتی شورەوی مایەوە، پاشان كە سۆڤیەت وەكو سیستم هەرەسی هێنا، دەیان دەوڵەت بوون بەسەربەخۆ، كەچی ساڵی ١٩٩٤ جارێكی تر رێكەوتنی لەسەر كرا و وەكو خۆی بەهەڵواسراوی كێشەكەی مایەوە، تاگەیشتە ئەوەی كەیسەكە هەڵبگیرێت و ساڵی ٢٠٢٢ جارێكی تر بەبەرچاوی هەموو دونیاوە لەلایەن روسیاوە داگیر بكرێتەوە و ناوی لێبنرێ دەوڵەتۆچكەی سەربەخۆ، بۆیە كەیسی هەڵوەشاندنەوەی پەیمانی سیڤەر و گۆڕینەوەی بۆ لۆزان، ئەم كەیسانە بەگشتی لەیەك پاكێجی گەورەی سیاسەتی نێودەوڵەتیدا كۆكراونەتەوە، هەریەكەیان كۆمەڵێك رێكەوتنی لەسەر كراوە و دواجاریش وەكو خۆی ماوەتەوە، سیڤەر لەم كەیسانە نەكەمتر و نە زیاتر بووە، كەوابو مەسەلەكە تەنها كورد نیە بۆتە كەرەستە و كارتی سیاسی دەوڵەتە زلهێزەكان، بەڵكو هەموو ئەو كەیسانەی لەیەكتر دەچن، لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی كارتن بەدەست ئیمپریالیزمەوە، لەسەر ئاستی لۆكاڵیش هەریەكەیان بیانوویەكی نەتەوەیی و قەوارەیی و سیاسی خۆی هەیە.

دەوڵەتی عوسمانی دۆڕاوی جەنگ بوو، لە حاڵەتی بەرگری و هەوڵی مانەوەدا بوو، بەپێچەوانەی هێزەكانی دیكەوە، بۆچی ئەوان توانیان شكست بە پەیماننامەی سیڤەر بهێنن، بەڵام كورد نەیتوانی خۆی رێكبخات و دەوڵەتەكان قایل بكات؟

پێشتر ئەوەم بەیان كرد كە كەیسی كوردستان جیاوازی نییە لەگەڵ كەیسەكانی دیكە، بەڵام كە عوسمانلی دۆڕا بوو لەبەرانبەر هاوپەیمانی نێودەوڵەتی، لەبەر ئەوە بوو كە هاوپەیمانان خاوەنی هێزی تەكنۆلۆژی و سەربازی و ئابوری زیاتر بوون و دەیانویست هەژموونیان لەرۆژهەڵات جێگیر بكەن كە عوسمانلیەكان زیاتر لە ٥٠٠ ساڵ حوكمڕانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستیان دەكرد، كە دۆڕان و پاشەكشەیان كرد، خۆ دۆڕاوی بەرانبەر كورد نەبوو، بەرانبەر وڵاتانی دەوروبەری خۆی نەبوو، بۆیە بەپێی سنوورە دەوڵەتیەكەی خۆی كە سنوری لەگەڵ عێراق راستەوخۆیە، تەنها رۆژهەڵاتی لەدەستدا، ئەگەرنا هێزی مابوو تاكو بەرگری لەسنوورەكانی بكات و زاڵ بێت بەسەر ناوچە كوردیەكان، بۆ مەسەلەی سیڤەریش ئەوان بەشێك بوون لەهاوكێشەكە و توانیان لەخزمەت خۆیان بیشكێننەوە، چونكە ئەوان ئیمبراتۆری سەردەمەكە بوون و تانزیك مەغریب رۆژهەڵاتیان داگیر كرد، ئەمە جگە لەبەشێكی رۆژئاوا، لەبەرانبەر ئەوەشدا كوردەكان هەرگیز لەنێو هاوكێشەی سیاسی نێودەوڵەتی نەبوونە، كەیسەكە تەنها وەكو سۆز وەرگیراوە، جگە لەمەش كوردەكان یەكدەست نەبوونە تاكو زاڵبن بەسەر گوتاری بەرانبەرەكەیان كە هێزی سیاسی و دیبلۆماسی و سەربازی دەوڵەتانی وەكو عێراق و ئێران و سوریا و توركیا بوون، بۆیە وەكو خۆی مایەوە، سەرباری ئەمەش دەبێ ئەوە لەبەرچاوبگرین كە تەنها كوردستان نەبوو جوگرافیاكەی دابەش كرا، بەڵكو بەشێك عێراقیش بو كرا بەكوێت و لەولاوە سوریا بەشێكی كرا بە لوبنان و وڵاتەكانی كەنداوی لێبەرهەمهات

- بەشی دووەم -

كورد خاوەنی ستراتیژی قوڵ و گەورە نییە وەكو دوژمنەكانی كە دەوڵەتن و بەسیستم و دەستوور كار دەكەن.

- ئاڵوگۆڕی سیاسی لەناوچەكە چارەسەری ریشەیی مەسەلەی كورد ناكات.
- كورد خاوەنی بیرو ستراتیژی قوڵ و گەورە نییە وەكو دوژمنەكانی كە دەوڵەتن و بەسیستم و دەستوور كار دەكەن.
- تاكە شتێك وەكو كارتی گوشار بەكارهاتبێت، مەسەلەی شوناسی نەتەوەییە كە پشت بەزمان دەبەستێت، ئەمەش زۆر كارتیێكی قورس نییە، چونكە لەزۆربەی دەوڵەتانی دونیا نەتەوەی دیكە هەن و ئەم داوایەشیان نییە.
- تەنها شتێك بۆ كوردەكان بەهەند وەردەگیرێت، ئەویش ئاشنابوونە بە تێگەیشتنی بەرتانیا و هێزە نێودەوڵەتیەكان و رێكەوتن لەگەڵ دەوڵەتانی ناوچەكە وەكو عێراق و ئێران و توركیا و سوریا.
- كەیسی نەتەوە بەرێكەوتن لەگەڵ دەوڵەتی ناوەندی چارەسەر دەكرێت، نەك بەهێزی چەكداری و شۆڕشگێری كلاسیكی.
 

هۆكاری سەركەوتنی كەمالییەكان تاچەند پەیوەندی بەو میراتەوە هەبوو كە لە ئیمپراتۆرییەتی عوسمانییەوە بۆیان بەجێ مابوووە؟ بەپێچەوانەی كوردەوە كە ئەوەی حوكمی دەكرد كۆمەڵێك سەرۆك عەشیرەت بوون و بەردەوامیش ناكۆك بوون؟

ستراتیژی سیاسی كەمالیەكان كە عەلمانی بوون، ستراتیژێكی قوڵتر بوو كە وەكو ئیمبراتۆر دەیانڕوانیە ناوچەكە و مەسەلەی كورد و تەنانەت مەسەلەی ئەرمەنیەكانیش، كەمالیەكان لەوە تێگەیشتبوون كە هیچ هێزێكی نێودەوڵەتی و تەنانەت عێراقیش كوردستان وەكو ناوچەی كوردی ناناسێت، هەروەها پێشتر كوردستان قەوارەیەكی سەربەخۆی دەوڵەتی دانپیانراو نەبووە تاكو دونیا هەڵوێستی لەسەر وەربگرێت، جگە لەمانەش هەلومەرجی نێوخۆیی كوردیش ئاشكرا بوو، دوژمنەكانی دەیانزانی كوردەكان هەمیشە بەقەوارەی بچووك رازی بوونە و هەناسەیان درێژ نییە لەسەر تەواوی ناوچەكە جەنگ بكەن، بۆیە لەسەر ناوچەیەكی بچووكی جوگرافی ئامادەن كەیسەكەیان بۆ زەمەنێكی نادیار دوابخەن، ئەمە مێژوو باسی دەكات و لەشەڕی چاڵدێران بۆمان دەردەكەوێت كە بۆچی كورد یەك نین، بۆ نموونە مانەوەی خەیاڵی میرنیشنی بابانی و سۆران و ئەردەلانی و بادینی و ئیمارەتی جەزیرەی بۆتان و هتد لەمێشكی كوردا، شاهیدی ئەو قسەیەن، یەڤگینا ئی ڤاسیلیە لە كتێبی دابەشبوونی سیاسی كوردستان لە ١٥١٤ تا ١٩١٤ دا، باسی ئەوەی كردووە كە لەشەرەفنامەدا هاتووە "دوای جەنگی چاڵدێران لە مانگی ئابی ساڵی ١٥١٤ كەژاوەی هەڵگری ئاڵای سوڵتان لە تەبریزەوە بۆ رۆم گەڕایەوە، ئیدریس حەكیم شەرەفی ئەوەی پێدرا بەسوڵتان رابگەێنێ كە میرانی كوردستان چاویان لە رەحمەت و چاكەی جیانگیرە تا لەنێویاندا یەكێك بە بەگلەربەگی باڵا دیاری بكات و ئەوان ئامادەن هێرش بكەنە سەر فارسەكان و هەر دوای ئەوەش رێكەوتن مۆركرا لەنێوان سوڵتان سەلیمی یەكەم و فەرمانڕەوا كوردەكان لەنێو ئەركەكانی هەردوولادا خاڵێك هەبوو سەبارەت بە سەربەخۆیی بوونی میرنشینەكان كە توركەكان پشتگیریان بكەن و لەگەڵ ئێران بجەنگن". بەڵام دوای چەندین سەدە كە توركیا و ئێران هەستیان كرد كوردەكان كێشەیان بۆ دەخوڵقێنن، راستەوخۆ رێكەوتنی ئەرزەرۆمیان مۆركرد لەدژی كوردەكان، ئەمە یەكێكە لەو هۆكارانەی كورد ناتوانێ یەكگرتوو بێت.

كەوابوو دەبێ چاو بەمێژوودا بخشێنینەوە كە بۆچی كورد لەبری جەنگی گەورە جەنگی بچووك و ململانێی لەسەر قەوارەی بچووك كردووە، هەمیشە دوور بوونە لەیەكتر و رێكەوتنی شێوەزار و زمان و كولتوور و قەوارەی ناوچەیی نەبوونە، هەرگیز نزیك نەبوون لەیەكتر، بۆیە بەو قەوارە بچوكە ئیكتیفایان كردووە، ئێستاش ئەم دیمەنە سیاسیە لەسەر شانۆی كوردستان هەستی پێدەكرێت، ئەوەتا زۆنی رۆژئاوا و زۆنی قەندیل و زۆنی سلێمانی و زۆنی هەولێر و تەنانەت دهۆكیش هەیە، بەڵام چونكە لەژێر سایەی حكومەتی پارتیە، هەستی پێناكرێت، ئەوەتا شێوەزاری سۆرانی لەحكومەت كاری پێدەكرێت، كەچی لە بادینان بەشێوەزاری بادینی كاری حكومەت رایی دەكرێت، ئەمە جگە لەكۆمەلێك جیاوازی بابەتی ئیداری دیكە كە هەندێكجار هەست دەكەین كوردەكان بەخەباتی دیبلۆماسی شارەزانین و لەدانوستانەكاندا دەدۆڕێن و ناتوانن بەرگری لەكەیسی مێژوویی و جوگرافی خۆیان بكەن، لەبەری ئەوە دەست بۆ هەندێك دەستكەوتی بچووك دەبەن كە دواجار دوژمنەكانیان خراپ كەڵكی لێوەردەگرن و بەزیانی كوردەكان تەواو دەبێت، ئەمە ئەو هەقیقەتەیە كە كورد خاوەنی بیرو ستراتیژی قوڵ و گەورە نییە وەكو دوژمنەكانی كە دەوڵەتن و بەسیستم و دەستوور كار دەكەن، تاكە شتێك وەكو كارتی گوشار بەكارهاتبێت، مەسەلەی شوناسی نەتەوەییە كە پشت بەزمان دەبەستێت، ئەمەش زۆر كارتیێكی قورس نییە، چونكە لەزۆربەی دەوڵەتانی دونیا نەتەوەی دیكە هەن و ئەم داوایەشیان نییە.

نزیك دەبینەوە لە تێپەڕبوونی سەد ساڵ بەسەر پەیماننامەی لۆزاندا. ئەو دۆخەی ئەوكاتە كوردی تێدا بوو، تاچەند هاوشێوەی ئەم دۆخەی ئێستایە، ئەگەر باشووری كوردستان بە نموونە وەربگرین كە تارادەیەك كیانێكی نیمچە سەربەخۆی هەیە؟

كورد پێی وایە كە بابەتێكی وەكو رێكەوتنی سایكس بیكۆ مێژوویەكی زۆری بەسەردا تێپەڕیوە، كەواتە دەبێ وەكو ویستی ئەوان جارێكی تر چاوخشاندنەوەی كێشەی كوردی بۆ بكرێت، ئێمە بینیمان بەر لەگۆڕینی رژێمە عەرەبیەكانی وەكو میسر و لیبیا و تونس و سوریا، ئیدی مەسەلەی كورد دەبێتە كەیسی یەكەم، بەڵام دوای تێپەڕبوونی ١٢ ساڵ بەسەر بەناو بەهاری عەرەبی هێشتا كێشەی لیبیا و تونس بەتەواوەی چارەسەر نەكراوە، هێشتا بۆشایی سیاسی لەبەشێك لەشارە كوردیەكانی سوریا پڕ نەكراوەتەوە، كە پەیوەندی بە كۆتایی سایكس بیكۆ هاتووە، ئەوكات بەناوی پرۆەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی گەورە كە بەرنامەكە وابوو كۆمەڵێك لەو دەوڵەتانەی لەناوچەكەن وەكو توركیا و ئێران و سوریا و عێراق و ئوردن و سعودیە و میسر و یەمەن ئاڵوگۆڕ بەسەر جوگرافیاكەیاندا دێت، لەبەرانبەر ئەوەشدا كۆمەڵێك دەوڵەتۆچكەی نوێ درووست دەبن، یەكێك لەوانە كوردستان دەبێت، كەچی لەریفراندۆمدا بینیمان چۆن پەرچەكردارییان نیشاندا و چۆن كێشەی كوردیان بچووك كردەوە بۆ گەڕانەوەی بۆ هێڵی ٦٨٨ كە هێزە هاوپەیمانەكان بۆ پاراستنی ناوچەكە لەساڵی ١٩٩١ دایاننا، ئەم گەڕانەوەیە لەخۆڕا نەبوو كە كوردیان بچووك كردەوە و هەرێمەكەشیان خستە بەردەم پرسیاری شەرمهێنی حوكمڕانیەوە كە گوایە گەندەڵە و تاكە حكومڕانە لەدونیادا گەندەڵ بێت، ئەمە مانای هەبوو كە بەریتانیەكان لەدوای ساڵی ١٩٩١ بەشێوەیەكی راستەوخۆ لەهاوكێشەی سیاسی عێراق و كورد دیار نەبوون، بەڵام لەدوای ریفراندۆم و لە١٧ ی ئوكتوبەر چۆن بەریتانیەكان گەڕانەوە و راستەوخۆ كۆمپانیای نەوتیان گەڕاندەوە و وەڵامی ناڕاستەوخۆی كوردەكانیان دایەوە، بابەتی كۆتایی هاتنی رێكەوتننامەی سایكس بیكۆش هەر وابوو، چونكە هەریەك لە ئیمپریالیزمی فەرانسی و بەریتانی زانیان ئەم ناوچەیە دەوڵەمەندە و ناكرێت بەدەست پێكهاتەیەكی نەتەوەیی بێت و هەمیشە بیر لە سەربەخۆیی و شۆڕش بكاتەوە، بۆیە بابەتی یەكپارچەیی كوردستان لەرێكەوتنەكە پەراوێز خراو كوردستان بەناڕاستەوخۆ دابەشی سەر ٤ دەوڵەت كرا، كەوابوو ئەو نیمچە قەراورەیەی كە باس دەكرێت و بەردەوام كێشەی دارایی هەیە و سنووری دیار نییە و بەردەوام لەنێو قەیرانی جیاوازدا دەژی، مانای ئەوەیە كە سایكس بیكۆ هێشتا چالاكە و كارایە، بۆیە تەنها شتێك بۆ كوردەكان بەهەند وەردەگیرێت، ئەویش تێگەیشتنە لە تێگەیشتنی بەرتانیا و هێزە نێودەوڵەتیەكان و رێكەوتن لەگەڵ دەوڵەتانی ناوچەكە وەكو عێراق و ئێران و توركیا و سوریا.

لەیادی سەد ساڵەی سایكس بیكۆدا پرۆفیسۆر برندان ئۆلێری كە شارەزای كەیسە هاوشێوەكانی دونیایە و لەوانەش بەراوردی نێوان باشوری سودان و كوردستانە، لەوێ لەو باسەیدا كە لەلەندەن پێشكەشی كرد، باسی ئەوەی كرد كە چونكە هەردوو وڵاتەكە واتە عێراق و سودان بەریتانیەكان درووستیان كردووە و لەمیراتی عوسمانلیان سەندەوە، كەواتە هەر ئەوانیش دەبێ پشكی شێریان هەبێت لەیەكلایی كردنەوەی كەیسەكە بە پۆزەتیڤ یان نیگەتیڤ، تاكە جیاوازیان ئەوەیە كە بۆ نموونە لەبەشێكی كانتۆنەكانی باشوری سودان، بەریتانیەكان سەرپەرشتی ئیدارەكە دەكەن، بەڵام لە كوردستان ئەمە پێچەوانە كراوە و بەریتانیەكان هەمیشە دوورە پەرێزن و ناتوانن لەگەڵ كوردەكان رێبكەون، بۆیە كە ناوی كەیسی دارفۆر دێت، لەپاش ئەو باسی كەیسی كوردستان دەكرێت، فۆرەكان كە لەساڵی ١٨٩٨ و دواتریش ساڵی ١٩٦١ دابەش كراوە، بۆیە ناوی دار فۆریان لێناوە كە واتە خاكی فۆرەكان، ئەمما كوردستان بەپێی قسەی پرۆفیسۆر برندان ئۆلێری واتە خاكی كوردەكان كە ئەمە فارسیە، ئەو زمانی كوردی كردووە بە پاشكۆی زمانی فارسی، هەروەك چۆن زۆر بیرمەند و حوكمڕانەكانی دونیاش هەمان بیروڕایان هەیە، هەروەها مەسەلەی ئیتننی لەلای ئەو پرۆفیسۆرە مەسەلەیەكی لاوەكییە، بۆیە پێیوایە چارەسەر نابێت، چونكە كوردەكان دابەشی سەر چوار پارچەی جوگرافی و چەندین پارچەی شێوەزار و سیاسەت و كولتووری جیاواز بوونە، بۆیە خۆشیان لەگەڵ خۆیاندا ناكۆكن، ئەمانە هۆكارن كە ئاڵوگۆڕی سیاسی لەناوچەكە چارەسەری ریشەیی مەسەلەی كورد ناكات، ئەمە جگە لەو ناكۆكیە سیاسیەی لەنێوان هەردوو پارتە كوردیەكان و پەكەكەش هەیە، بەشێكی زۆری فەزای سیاسی داپۆشیوە كە شیكارە بیانیەكان لەبەرچاویان گرتووە، ئەوان پێیانوایە ئەمە لەباشوری سودانیش هەمان كەیسە.

- بەشی سێیەم -

كورد پێویستی بە سیستمێكی عەلمانی و دادپەروەر هەیە. نەك دیموكراسی.

- خەباتی مەدەنی بەوردبینی، هێمنی و دان بەخۆداگرتن دەكرێت، كورد بەخەسڵەت خاوەنی ئەم سایكۆلۆژیایە نییە.
- پێویستیمان بەسیستمێكی عەلمانی و دادپەروەری هەیە نەك دیموكراسی، چونكە دیموكراسی چەمكێكی زۆر شمولیە و پێناسەیەكی تەواوی نییە.
- كورد ناتوانێ لەچەقی سەنتەری دەسەڵات نزیك بێتەوە و رەگوڕیشە دابكوتێت و جەنگەكە لەكەناری خۆیەوە بگوازێتەوە بۆ سەنتەر، دیسان دووبارەی دەكەمەوە، ئەمە گرێدراوە بە ستراتیژی قوڵەوە كە كوردەكان هەڵگری ئەم عەقڵیەتە نین.
- ئەگەر كورد خۆی خاوەنی سیستمی نموونەیی خۆی بوو لەگەڵ دونیای هاوچەرخ و جێگەی خۆی كردەوە، ئەوكات لەلایەن هێز و دەوڵەتانی زلهێزەوە كەیسەكەی لەبەرچاو دەگیرێت و رەنگە قەبوڵ بكرێت.
- بیركردنەوە لەگۆڕینی بەرەی جەنگ لەگۆڕەپانی كوردستانەوە بۆ گۆڕەپانێكی تری دوژمن، ئەم بیركردنەوەیە لەلای كورد لەمێژە رەتكراوەتەوە.


لەگەڵ نزیكبوونەوە لە سەد ساڵەی لۆزان باس لە هەڵوەشاندنەوەی دەكرێت، بەتایەبتی لەلایەن توركیاوە، ئەمەش بەمانای داگیركردنەوەی رۆژئاوای كوردستان و باشووری كوردستان لێكدەدرێتەوە. ئایا كورد لەبەردەم دۆخێكی لەم شێوەیەدایە؟

مەسەلەی هێنانە كایەی سەد ساڵەی رێكەوتننامەی لۆزان، ئەوەی كە رۆژئاوای كوردستان وەكو واقیع تەماشا بكرێت یان خەیاڵی كوردەكان، مەسەلەیەكە تەنها لەژێر كۆنترۆڵی توركەكاندا نییە، بەڵكو مەیدانەكە هەم ئێران و هەم روسیا و هەم خودی سوریا و ئامریكاش لەوێن، ئەمە جگە لەوەی فەرانسی و بەریتانیەكان بەشێكی زۆر لەو فەزایە بەدەستی ئەوانە چۆن مامەڵە لەتەك ئەو قەوارەیەدا دەكەن، بەڵام لەهەمووی نیگەتیڤتر ئەوەیە كە هەمان ئەزموونی حوكمڕانی ئیداری و سیاسی باشوور تاقیكرایەوە، چونكە دۆخە سیاسیەكە دابەشی سەر دوو رەنگ و سیاسەت بووە، ئەنەكەسە و پەیەدە كە هەریەكەیان هێزێكی سیاسی ئاراستەیان دەكات و بوونە بەدژی یەكتر.

وڵاتانی رۆژئاوا هەمیشە داوا لە كوردەكان دەكەن لەگەڵ ئەو دەوڵەتانە رێكبكەون كە بەسەریاندا دابەش كراون، ئەنقەرە، دیمەشق، تاران و بەغدا تاچەند ئەم ئامادەییەیان تێدایە؟

من پێموایە ئەو تێڕوانینە زۆر واقیعیانەتر و كردەیی ترە، چونكە دەبێ ئەوە بزانین لەدوای هەزارەی سێهەم و هاتنی جیهانگیریەوە كە بەئامریكایی دونیا ناوزەد دەكرێت، سیاسەتی پراگماتیزم لەهەمو كایەكانی ژیاندا رەنگیدایەوە، ئەمە بۆ رۆژئاوا ناچاری بوو كە ملكەچی ئەو سیاسەتە بكات و ببێتە پاشكۆی ناڕاستەوخۆی ئامریكا.

لەدوای مێژویەكی چەندین سەدەیی تێگەیشتین كە رۆژئاوا ئامادە نییە بەرژەوەندی خۆی پشتگوێ بخات و لەپێناو سەربەخۆیی نەتەوەیەك ئەو دەوڵەتانە پەراوێز بخات، هەروەها لەبارەی چارەسەری مەسەلەی میللی كوردیدا، دەبێ لەوە تێبگەین لەدوای مێژویەكی چەندین سەدەیی تێگەیشتین كە رۆژئاوا ئامادە نییە بەرژەوەندی خۆی پشتگوێ بخات و لەپێناو سەربەخۆیی نەتەوەیەك ئەو دەوڵەتانە پەراوێز بخات، لەكاتێكدا هەموو ئەوەیان لەلا مەعلومە كە ئێران و سوریا و عێراق دەوڵەمەندن بەنەوت، توركیا پاشترین دەروەزایە بۆ ئامریكا و بۆ رۆژئاواش، ئەمە جگە لەوەی كەیسی نەتەوە بەرێكەوتن لەگەڵ دەوڵەتی ناوەندی چارەسەر دەكرێت، نەك بەهێزی چەكداری و شۆڕشگێری كلاسیكی، چونكە دەوڵەت دەبێ لەسەر دەستی كۆبوونەوەی ئەنجومەنی ئاسایش و ئەنجومەنی ئابوری رۆژئاوا و دەوڵەتانی زلهێز و پیشەسازی بێت، بۆ ئەمەش دەبێ لەجنێف بەكۆی گشتی دەنگی ئەندامان رێبكەون لەسەر ئەوەی كوردەكان ئەو خاكەی هەیانە دەبێتە دەوڵەت و دەبێت ببێتە خاوەن ئابوری و پوڵ و ئاڵا و دیبلۆماسیەت و سیاسدەی خۆی بێت، ئەگەرنا باشترین رێگەیە كە مەسەلەی میللی هەر شوێنێك بێت لەگەڵ دەوڵەتی ناوەندی چارەسەر بكرێت، ئەگەر چارەسەرەكە كاتیش بێت و بەشێك لەكێشەكان بەهەڵواسراوی بمێنێتەوە، هەروەك ئەوەی لەساڵی ١٩٧٠ لەرێكەوتنی ئازار بڕیاری لەسەر درا، بەمەرجێك كوردەكان داوا بكەن لەژێر چاودێری ئامریكا و بەریتانیا و رۆژئاوا و روسیا بێت رێكەوتنەكە، هەروەها نەبن بەرێگر لەبەردەم سیاسەتی پراكماتیزمی دونیای سەرمایەداری كە ئامریكا پێش هەموو دەوڵەتان خاوەنی بیرۆكەكەیە و كاری پێدەكات و بڕوای پێی هەیە. لەدەروەی ئەم رێگە چارەیە بەگۆڕینی سیستم لەدیكتاتۆریەتەوە بۆ دیموكراسی وەهمی و بۆ فیدرالی و هتد، تەنها قسەی سەر زارەكیە، ئەگەرنا خۆ لەدوای ٢٠٠٣ ەوە ناوی كورد چووە دەستووری عێراقیەوە، كەچی مادەی ٥٨ لەپڕێكدا بوو بەمادەی ١٤٠ و ملیارەها دۆلاری پێوەخورا و هیچی بۆ كورد نەبوو، بەپێچەوانەوە نیوەی زیاتری خاكەكەی لەدەستدا، ئەوەش مەعلومە كە لەدەستدانی ئەو ناواچانەی پێی دەگوترێت كێشە لەسەرەكان، بەریتانیەكان لەپشتیەوە راوەستابوون، نەك دەوڵەتانی هەرێمایەتی بەتەنها، یان ئەوەی كە رەخنە لە سیاسەتی كوردی دەگیرێت، ئەوانە هەموو قسەی ناو كتێب و میدیاكانن، لەمەیدانی واقیعیدا، رێكەوتن لەگەڵ ناوەنددا باشترین چارەسەرە.

بۆچوونێك هەیە پێیوایە بۆ ئەوەی دەوڵەت دروست بكەیت، پێویستت بە دیكتاتۆریان تاك حیزب هەیە. دیموكراسی و فرەحیزبی دەتوانێت دەوڵەت دروست بكات، یان تاك هێزی ؟

ئەم بۆچوونە نیگەتیڤە و لەشكست و بێ ئومێدیەوە سەرچاوەی گرتووە، بەپێچەوانەوە پێویستیمان بەسیستمێكی عەلمانی و دادپەروەری هەیە نەك دیموكراسی، چونكە دیموكراسی چەمكێكی زۆر شمولیە و پێناسەیەكی تەواوی نییە و هەموو دەوڵەتێك و قەوارەیەك دەتوانێ ئەو ناوە لەخۆی بنێ، بۆ نموونە خۆ ئامریكا و رۆژئاوا و روسیا و هەموو دونیا لەدوای روخانی یەكێتی شورەوی بوون بەهەڵگری ئەو دروشمانەی وەكو دیموكراسی و مافی مرۆڤ و بازاڕی ئازاد، بەڵام ئەمە تەنها زلهێزەكان دەیانزانی بۆچی ئەم بانگەشەیە دەكەن، نەك نەتەوە ژێر دەست و دەوڵەتە بێ دەسەڵاتەكانی دونیا كە پاشكۆی زلهێزەكانن، بۆیە لەژێر ئەو ناونیشانە دەتوانرێ لەگەڵ عەرەب و فارس و توركیش رێكمان بخەن و سیستمەكە دیموكراسی بێت، بەڵام ئەمە كێشەكە جارێكی تر دوا دەخات بۆ كاتێكی نادیار، بەڵام كە كورد خۆی خاوەنی سیستمی نموونەیی خۆی بوو لەگەڵ دونیای هاوچەرخ جێگەی خۆی كردەوە، ئەوكات لەلایەن هێز و دەوڵەتانی زلهێزەوە كەیسەكەی لەبەرچاو دەگیرێت و رەنگە قەبوڵ بكرێت.

بۆچی كوردلە هەرچوارپارچەی كوردستان نەیتوانیوە پایتەختەكان كۆنترۆڵ بكات، وەك ئەوەی عەلەوییەكان لە سوریا كردوویانە؟ ئەمە تاچەند پەیوەندی بە نەبوونی ئامانج و خەونی گەورەوە هەیە؟

بەرگری كردن قورسە و پێویستی بەجەنگی رۆشنبیری هەیە، واتە بیركردنەوە لەگۆڕینی بەرەی جەنگ لەگۆڕەپانی كوردستانەوە بۆ گۆڕەپانێكی تری دوژمن، ئەم بیركردنەوەیە لەلای كورد لەمێژە رەتكراوەتەوە، كوردەكان رۆشنبیریان هەیە، بەتایبەتی رۆشنبیری سیاسی، بەڵام كێشەكە ئەوەیە بەرگری كردن لەرۆشنبیری سیاسی گرینگترە لە خودی رۆشنبیری، واتە ئەزموون گرینگ نییە، بەقەد ئەوەی وانە وەرگرتن لەئەزموون گرینگترە، بۆیە كورد ناتوانێ لەچەقی سەنتەری دەسەڵات نزیك بێتەوە و رەگوڕیشە دابكوتێت و جەنگەكە لەكەناری خۆیەوە بگوازێتەوە بۆ سەنتەر، دیسان دووبارەی دەكەمەوە، ئەمە گرێدراوە بە ستراتیژی قوڵەوە كە كوردەكان هەڵگری ئەم عەقڵیەتە نین.

بەشێكی تر لەجەنگی رۆشنبیری ئەوەیە كە خەبات بگوازرێتەوە بۆ دیبلۆماسیەت و سیاسەتی ئابوری و یاسایی و دەستووری، كوردەكان لێرەوە دەبێ هەست بەوە بكەن كە بۆچی ئەوان ناتوانن لەدانوستانەكاندا براوەبن، هەمیشە ئەوەی بەخوێن بەدەستیان كەوتووە لە دانوستانەكان دەیدۆڕێنن یان شكست دەهێن، چونكە دانوستان شێوازێكی هونەری خەباتی مەدەنیە، خەباتی مەدەنی بەوردبینی و هێمنی و دان بەخۆداگرتن دەكرێت، كورد بەخەسڵەت خاوەنی ئەم سایكۆلۆژیایە نییە (مەبەست لە سایكۆلۆژیا چێژوەرگرتنە لە دەسەڵات)، كورد زوو گەرم دەبێت و حەماس دەیگرێت، هەر زووش دادەمركێتەوە و هەناسەی سوار دەبێت و بەرگە ناگرێت، واتە سەبری نییە، دانوسیتانیش ئارامی و دانبەخۆداگرتنی دەوێ، ئێمە شاهیدی چەندین دانوستانین كە سەرەتا ناوەند چەند ملكەچی داواكاریەكانە، دواتر چونكە كورد سەبری ئەوەی نییە كاری دیبلۆماسی بكات و ئەو ملكەچ بوونە بخاتە نێو كایەكانی دیكەوە، بەناچاری كە توڕە دەبێت و پاشەكشە دەكات، لەدانوستانەكاندا شكست دەهێنێت. ئەمە هۆكاری سەرەكی نەبوونی رۆشنبیری سیاسیە كە كوردەكان ئەو كولتوورەیان نییە و دوژمنەكانیش ئەمە باش دەزانن كە كورد خاوەنی چ سایكۆلۆژیایەكە چ وەكو ژیانی كۆمەڵایەتی و چ وەكو سیاسەت.

سمکۆ محەمەد