١٥\٥\٢٠١٧

تەلاری مەدەنیەت و فرەیی فەرهەنگیی لە عێراقدا.

ئەرسەلان مەحمود  

ژێدەری سامانی نەبڕاوەی بەهێزو بزۆز، پەیوەندی بە ژێرخان و سەرخانە ماددییەكەوە نییە، لە فرەییە فەرهەگیی و كەلتورییەكەیەوە سەرچاوە دەگرێت، كۆمەڵگەی مرۆیی تاك فەرهەنگ و تاك ڕەهەندو تاك نەتەوەو تاك كەلتوری، توانای تەجاوزكردنی نییە و، هەردەم لەژێر پرسیارو مەترسیدا دەناڵێنێت، هەرگیز ناتوانێ‌ یەكەی پێكهێنەری مرۆیی تیایدا ببێتە ئەو ئامرازو بزوێنەرە پۆزەتیڤەی كۆمەڵگەیەك لەپەتیبوونەوە بەرەو مەدەنیەت و ئاسایش و هەڵكشانی خۆشگوزەرانی ببات..

• ئەمە بۆچی و چۆن؟

بۆچی، چونكە ئەوەی لەكۆمەڵگەی داخراودا ڕودەدات، لەڕاستیدا ئەركداركردن نییە، باركردنە، بەریەككەوتن نییە، بەكاربردنە، هەماهەنگكاری و بەیەكەوە كاركردن نییە، پەرتكردنە، پەرەپێدانی هزری مرۆیی نییە، ڕستكردن و ئاڕاستەكردنێكە مێگەلی، ئەمە هەم لەڕوی جستەیی و دەرونی و، هەم لەڕوی مۆڕاڵی و ئەقلانی و زیهنیشەوە هەر ڕاستە، بەڵام لەڕوی فرەییە فەرهەنگییەكەوە، ئەمە تەواو پێچەوانەكەی ڕاستە. كۆمەڵگەی فرە فەرهەنگ، هزری باوگەراو زاڵگەرایی ڕەتدەكاتەوە، تێگەیشتنە سەپێندراوەكان بەقبوڵكردنی جیاوازییە ڕوانگەیی و، بڵاوبوونەوەی لێبوردەیی دەگۆڕێت، هاندەرو چێژبەری لەكار، لەكردەوەو ژیانكردندا باڵاو بەرەو سەر دەبات. چۆن؟ ئەوەی ئەوە وەك یەكەی پێكهێنەر لەكۆمەڵگەی فرەییدا ڕۆلدەبینێت تاكە، بەڵام ئەوەی لەكۆمەڵگەی تاك ڕەهەند پێكدەهێنێت یەكە دەستەجەمعییەكەیە، لەكۆمەڵگەی فرە فەرهەنگدا، تاك وەك خۆی بیردەكاتەوەو بڕیار دەدات، بەڵام لەكۆمەڵگەی تاك كەلتوردا، یەكە دەستەجەمعیەكە لە بری تاك بیردەكاتەوەو بڕیار دەدات.

• شارۆمەندی عێراقی و فرەیی فەرهەگیی:

ئەمەی سەرەوە وەك چەمک بەسە، ئێستا با بپرسین: ئایا وەك ئەوەی ئیدیعا دەكرێت، كۆمەڵگەی عێراقی، هەر بەڕاست كۆمەڵگەیەكە فرەیی؟ بەلای منەوە بێگومان نەخێر! زۆر بەڕونی و، ڕاشكاوییەوە دەڵێم: كۆمەڵگەی عێراقی، چۆن لەڕوی جوگرافییەوە بەزۆر بەیەكەوە لكێندراوە، لەڕوی مرۆییەكەیشیەوە هەروایە. ئەوەی هەیە نیشتمانێكە بەزۆر بەیەكەوە لكێندراو، برایەتییەكە بەزۆر سەپێندراو، سەیری دۆخە ئەمنییەكەی بكەن: تووندوتیژی تا دێ‌ لەهەڵكشاندایە. سەیری بوارە ئیدارییەكەی بكەن: گەندەڵكاری ‌و پشێوی شای هەموو شتێكە. ئابورییەكی داڕماو، بێكارییەكی زەوەند، ناكۆكی نێوان دەسەڵاتە جیاكانی وەك پاڕلمان، حكومەت و دادوەری، بەر لە خەتای هەر شتێك، بەرئەنجامی ئەو دژو دوژمنایەتییە مەزهەبی و تائیفیەن كەلەم وڵاتەدا هەن. ئەو تاوان ‌و دیاردە سەیرانەی لەئێستای عێراقدا بەدیدەكرێن، لەسەدەكانی ناوەڕاستیشدا بوونیان نەبووە، كووشتن لەبەر شوناس، تەقاندنەوەی: پرسەكان، مزگەوت، بازاڕ، چاخانە، قوتابخانەو پردەكان. رفاندنی منداڵ ‌و كوشتنیان، دزینی پارەی فەرمانگەكانی دەوڵەت، سەركوتكردنی ژنان‌ و ... هتد، ئەمانە لەپوختەترین گوزارشتكردندا، مانای ئەوەن شارۆمەندی عێراقی نەك هەر وەك مرۆڤێكی سەربەخۆ لەخۆی ناڕوانێ‌ و هەڵگری ناسنامەیەك نییە فرەیی لەفەرهەنگدا، ڕێك ئەوەی ئاڕاستەی دەكات، هزری پاننەتەوەگەرایی و ئاینگەرایی و مەزهەب ‌و هۆزو تیرەگەراییە.

نامەوێ‌ بەڕەهاییەوە بڵێم: ئەم دەبڵ مۆڕاڵییەی تاك و پێكهاتە عێراقییەكان، هیچ كاریگەرییەكی دەرەكی لەسەر نییە. بەڵام بەڕێژەی زۆر دەتوانم بڵێم: فاكتەرە هەرە بنەڕەتییەكە پەیوەست و پەیوەندی بەلایەنە نێگەتیڤە كۆمەڵایەتیە پێكهێنەرە زۆرەملێيیە نێوخۆییەكەیەوە هەیەو، ئەمەیە وایكردوە لەبری عەقڵ، ئەوەی هەیە بەنەقڵ بێت، ئەمەیە وایكردوە نەتواندرێ‌ لێبوردەیی و ئاشتەوایی بەمانا بكرێن لەواقیعدا، لەبەر ئەوە، تاك لەكۆمەڵَگەی عێراقیدا، نەك هەر ئاشنا نییە بەمافە مەدەنییەكانی، ئەسڵەن هەستكردنی بەوەها بەرپرسیارێتییەكیش نامۆو چەپێندراوە لەخۆیدا، ئەوەی هەیە لەحەقیقەتدا پەتییە، هەروەك چۆن ئەوەی لەواقیعشدا هەیە ڕواڵەتییە.

• باوەڕ لای تاكی عێراقی لە خۆیدا نییە:

باوەڕ ناكەم هیچ مرۆڤێك هەبێ‌ و هۆشمەندبێ‌، بەڵام لای وابێ‌ تاك لەتەنهایدا بڕسكێت، واتا بكەوێتە دەرەوەی كۆمەڵگە لەكاتی ڕسكان و، لەساتی هەڵكردنیدا، چونكە ئەگەر ئەمە وابووایە، كەس نەباوانی، نەئامۆزا، نەهاوڕێ، نەهاوتاو، نەپێشەنگ و تەنانەت نەجیران و نەناسنامەشی نەدەبوو، ئەگەر نا ئەوە هاوڵاتییە لەپێناو ئاسایش و سەلامەتی بەشە هەرە زۆرەكەی سەرو ماڵەكەی خۆی، بێگومان لەدەست هاو ژیاوەكانی خۆی، دێت و دەستبەرداری بەشێك لەو ناوەرۆك و مافە سروشتیانەی خۆی دەبێ‌ و دەیبەخشێت بەكۆمەڵگەكەی، كاتێك دەگوترێت تاك یا هاوڵاتی بەتەنها هەڵكردو، بوونی نییە، مەسەلەكە بەتەنها لەبەر ئەوە نییە، مرۆڤ بەسروشت بوونەوەرێكە كۆمەڵایەتی، بەڵكە لەبەر ئەوەیە باشتر بتوانێ‌ پارێزگاری لەماف و ئازادی و ئاسایشە فەردییەكەی خۆی بكات، بەم پەیوەستبوون و بەخشینەیش دەگوترێت: وابەستەیی خۆویستانە. نەك سەپێندراو. هزرو باوەڕی مرۆیی، لەناخی خودی مرۆڤ خۆیدایە، نەك لەفەزاو ژینگە جڤات و جڤاكیەكەیدا، ئەمە نابێت لەڕێگەی هیچ هێزێك، ئەگەر بكەوێتە دەرەوەی خۆیەوە وەك تاك بسەپێندرێت. چونكە ئەوەی پەیوەندی بەهزرینەكەوە هەیە، ئەوە پەیوەستە بەماف و ئازادییە خودییەكان و، ئەوەی پەیوەستیشە بەفەزاو ژینگە دەرەكییەكە لەخودەكەدا، فەرمانكردن و، سەپاندنە، یانی یەكێكیان لەڕێگەی ‏دیالۆگ و، ئەوی تریان لەڕێگەی سزا عورفی و یاساییەكانەوە دەسەێندرێت. ئەمەش تەنها هێزی مەدەنی مافی ئەوەی هەیە ‏ئەنجامی بدات، ئەوەی پەیوەندی بەیاساو عورفیشەوە هەیە، نیەت باشی و سیستەمك مرۆڤ دۆست و ژینگە دۆست بێت بەسە بۆ سەپاندنی. چونكە ماف و دەسەڵاتەكانی كۆمەڵگەی مرۆیی لەبنەمادا بەمانا مەدەنییەكەی، لەشتە دەرەكییەكانی مرۆڤ وەك تاك پێكدێن، نەك ناوەرۆكە كەسیەكانی تاك، ئاخر نەتاكەكەسەكان بۆ سەر تاكەكەسەكانی دی، نەخێزان و خزم، نەمزگەوت و كڵێسا، تەنانەت نە‏دەوڵەت و، دامەزراوە كۆمەڵایەتیەكانیش، مافی ئەوەیان نییە بەناوی هیچ شتێكەوە، هەڵبكوتنە سەر مافە مەدەنی و ‏شتومەكە دنیاییەكانی یەكتری، ماف و ئازادییە دنیایەكانی تاك بەتەواوی ماناوە مەدەنی و، لەوەها مۆڕاڵێكیشەوە دەبێ‌ سەرچاوە بگرن، نەك وەك ئەوەی لەعێراقدا پێچەوانە بەم تێگەیشتنە دەگوزەرێت.

• خودناسكردنی ماف بەرپرسیارێتی خودی:

‏بەم عیبارەتە، كۆمەڵگەی مرۆیی لە عێراقیدا بەتەواوی یەكە پێكهێنەرە ئیتنیكییەكانیەوە، نەوەها پێكهاتەیەكە مرۆیی و، نەهەڵگری وەها سیماو خەسڵەت و بونیادێكی مەدەنییانەیشە، چونكە لەوەتەی هەیە هەم لەناوخۆی خۆی و هەم لەگەڵ دەرەوەی خۆیدا، لەكێشەو تەقدیس و ناتەقدیس و جەنگدا دەژیت. لەوەها ژینگەو دۆخێكیشدا، ماف و بەرپرسیارێتییەكانی تاك، جگە لەڕواڵەتگەرایی و بەخود نامۆیی، خودناسكردنی ماف و بەرپرسیارێتییە خودییەكان، لەژێر پرسیارو مەترسیدا، هەڵدەپڕوكێن و، ناگەن بەوەی دەربازی سەر شاڕێگە مەدەنییە شیاوەكە بن، هەر ئەمەیشە وایكردوە ئاشتەوای و ئاسایش، ناسكردنی مافە مەدەنییەكان، لەم وڵاتەدا بەرقەرارو پارێزراو نەبن. هەتا ‏ئەو بڕوا نەسازو دۆگماگەرانەیش لەخۆبەرهەمهێنانەوەدا ڕەها بمێننەوە كەپێیوایە پاوانكاری فەزیلەتەو تاك دەبێت لەبۆتەی هزرە شمولیگەراو دەستەجەمعییەكاندا، بەپاساوی نەرێتپارێزی و بەبیانویی خوداو ئاین و خێڵ و سەرۆك و بەرۆك و چاكەو خراپەو بەرژەوەندییە گشتییە جیاكانی تردا بتوێندرێتەوە، كۆمەڵگەیش بەمانا مەدەنییەكەی لەغیابی ئەو ماف و ئەركداركردنەی تاكدا، دەمێنێتەوە. یاساو عورفە كۆمەڵایەتیەكان، لەببنەمادا دەبێ‌ بۆ ئەوەبن، موڵك و ماڵ و لەشساغی بابەت بەمانا مەدەنییەكەی لەبرینداركردن و ‏فرتوفێڵ و توندوتیژی گروپ و كەسانی دیكە بپارێزن، نەك پارێزگاریكردن لەكەمتەرخەمیە خودی و پشتگوێخستنە خودیەكان، بایەخدان بەرۆحگەرایی، نەئەركی دەوڵەت و، نەئیشی خاوەنشكۆو، نەكاری نەرێت و، هەروەها نەماف و دەسەڵاتی كۆمەڵگە مرۆییەكانیشە، ڕێنامەی كۆمەڵگەی مەدەنی بایەخدانە بەفراوانكردنی فەزای ئازادو ژینگەی مرۆیی، بایەخدانە بەشتە دەرەكییەكانی پەیوەست بەگەشەپێدانی مرۆیی، بایەخدان بەڕۆحـ یا ڕۆحانییەت لای هەر كەسێك، بەتەنها ئەركی ئەو كەسە خۆیەتی، دەبێ‌ ئەو ئەركە جێبهێڵرێت بۆ كەسەكە خۆی، كۆمەڵگە مافی ئەوەی نییە بەنمونە: زۆری لەهیچ مرۆڤێك بكات بۆ ئەوەی دەوڵەمەند یا تەندروست بێت، ئینجا ئەگەر ببێت یا نەبێت. ‏نەخێر، تەنانەت خودا خۆیشی مرۆڤەكان دژ بەویستی خۆیان رزگار ناكات، كەچی لەكۆمەڵگەی عێراقیدا پێچەوانەكەی دەگوزەرێت. پەیوەستبوونە خودییەكان، پابەندبوونە تائیفی و مەزهەبی و سوننەتییەكان، وەك مافی مەدەنی وەرناگیردرێن، تەقدیسكراون، هەر لایەك ئەوەیدی تەكفیرو، ڕەتدەكاتەوە، هزری تاكگەرایی بەدەرچوون لەڕێسا كۆمەڵایەتی و دینییەكان، لەلایەك ئەژمارو تاوانبارو، لەلاكەی تریشەوە بێ‌ ماف و بێ‌ ئازادی لەئەزمونكردندا دەكرێت.

• كۆمەڵگەی عێراقی، وەك خۆركەی بوونیادە مرۆییەكەی خۆی:

نەمزانیووە هزرینێك هەبێت هێندە بەهێزبێ‌ و بتوانێ‌ مەرجەكانی خۆی بەسەر مرۆڤدا بسەپێنێت و لەقاویبدات، جگە لەهێزی هزرە دۆگماگەرو سیستەمە شمولیگەراكان، لەهەر كۆمەَگەیەكدا، ئەگەر جیاكاری ورد نەكرابێت لەنێوان كاری حكومەت و هەژموونی ئایینیدا، هەروەها ئەگەر سنورێكی ڕەوا لە‌نێوان ئەم دوانەیا دانەندرابێت، ئەوا ئەو كۆمەڵگەیە بیەوێ‌ یان نەیەوێت، لەخۆیدا دەبێت بەخۆركەی بونیادە مرۆییەكەی خۆی، هەروەها بەجۆرێكیش لاڕێ‌ دەبێت هەرگیز تیایدا كۆتایی نەیەت بەو مشتومڕو كوشتارگە بەشەرییەی هەتا ئێرە ملیارەها بوونەوەری لەناوخۆیدا لولداوە بەناو تونێلە تەنگەبەرو تاریكەكانی مەرگدا. كێشەی كۆمەڵگەی داخراو لەوەدایە، توانای هەڵكردن و مامەڵە كردنی نییە لەگەڵ دیاردەو دەركەوتە نوێگەرە دەرەكی و ناوەكییەكانی خۆی، بەرگەی كرانەوە بەڕوی خۆیی و دەرەوەی خۆیدا ناگرێت، كورت و پوخت، پێوەر لەكۆمەڵگەی داخراودا، بە ئەقڵ نییە، بە نەقڵە، هەر لەبەر ئەوەیشە تاك لەبۆتەی كۆدا، مافە مەدەنییەكانی فەرامۆش و زەوتدەكرێت، بەنمونە: لەبری ئەوەی بگوترێت خۆتان لەبتەرستان و بتەرستگەرایی بەدور بگرن، فتواو بانگەوازی ئەوە دەكرێت، بتپەرستەكان وڵاتبەدەر بكرێن و بكوژرێن، یانی ناتواندرێت لەچوارچێوەی مافە مەدەنییەكاندا، لێبوردەیی مرۆیی بنوێندرێ‌ بەرامبەریان، یان ئەگەر كەسێك لەدەرەوەی بڕوا ئایینییە باوەكە، بڕوای بەو ئایینە نەبێ‌ كەهەیە، تەنانەت بەبێ‌ ئەوەی ئەو كەسە هیچ زیانێكیشی گەیاندبێ‌، تەكفیر دەكرێت، ناتواندرێت ئەمە وەك مافێكی مەدەنی ئەو كەسانە قبۆڵبكرێت. لەكاتێكدا جولەكە یا مەسیحی و هەر ئیسلامیەك، ئەگەر بڕوای وانەبێ‌ ئایینەكەی ئەویدی ڕاستە، لەڕاستیدا نەهیچ شتێك لەمەسەلەكە دەگۆڕێت و نەخودایش بەوە دڵخۆش یا توڕە دەكات، ئەمە ‏مافێكە تەواو ئەزەلیەو دەچێتە خانەی مافە سروشتییە مەدەنییەكانی تاك و گروپە خۆویستەكانەوە لەپێكهاتەدا.

یەكەی پێكهێنەری كۆمەڵگەی عێراقی وەك كۆمەڵگەیەكی داخراو، لەبەر ئەوەی لەسەر تاك بینا نەكراوەو ناكرێت، ناتوانێ‌ لەو ڕاستییە تێبگات: ئەركی یاساو ڕێساكان ئەوە نییە ڕاستی و ناڕاستی بیروڕاكان دیاری بكات، ‏بەڵكو ئەركییەتی سەلامەتی و ئاسایش بەرقەرار بكات، هەروەها سەرو ماڵی هاوڵاتی لەچوارچێوەی مافە مەدەنییەكاندا بپارێزێت.‏ كۆمەڵگەی داخراو، ناتوانێت لەوەها بنەماو مۆڕاڵگەراییەك مرۆڤانە تێبگات، ‏ئەگەر نا، ئەوەی نابێ‌ لێبوردەیمان هەبێت بەرامبەری لەڕاستیدا ئەوە دەبێت ئەو هزرو هێزە ناكۆك بەكۆمەڵگەی مەدەنی و، ناكۆك بەرێسا ئاكارییە مەدەنیانە بن لەواقیعدا دەبنە لەمپەر لەبەردەم گەشەپێدانی كۆمەڵگەی ‏مەدەنی،‏ پێرۆكردن و بەرگریكردن لەهەر بیرو ڕایەك، ئەگەر بەهای هەبووەكانی دی وەك ئەوەی هەن، بخاتە ژێر پرسیارو مەترسیەوە، دەچێتە خانەی دۆگماگەری و شەڕانگێزییەوە، هەبوونی حیزب و هەڵبژاردن و پاڕلمان و حكومەت و میدیاو پارك و تاوەرگەلێك بەناوی ئازادی و بازاڕی ئازاد، نابنە مایەی هەبوون یا گەشەپێدانی كۆمەڵگەی مەدەنی. تا ئازادی خود لەخۆدای تاك لەكۆمەڵگەدا بێگومان بەمانای وشە بەمانا نەبێت، بەدڵنیاییەوە لەچوارچێوەی دەستورو سیستەمێكدا تەواو بنەما گرتوو بێت بەدیمۆكراسیەت، وەها ماف و دامەزراوە گەلێك لەخۆرهەڵات و لەناویشیاندا لەعێراقدا، ناتوانن ئیزافە بخانە سەر هەبوون. ئاخر لەكۆمەڵگەی داخراودا، هەرگیز خێڵێك نادۆزیتەوە، بانگەشەی ئەوە بكات، ئەندامەكانی ناچار بەگوێڕایەڵگەرایی عورفی خێڵەكانیان و فرمانی سەرۆك خێَڵەكانیان نەكراون، بەڵام لەواقیعدا بەڵام لەپراكتیكدا پێچەوانەكەی بەڕونی دەردەكەوێت، ڕەنگدانەوەی بەشوێنگەو شوناس و نازناوگەرایی تاكەكانەوە هەیە، دوا بڕیاریش هەر لای باوك و هەر لای سەرۆك خێڵەكانەو، بەئاشكرایش ئەو ماف و دەسەڵاتانە بەخۆیان دەدەن و، واش وێناكراون ئەوان لەسەروی ئاكارو بەهاو بایەخە مەدەنییەكانەوەن. كەواتا: كێشەی هەرە گەورەی كۆمەڵگەی داخراو، لەڕیاكاری و درۆدا نییە بەهێندەی لەددانپیادا نەهێنانی مافە مەدەنی و ڕاستبیژیەكەیدایە. چونكە كەس تیایدا ناتوانێ‌ وەك ئەوەی هەیە، وەك ئەوەی دەیەوێ‌، ژیانبكاو بژیت، مرۆڤ تیایدا دەبێ‌ ملكەچی شتگەلێك بێت، ناچار بەشتگەلێك دەكرێت، ویستی خۆی لەسەری نییە، هەمیشە لەبڕو بیانوێك زیاتر هەیە بۆ زەوتكردنی مافە مەدەنییەكانی.‏‏

• تەلاری كۆمەڵگەی مەدەنی لە عێراقدا:

ستوونەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی، لەسەر بناغەی مەدەنییەت و هەنگاونانی دولایەنە وەستاوە، واتا لەلایەك یاساڕێژە بەو جۆرەی تاك تیایدا مافەكانی وەك ئەوەی هەن قبوڵبكاو، لەلاكەی تریش دۆخە سیاسیەكە پابەندی پارێزگاریكردنی مافە مەدەنییەكانە. غیابی ئەم حەقیقەتە وەك چەمک لە زیهنیەت و وەك پراكتیزەكردن لەواقیعدا، تەلاری كۆمەڵگەی مەدەنی لەعێراقدا نەسازو ناتەواو ناشرینكردوە، دەكرێت ئەمانەی خوارەوە، وەك چەند هۆكارێك ئەژمار بكرێن:

یەكەم: سیستەم: پارتە سیاسیەكان، ڕێكخراوەكان، هەڵبژاردنەكان و، میدیاو، حكومەت و دەسەڵاتە سیاسیەكە هەن، بەڵام چجۆرە هەبونێك، بێگومان لەغیابی سیستەمێكدا پشت بەستووبێ‌ بەبنەماو پرەنسیپە دیمۆكراسیەكان بەمانای وشە. ئەمە یەكێك لەبەربەست و ئاستەنگە هەرە گەورەكانی بەردەم هزری مەدەنی و مەدەنییەتە لەعێراقدا.

دووەم: ئازادییەكان: نەسازی ئازادی، دیارە وەك فەزا نا، وەك ژینگە جڤاتگەراییەكە نا، وەك خەسڵەت، وەك ئیرادەو مۆراڵی مرۆڤانە بەمانا سروشتیەكەی. هەن پێیان وایە كاتێك قسە دێتە سەر ئازادی، تەنها ئازادییە سیاسیەكە دەگرێتەوە، ئەگەرچی خودی ئازادییە سیاسیەكەیش هێشتا لەژێر پرسیارو مەترسیدا دەناڵێنێت، بەڵام ئازادی ڕاستەقینە لەڕاستیدا ئەوەیە تاك لەهەموو بوارەكانی ژیانیدا ئازادبێ‌ و، بتوانێ‌ ئازادی خود لەخۆدای خۆی لەخۆدا دەستەبەرو سەربەخۆییانەیش ئەزمونبكات، بەڵام وەها مافێك هەتا ئێستا یاساغە، تاك ناتوانێ‌ ڕاشكاوانە سەرنجەكانی لەمەڕ زۆرێك لەشتەكانی تەنانەت پەیوەست بەخودیخۆیشی وەك بڵێت، ناتوانێ‌ وەك ئەوەی هەیە، وەك ئەوەی دەیەوێت گوزارشت لەڕاو بۆچوونەكانی بەنمونە بەرامبەر بەهەژموونە نەرێتگەراو ئاینییەكەی بكات و، ڕەتیانبكاتەوە، ناتوانێ‌ ڕۆڵبگرێت لەبیناكردنی كەسیەتییەك سەربەخۆ بێت، گەر كەسێك نەتوانێت ئازادانە قسەبكاو، نەتوانێ‌ ئازادانە بریاری خۆی بدات، نەتوانێ‌ ئازادانە ئەزموونبكات، بەنموونە نەتوانێ‌ ئازادانە واز لەئینتما خێڵگەراو، ئاینگەراو، ناوچەگەراو، بنەماڵەگەرایی بهێنێت و، نەتوانێ‌ سەربەست بێت لەبوارەكانی خوێندن و، ئەزمونكردنی حەزو خولیاو خەون و پسپۆرییەكەیدا، چۆن دەتوانێ‌ پەیوست بێت بەرێكخراوە مەدەنی و هزرە مەدەنییەكانەوە، لەوڵاتێكدا پێكهاتە مرۆییەكەی، تەنانەت لەكوچەو كۆڵان و شەقامەكانی شاریشدا، ناوچەگەرایی تیادا بەئامانج گیرابێت، مەدەنیەت و هزری مەدەنی لەكوێ‌ دەتواندرێت گەرا دابنێت و، گەشە بكات.

سێیەم: دین و دەسەڵاتدا: تا دین هەژموونی خۆی بەسەر تاك و كۆمەڵگەدا بسەپێنێت، بونیادنانی كۆمەڵگەی مەدەنی تەنها قسەو باسێك دەبێ‌ بێمانا لەواقیعدا، ئاخر لەهزری مەدەنیدا لێبوردەیی ئایینی و ئازادییەكانی تاك لەهەڵبژاردنی ئاینی و مەزهەبدا بەرجەستەو جێگرن، بەپێچەوانەوە زاڵبوونی دین بەسەر تاك و كۆمەڵگەو دەوڵەتدا، ئەو مافانە سنوردارو زەوت دەكات.

چوارەم: دەسەڵات و سەروەریی یاسایی: یەكێك لەئامانج و ئەركەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی، كاركردنە بۆ كەمكردنەوە دەسەڵات و هەژموونی دەسەلاتی سیاسیی بەسەر تاكدا. كاری بنەڕەتی كۆمەڵگەی مەدەنی، فشار هێنانە بۆ سەر دەسەڵات تا تاك لەژێر چنگ و چەپۆكیدا بەیاسا ڕزگار بكات، چونكە ئەوەی دواجار مرۆڤ دەپارێزێ‌ و ڕێگری دەكات لەستەمكاری و دەسەڵاتی ستەمكارانە، ئەوە یاسا خۆشگونجاوەكانن، نەك یاساو دەسەڵات بەمانا مەركەزییەكەی. تۆ لەعێراق گەڕێ‌ جارێ‌، لەكوردستاندا نەك هەر وەها جیاكارییەك بەدیناكرێت لەجێبەجێكردندا، خودی دامەزراوەی یاسا دانان، بەهەر بیانوێك بێ‌ پەكخراوە.

پێنجەم: كاریگەرییە خۆرئاواییەكان: حزوری حكومەتە خۆرئاواییەكان لەعێراقدا، هەتا ئێستایش بەتەنها هەر خۆی لەحزورو پشتگیری بوارە ئابوری و سەربازی و سیاسیەكاندا، دەبینێتەوە، هەتا ئێستایش ئەوەی بەلای حكومەتە خۆرئاواییەكانەوە گرینگە لەخۆرهەڵات و، عێراقدا بەدیاریكراوی، دەستگرتنە بەمانەوەی ئەو دەسەڵات و حكومەتانەی بەرژەوەندییە جیاكانی ئەوان لەناوچەكەدا دەپارێزن، نەك گەشەپێدان و بڵاوەپێكردنی بیرو هزری دیمۆكراسیەت و مەدەنی، ئەركی ڕێكخراوە زەبەلاحە مەدەنییە نێودەوڵەتیەكان لەدنیادا بڵاوەپێكردنی وەها هزرینێكە، لەعێراقدا دروستكردنی مزگەوت و، كۆمەكی ئاوەرەو خۆ خەریكردن بەهەڵگرتنەوەو چاندنەوەی ئەلغامە جیاوازە بكوژەكان!

شەشەم: دەبڵ مۆڕاڵی حیزبی: ئەحیزبی عێراقی، ئەوانی بەفۆڕم عەلمانی، لەناوەرۆكدا هەڵگری پەیامێك و، لەپراكتیكدا جێبەجێكاری پەیام و ڕاسپاردەیەكی ترن، دیارە بەجیاوازییانەوە بێ‌ مۆڕاڵ و بێ‌ ئیرادەو، دوفاقانە ڕەفتار دەكەن، وەك ئەوەی هەندێكیان بەئاشكرا ئیدیعا دەكەن، دواجار هەرچییەكبن سەوابت پارێزو سووننەتگەران، ئەحیزبە ئیسلامیەكانیش بەناوی مەدەنیەتەوە، سەرسەختانە دژایەتی هزری مەدەنی دەكەن، تێكرا تەنانەت بەجیاوازیشیانەوە لەبری كۆمەڵگەی بەشەری، بەمانا مەدەنییەكەی، خەریك بەبوونیادنانی كۆمەڵگەی "حیزبی"ـن، بێگومان بەمانا كلاسیكیەكەی.

هەفتەم: نەرێتارێزی: نەرێت و نەرێتگەرایی، بەهۆی ئەوەی هەردەم ڕێگرن لەكرانەوەو، بەرهەمهێنانی كەلتورو فەرهەنگە هاوبەشەكانی مرۆڤ و مرۆڤایەتی، بەهۆی ئەوەی وەك هەمیشە دەبنە ئاستەنگ لەبەردەم حوكمی یاساو، ئازادییە تاكە كەسییەكان، بەتایبەتیش ئەو بوارانەی پەیوەندییان بەمافی ژنانەوە هەیە. بەئاستەنگە هەرە گەورەو گرانەكەی بەردەم كۆمەڵگەی مەدەنی ئەژمار دەكرێت لەعێراقدا، نكۆڵیهەنەگرە نەرێت و نەرێتگەراكان خاوەن هەژموون و پێگە لەپێش و، تاكی عێراقییان بەدەیەها ئەڵقەی هێشوویی گۆشەگیرو كۆت و بەند كردوە.

هەشتەم: ڕێكخراوی پیشەگەر: لە عێراقدا، بەسەدان و هەزاران ڕێكخراوی لەفۆرمدا مەدەنی هەن، بەڵام لەواقیعدا، دروست بەمانا مەدەنییەكەی هەڵگری ئەو پێناس و شوناس و چەمك و خەسڵەتە مەدەنیانەو، پیشەگەر مەدەنی نین، ناحكومین و حكومەت دروستیكردون بەئامانجی جوانكردنی ڕوی حكومەت، بێگومان لەسەر ئاستە دەرەكییەكەو تەنانەت لەسەر ئاستە ناوخۆییەكەیش بەكاریان دەبات بۆ كاڵ و كپكردنەوەی ناڕەزایەتییە جەماوەری و میللەیە مەدەنییەكان، حیزبی نینەو حیزب دروستیكردون و سپۆنسەرییان دەكات، بێگومان بەئامانجی حیزبی، دژی هەڵاوێردی ڕەگەزین و، جیاوازییە ڕەگەزییەكانیش بەرین و بەرینتر پێدەكەنەوە، ئەمە وایكردوە تابێ‌ كاریگەرییەكانیان لەمەیدانەكە كەمتر بێتەوەو، متمانە لەدەست بدەن یا نەتوانن وەك ئەوەی شایستە بەخەباتی مەدەنییە، چین و توێژە كۆمەڵایەتیەكان بخەنە ژێر هەژموونی خۆیانەوە، لێرەدا نامەوێ‌ بڵێم حكومەت و حیزب بەئاشكرا دژی مەدەنیەت دەجەنگن، بەڵام ئەو ڕۆڵەیان نییە لەگەشەپێدانی هزرو خەباتی مەدەنی و، خەمساردییان، بەكاربردون و، لاڕێكارییان، خۆیلەخۆیدا بووە بەئاستەنگ و بەربەست.

نۆیەم: هۆشیاری: كۆمەڵگەی مەدەنی، وەك چەمك، وەك هزر، نوێَیە لەعێراقدا، تەنانەت كتێبخانیش زۆر هەژارن لەم بوارەدا. نووسەران زۆر كەم و درەنگ خۆیان لەقەرەی ئەم بابەتە گرینگە داوە، ئەمە لەبوارە زانستیەكەیشدا هەر ڕاستە، كەمبەشە لەتوێژینەو ڕوماڵكردنی ئەكادیمیانە، لەبواری وەرگێرانیشدا هەر ڕاستە. دیارە جگە لەم ڕێگریانە، دەیان ڕێگری تریش هەن، لەوانە: ناسەقامگیری سیاسی، هەژاری، دواكەوتوویی و، خراپ تێگەیشتن لەچەمكەكان.

دەیەم: خوێندن: بێدادی و نەبوونی مۆڕاڵی مەدەنی كۆمەڵگە، چەندە لەبێدادی و بێ‌ مۆڕاڵی یەكە پێكهێنەرەكانیەوە سەرچاوە دەگرێت، هێدەو زیاتریش لەپاڕادۆكسالیەتی فەلسەفەی خوێندنەكەییەوە، ئەمە چجۆرە فەلسەفەیەكە لەبری زانستە ئاینییەكان، پەروەردەی ئیسلامی دەخوێندرێت، هێشتا منداڵ فێرە"ئەلف و بێ‌ " نەبووە، فێرە وتنەوەی سورەت و ئایەتەكانی دەكەن، ئەمە چجۆرە فەلسەفەیەكە لەوانەی ئایندا" ئاینی ئیسلام " بەخوێندكار دەڵێت" مرۆڤ، نەوەی دایكە حەواو باوكە ئادەمە"و، لەهەمانكاتیشداو، لەوانەی زیندەوارزانیدا، دەڵێت: لەگەردیلەوە هاتووە، لەبەر ئەوە تا نەبینە خاوەن سیستەمێك پشت بەستوو بەفەلسەفەیەك بۆ خوێندنی هاوچەرخ، تا نەبینە خاوەن ژینگەیەك خاوەن مۆڕاڵی مەدەنی لەناوەندەكانی خوێندندا، هەزارجار مەدەنیەت و هزری مەدەنی وەك میتۆدیش بخریتە بوارەكانی خوێندنەوە، كاریگەرییەكی ئەوتۆی نابێ‌ و ناتوانی ئیزافە بخاتە سەر هەبوونمان وەك گەشەێدانی هزری مەدەنی و، دەبێ‌ هەر لەچاویلكەی حكومەت و خێڵەوە سەیری دادو بێدادییە مرۆیی و كۆمەڵایەتییەكانمان بكەین.

یازدەم: پیاوانی ئاینی: كۆمەڵگەی مرۆیی بۆ ئەوەی بەردەوام بێت، دەبێت كۆمەڵگەیەك بێ‌، تەواو مەدەنی، هێزی گەورەی كۆمەڵگەی مەدەنی لەوەدایە، زۆرترین ماف و ئازادییەكانی تاك دەستبەر دەكات، تاكە رێگەیەك مرۆڤ بەرەو خود كۆیلەیی و كۆیلایەتی دەبات، نەبوونی یا نەمانی گفتوگۆی ئازادو عەقڵانییە، ئەمەیش كاریگەری وێرانكەری دەبێت لەسەر مرۆڤ، مەعلومە ئەگەر مرۆڤیش لەبوارە جەستەیی و ئاكاری و عەقڵییەكەیەوە، وێران بێت، شتەكانی دی چبەهاو مەهایەكیان نامێنێت، لەبەر ئەوە دیالۆگ گرینگە، بەڵام عەقڵانی، ئەگەر ئەمە ڕوی نەدات، سەرئەنجامەكەی ڕوونە، جگە لەوەی زیانی هەرە گەورە بەر پەیامە ئاینییەكە دەكەوێت، قسەی ‏زل و بێمانایش وەك هەمیشە دەبێت بەشای هەموو شتێك. دینداری مافێكە بەسروشت مەدەنی، گشتاندنەكەی، سەپاندنەكەی، نەك هەر خودا ڕازی ناكات، دژ بەخودی ئاینەكەو مەزهەبەكەیشە، لەدەستدانی ئازادی بەهۆی ترساندنە بەردەوامەكانەوە، زۆر سەختە كە، دواجار وا لەمرۆڤ دەكات ‏بەشێك لەمرۆڤبوون و بەرپرسیارێتیە مرۆییەكانی وەك مۆڕاڵ و تەنانەت لەڕوی فیكریشەوە، لەدەستبدات، پیاوانی ئاینی لەعێراقدا، نەلەمە تێدەگەن و نەئەمەیش وەك ئەرك و كاری خۆیان دەبینن و پراكتیزە دەكەن. ‏

دوازدەم: ژنان: لەدیدی ڕەجعیگەراكاندا، مێینە ئەركەكەی ماڵدارییە، كاتێك دێتە دەرەوە، بەرگەكەی عەباو مەقنەگەرییە، ئەو خانمانەی بەشداری خەباتی ڕێكخراوەیی و مەدەنیش دەكەن، پێچەوانەی ئەم دیدە كۆنەپارێزگەراییەن، لەبەر ئەوە تەبلیغاتەكە لەئەحیزبی ئیسلامی و سەلەفییەكانەوە سەرچاوەی پێگیراوە، ئامانجەكەیش دو سەرە، لەلایەك پاشەكشە پێكردنی مێینەیە لەبەشداری و گەشەپێدانی خەباتی مەدەنی و، ڕێكخراوەیی، لەلایەكیش بردنە پێشەوەو گشتاندنی ئەو دیدە كۆنزیرڤاتیڤەیەو، دەیانەوێ‌ لەسەر ئەژماری ئامادەیی ئەو چالاكوانانە، بەكۆمەڵایەتیبكەن، دەبێ‌ لەڕێگەی بڵاوكردنەوەی هۆشیاری مەدەنییەوە، بەر بەو هزرینە ژیانكوژە بگیرێت، دەبێ‌ لەبری چڕ كردنەوەی توانستە مرۆیی و هزرییەكانی مێینە، لەدرێژەدان بەخەباتی ڕەگەزی، بەرەو خەباتی مەدەنی مرۆیی هەنگاو بندرێت، بەداخەوە گروپ و دەستەو بەستەو رێكخراوەكانی مێینە لەكوردستاندا، زۆرینەی هەرە زۆرییان پیاو دایمەزراندون و سپۆنسەرییان دەكەن، جا لەناو پیاوانیشدا، پیاوی حیزبی، بێگومان بەئامانج و خزمەتی حیزبی.

سێزدەم: میدیا: كار و ئەرك و ئیتك لە میدیادا، پێوەری ستانداردو جیهانی خۆی هەیە، بەڵام ئەوە نابێ‌ مانای ئەوەبێ‌ لەوڵات بۆ وڵاتێكی دی، لەژینگەیەكی كۆمەڵایەتی، بۆ ژینگەیەكی تری دیاریكراو، وەك مۆڕاڵ خەمساردو بێباك بێت، چونكە خودی میدیاش لەژینگەیەكی داخراودا، ناتوانی ئەو گەیەنەرو دامەزراوە ئازادەبێ‌ لەڕوماڵكردندا كەدەبێ‌ هەبێت، بەبێ‌ هەڵدانەوەی سەری زێرابە نەرێتییەكان و، ڕوماڵكردنی وردو درشتی روداوو گۆڕانكارییە ناوچەیی و جیهانییەكان، ئەو بەهاو دەسەڵاتە هۆشیاریكارەوەی نابێت، مەدەنیەت و میدیا یەك ئەركی گرینگ و كاریگەری هاوبەش بەیەكەوەیان دەبەستێتەوە، ئەویش هۆشیاركردنەوەی تاك و گەشەپێدانی ماف و ئازادییە سروشتییەكانیەتی.

ماڵپه‌ڕی ئه‌رسه‌لان مه‌حمود