٤\١٠\٢٠٢٤

خوێندنەوەیەک بۆ

پەیوەندیی نێوان دەسەڵات و بەرهەلستکار لە کوردستاندا.

تاڤگە سابیر       

لە ماوەى سی و دوو ساڵى رابردوو، لەهەرێمى کوردستاندا، بەرهەلستکارێکى راستەقینە نەبووە،خۆ ئەگەر هەندێک لایەن پێیان وابووبێت ئەوان رۆڵى بەرهەلستکاریان گێڕاوە، ئەوا بەهەڵەداچوون، بەتایبەتی ئەوانەى

لە حکومەتى هەرێمدا پشکیان هەبووەو برا بەشى دوو حزبە گەورەکە بوون. چونکە نەیانتوانیووە هیچ جۆرە فشارێکى ئەوتۆ دروست بکەن کە مایەى گۆڕانکاریى بێت لەم وڵاتەدا. ئامادە نەبوون لەدەرەوەى دەسەڵاتدا بمێننەوەو ببنە بەرهەلستکارێکى راستەقینە و چاودێریى وردى کارەکانى حکومەت بکەن، بەڵکو ئەوان رازیبوون بەوەى هەرچۆنێک بێت پشکیان لەدەسەڵاتدا هەبێت و وەزارەتێکى رەمزیان پێبدرێت، هەربۆیە نەیانتوانیووەببنە بەرهەلستکار و ئەو بۆشاییە پڕبکەنەوە کە لەکوردستاندا هەبوەو پێویست بووە بە بەرهەلستکارێکى راستەقینە پڕبکرێتەوە.

کەوابوو نەبوونى بەرهەلستکار لەکوردستاندا بەواتاى نەبوونى دیموکراسیی بووە، هەربۆیە وەک زەرورەتێک ئەم وڵاتە پێویستى بە بەرهەلستکارە،

بەرهەلستکاریش بەو مانایە نا کە بەردەوام لەروو بەروو بوونەوەى دەسەڵاتدا بێت، بەڵکوچاودێرى ئەداى کارەکانى حکومەت بکات و ئەو کەموکۆڕی و زیادەڕۆییانە دیارى بکات کە پێچەوانەى یاساو رێساکانى وڵاتە و دژ بەبەرژەوەندى دەوڵەت و کۆمەڵگەیە، دیارە بەرهەلستکاریش بۆخۆى پێویستى بە ئەقڵانیەتە نەک بە سۆزو عاتیفە، پێویستى بەوەیە بەردەوام لەکۆمەڵگە دانەبڕێت و بەئەجندەى تایبەتى خۆى کارنەکات وەک ئەوەى ژمارەیەک لە حزبەکانى کوردستان لەرابردوودا کردوویانەو نەیانتوانیووە شەرعیەت بەخۆیان بدەن، چونکە نەیانوویستووە ببنە بەرهەلستکار و وڵات بەرەو دیموکراسیی بەرن. هەڵبەت ئەوە سیستمى دیموکراسییە شەرعیەت دەداتە بەرهەلستکار و رێز لەمافەکانیان دەگرێت، بەتایبەتیش کاتێک زۆرینەى نێو پەرلەمان بۆخۆى مسۆگەر دەکات و لەو رێیەشەوە دەستاودەستى دەسەڵات دەکات. لەهەر کۆمەڵگە و سیستمێکى سیاسیى دا ، گەر هێزە جۆربەجۆرەکان نەتوانن گۆڕاکاریى لە خۆیاندا بکەن، ئەوا شکست و دۆڕاندن چاوەڕوانیان دەکات.

کۆمەڵگەى ئێمەش پێویستى بە گۆڕان و دیموکراسیى راستەقینەیە تا پێشکەوتن و کرانەوە بەخۆوە ببینێت. کۆمەڵگەى ئێمە پێویستى بە دیموکراسیى و دەسەڵاتى یاسایە نەک پێویستى بە سەرکردەى تەقلیدى و کاریزما بێت، پێویستى بەبوونى حکومەتێکى دیموکراسیى و شەفافە نەک حکومەتێکى گەندەڵ و بێ بەرنامە. هەڵبەت بەرهەلستکاریش بۆخۆى بەشێکە لەپێکهاتەى سیستمى دیموکراسیى و ئەرکیشى هەوڵدانێتى بۆ زامنکردنى مافى یاسایى هاووڵاتیان و بەدواداچوون و لێپێچینەوەى حکومەت لەبەرامبەر کارو پرۆژەکانیدا. دیارە لە دەوڵەتى دیموکراسیى و بوونى سەروەرى یاسادا، دەسەڵات ترسى لە بەرهەلستکار نییە، چونکە دەسەڵات بەشێوەیەکى ئۆتۆماتیک و سیستماتیک دەستاودەست دەکات.

یەکێک لەو کەموکوڕیە زۆرزەوەندانەى دەسەڵات لەم هەرێمەدا هەیبووە، نەبوونى بەرهەلستکار و رێگە خۆشکردن بووە بۆبوونى بەرهەلستکار.

بەردەوام دەسەڵات پێیوابووە بوونى بەرهەلستکار دەبێتە مایەى هەڕەشە و زیان لەبەرژەوەندیەکانى دەدات. ئەم دیدەش لەزۆرێک لەوڵاتانى ناوچەکەدا بەدیدەکرێت، بۆیە کاتێک تروسکایى بەرهەلستکار لەم وڵاتانەدا دەرکەوێت لێیان دەدرێت و سەرکردەکانیان دەخرێنە زیندانەوە یان بە داردەستى بێگانە وەسفدەکرێن. بەمایەى هەڕەشە بۆ سەر ئاسایشى نەتەوەیى لەقەڵەم دەدرێن.

خۆ ئەگەر حزبە سیاسیەکانى ئەم وڵاتەى ئێمەش حزبى مەدەنى و دیموکراسیى بوونایە و خۆیان نوێ بکردایەتەوەو سەردەمى شاخ و خەباتى چەکداریان تێپەڕاندایە، رەنگ بوو شەڕە ناوخۆیەکان و پەلاماردانى یەکترى رووینانەدایە. رەوتى رووداوەکان بەئاراستەیەکى تردا بووایە،چونکە خۆ نوێکردنەوە و گۆڕان لە کارو بەرنامەدا دەیتوانى ئەوە لاى ئەو حزبانە گەڵاڵە بکات، کاتێک لایەنێک زۆرینەى دەنگەکان بەدەست دەهێنێت ولایەنێکى تریش دەنگى کەمتر، ئەوا دەکرێت یەکێکیان حکومەت پێکبهێنێت و ئەوى دیکەشیان ببێتە بەرهەلستکار ،چونکە حکومەتێکى دیموکراسیى ء بەرهەلستکارێکى مەدەنى کە باوەڕى بەتوندوتیژى نەبێت و سندوقەکانى دەنگدان چەکى دەستى بێت تەنیا گەرەنتیە بۆ ئەوەى رێگرى بکرێت لە گۆڕانى ململانێکان بەئاراستەى تەقینەوەو شەڕى ناوخۆ.

حزبە سیاسیەکانى ئەم وڵاتە دەبێت ئەوە بزانن کاتێک لەدەسەڵاتدا دەبن پێیان وانەبێت ئیتر شەرعیەتى سیاسیى و یاسایى بەتەنیا لەدەست ئەواندایە و موڵکى خۆیانە، چونکە ئەو شەرعیەتە بەرئەنجامى کارو چالاکى سەرجەم هێزە جۆربەجۆرەکانى کۆمەڵگەیە بە تەواوى جیاوازى و ناکۆکیەکانیانەوە،جا ئەگەر ئەو شەرعیەتە موڵکى هەمووان بێت سەربارى جیاوازى و ناکۆکیەکان، ئەوا هەموو لایەکیش لەبەردەم بەرپرسیارێتیەکى هاوبەشدان،جا ئەو بەرپرسیارێتەیە بەشداریکردنى هەمووان بێت لە بنیاتنان و بەرەوپێشبردن یاخود بەرپرسیارێتى بێت لەبەرامبەر گەندەڵى و کەموکوڕى و وێرانکاریەکاندا.

هەرێمى کوردستان لەدواى هەڵبژاردن بەقۆناغێکى نوێدا تێدەپەڕێت، ئەو قۆناغەش جیاوازترە لە سەردەمەکانى پێشووتر، چونکە حکومەتێک دێتە ئاراوە کە بەرهەلستکارێکى لەبەرامبەردا راوەستاوە، ئەو بەرهەلستکارە بڕیاریداوە بەزەڕەبین چاودێرى بکات تا نەیەڵێت گەندەڵ بێت، ناشەفاف بێت، بەرهەلستکارێک کە دەیەوێت کۆتایى بە هەژموونى حزب بهێنێت و دەسەڵاتى یاسا بەرقەراربێت و چیتر بڕیارو پرۆتۆکۆلەکان دیزە بەدەرخۆنە نەکرێن. بەرهەلستکارێک زمانحاڵى خەڵک بێت، بەرهەلستکارێک کە سازش قبوڵ نەکات، خۆ ئەگەر بەرهەلستکارەکەمان وانەبوو، ئەوا دەسەڵات زۆر بەئاسانى لەخشتەى دەبات و پەرلەمانتارەکانى بە ئیمتیاز و دەم شیرینکردن بێدەنگ دەکات، ئەوەش لەکاتێکدا ئەگەر هاتوو دەسەڵات بڕیارى نەدابێت ببێتە دەسەڵاتێکى دیموکراسیى و شەفاف. ئێمەش پەرلەمانێکمان دەوێت تیایدا داکۆکى لەمافى هاووڵاتیان بکرێت نەک بەچەپڵە رێزان مافى هاووڵاتیان پێشێل بکرێت. پەرلەمانتارێکمان دەوێت لەکاتى دەست بەرزکردنەوەیدا گەل و ویژان مەرجەعى بێت نەک حزب و مەکتەب سیاسیەکان. دیسان حکومەتێکمان پێویستە کە بەرهەلستکار بە ئاستەنگ و لەمپەڕى بەردەم هەنگاوەکانى دانەنێت، هەروەها ئۆپۆزسێون دەنگێک نەبێت کارى تەنیا ژاوەژاوى نێو پەرلەمان و لێدوانى رۆژنامەوانى بێت و لەبەرامبەر کارەکانى دەسەڵاتدا هیچى پێنەکرێت، بەڵکو دەبێت بەرهەلستکار ئەو لاوازیەى حزبە دەسەڵاتداراەکانى کوردستان بقۆزێتەوە کە لەکاتى رابردوو یان لەکاتى هەڵبژاردنەکاندا هەیانبووە.

هەڵبەت پەیوەندیەکى دیالێکتیکى لەنێوان دەسەڵات و ئۆپۆزسێۆندا هەیە، گەر هاتوو لە چوارچێوەى سیستمێکى دیموکراسیى شەفافدا پێکەوە هەڵبکەن.

چەند ئۆپۆزسێۆن چالاک و ئەکتیڤ بێت، ئەوەندە حکومەتى ئەو وڵاتە تۆکمە و سەرکەوتوو دەبێ. بەپێچەوانەوە چەند بەرهەلستکار لاواز و بێ گیان بێت ئەوەندە حکومەتێکەى گەندەڵ و بیروکراسیى دەبێت. چەند ئەو پەیوەندیەى نێوان حکومەت و ئۆپۆزسێۆن لەئاستێکى پێشکەوتوودا بێت، ئەوا خزمەتى زیاتر بە کۆمەڵگە و هاووڵاتیان دەکرێت وحکومەتیش باشتر دەتوانێت لەبەرامبەر تەحەددیە دەرەکیەکاندا رابووەستێتەوە.

هەروەها نابێت ئەوەش لەیادبچێت کە مەرجیش نییە دەسەڵات و بەرهەلستکار لەهەموو مەسەلەکاندا ناکۆک بن، بەڵکو خاڵى هاوبەشیش کۆیان دەکاتەوە، هەرچەندە قسەکردن لەسەر کۆکبوونى بەرهەلستکار و دەسەڵات مەحاڵە ئەگەر بەر لەهەرشتێک ئەو دوو لایەنە خاڵى جیاواز ناکۆکیان نەبێت، واتە ناکۆکبوون بەر لە پەیوەندى دیالێکتیکى نێوانیانە. کەوابوو دەسەڵات و بەرهەلستکار وەک چەمکێکى سیاسیى رووى سیستمى فرەیین کە لەسەر بناغەى دەستاودەستکردنى دەسەڵات دامەزراون.

پێویستە لەکوردستانیشدا حزبە گەورەکانى دوێنێى کوردستان کە لە دواى هەڵبژاردن سەنگ و قەبارەى خۆیان بۆ دەرکەوت و زانیان چییان ماوەتەوە، بەخۆیاندا بچنەوە و پێیان وانەبێت ئێستاش هەر ساڵانى رابردووە، چونکە گۆڕانکارییەکان گەورەترە لەوەى ئەوان چاوەڕوانیان نەدەکرد و خەونیان پێوە نەدەبینى یان پێیان وانەبێ ئیتر بۆ چوار ساڵى تر حوکم لەدەست ئەواندا دەبێت و بەئارەزووى خۆیان کاردەکەن، بەڵکو دەبێت لەسەر ئەو مەبدەئە کاربکەن کە تەواى بەڵێنەکانى بەر لەهەڵبژاردن جێبەجێبکەن و لاپەڕەیەکى نوێ هەڵبدەنەوە بۆ ئەوەى چیتر خەڵکیان لێنەتەکێتەوە و بتوانن بۆ جارێکى تر بەو مەبدەئە کاربکەن کە ئەگەر دەنگى زۆرینەشیان بەدەست نەهێنا، ئەوا قبوڵى ئۆپۆزسۆن بوون بکەن و پەنا بۆ کارى تەزویرو ساختەکردنى دەنگەکان نەبەن.

مەرجیش نییە بۆ نموونە پارتى دیموکراتى کوردستان و یەکێتى نیشتیمانى کوردستان بۆ هەمیشەیى زۆرترین جەماوەریان هەبێت و دەسەڵات لەنێوان خۆیاندا دابەش بکەن، قیروسیا لەوانى تر بکەن و نەیانخوێننەوە، مەرج نییە سەرۆک و بەرپرسەکانى یەکەمى ئەو دوو حزبە بەرزترین پۆستى سیادیان لەدەستدا بێت و ئەو یەقینەیان لا دروست بوو بێت کە بەتەنیا ئەوان تواناى بەڕێوەبردنى وڵات و کۆمەڵگەیان هەیە، ئەوان کاریزامان و سیاسەت و کۆمەڵگە بەبێ ئەوان یەکسانە بەهیچ.

سی و دوو ساڵى رابردووى ئەزموونى دەسەڵاتى کوردى دەریخست وەهمى خۆ بەزلزانین و بچووک تەماشاکردنى کۆمەڵگە و یەکسانکردنى بەسفر، نەخوێندنەوەى ئەوانیتر، هیچ شتێکى لێ سەوز نابێت جگە لەپاشەکشەکردن قەتیسبوون و هێنانە ئاراى کۆمەلێک کێشەى سیاسیى، کۆمەڵایەتى، ئابوورى و تەقینەوەى ناڕەزایى جەماوەر و پێنەدانى متمانە بەو لایەنانەى کە نەیانتوانیووە فرە رەنگى و فرە دەنگى و فرەییەکانى تر برەوپێبدەن و لەدەرەوەى خۆیاندا رێز لەمافەکانیان بگرن.

هەمیشە دەسەڵات لەم هەرێمەدا لەهەوڵى ئەوەدا بووە جیاوازییەکان لەخۆیدا بتوێنێتەوە، پێیوابووە مادامەکى لەرابردوودا نوێنەرایەتى بەشێکى یاخیبوون و بەرهەلستکارى شاخى کردوەئەوا دەبێت جڵەوى رووداوەکانى ئێستا و ئایندەش لەدەستى خۆیدا بێت، بەڵام دواجار بینیمان کە هەڵبژراردن و راستبوونەوەى دەنگى بەرهەلستکار و بوونى لایەنى جیاوازو ناکۆک بەدەسەڵات ئەو جڵەوە شل دەکاتەوە و چیتر ناکرێت رووداوەکان بەدڵى ئەو هێزانە بێت کە بەردەوام شانازى بەرابردوەوە دەکەن و بۆ ئێستاو ئایندەش هیچیان پێ نییە.

ماڵپەڕی تاڤگە سابیر