|
|
|
٢٧\١\٢٠١٦ ته‌وه‌رى (په‌یوه‌ندی نێوان زمان و شیعر):
ئامادەکردنی: دانا
رۆژنامەی هەولێر - دانا: هه‌موو شتێك له ڕێگه‌ى زمانه‌وه ده‌ناسیین ، ته‌نانه‌ت بۆ ناسینى زمانیش پێویستمان به زمانه ، زمان وه‌ك ئه‌و ڕۆشناییه وایه كه پێویسته له هه‌موو پانتاییه‌ك بوونی هه‌بێت ، هه‌ر پانتاییه‌ك ڕۆشنایی زمانى تیا نه‌بێت ، هه‌ست به كێماسییه‌كی ده‌كه‌ین ، هه‌ر بۆیه ئه‌گه‌ر شیعر پانتاییه‌كی گرنگ بێت له دونیاى زمان یان داهێنانێكی زمانه‌وانی بێت ، ئه‌وا هه‌ر پرسیارێك له گه‌وهه‌رى زمان ناچارمان ده‌كات ئه‌و پرسیار له ئه‌رك و به‌كارهێنانه هه‌مه‌چه‌شنه‌كانى زمان بكه‌ین، ئه‌رك و به‌كارهێنانه شاعیرانه‌ییه‌كانى زمان له به‌رامبه‌ر ئه‌رك و به‌كارهێنانه‌كانى تری زمان جیاوازه. به دیدی تۆ په‌یوه‌ندی نێوان زمان و شیعر له كوێدایه؟ ئاشكرایه كه چه‌ندان زمانمان هه‌یه كه بوونه‌ته نێوبژیوانكه‌ر و پێكه‌وه‌به‌ستانى مرۆڤ و جیهان، و هه‌روه‌ها هه‌ر زمانێكیش چه‌ندین زمانی تیایه كه هه‌ر یه‌كه‌یان جیهان و ژیان له ڕوانگه‌یه‌كه‌وه ده‌بینن، ڕوانگه‌ى جیهانبینى و ژیانبینى و مرۆڤبینى له زمانی شیعرییدا چیین؟ به‌ڵگه‌نه‌ویسته به‌هاى شیعریی ووشه له به‌راورد به كایه‌كانى تر شایه‌نى به‌راوردكردن نییه، به دیدی تۆ شیعری كوردی به‌شێوه‌یه‌كی گشتى توانیویه‌تى به‌هاى شیعری ووشه‌كان له‌به‌رچاو بگرێت؟
______________________________ * ناڵە حەسەن: تا ئێستا چەندان وتار و شیعری دانسقەی لە ڕۆژنامە و گۆڤارەکاندا بڵاوکردۆتەوە و خاوەن چەندان پەرتووکی شیعرییە، گرنگترین کتێبەکانی (نیگایەک بەسە بۆ مردن) شیعر هەولێر ٢٠٠٧، (عەشق و بەرائەتی ئاو) شیعر ٢٠٠٠، (ڕەنگە ئیرۆسییەکانی ئاگر) شیعر هەولێر ٢٠٠٣ و چەند پەرتووکێکی تر.
|
|
|
ناڵە
حەسەن: دەمەوی لێرەوە دەستپێبکەم کە دەڵێن ، دەتوانین هەموو
شتێک لە ڕێگەی زمانەوە بناسین یان بۆ تێگەیشتن لە هەر شتێک پێویستیمان
بە زمان هەیە . ئەمە قسەیەکی دروستە و بە بڕوای منیش هەروایە . تەنانەت،
پێشکەوتنی زانستە کۆمەڵایەتییەکان و تەکنەلۆژیاش پەیوەندییان بە
زمانەوە هەیە یان مانەوەی مرۆڤ لە نێو رووبەری ژیان و بەردەوامبوونیدا
، هەر پەیوەندی بە زمانەوە هەیە ، تا ئەو شوێنەی بە شیعریش دەگەڕیتەوە
یان پەیوەندی نێوان زمان و شیعر .. خۆی لە بنەڕەتدا ، شیعر کردەیەکی
زمانەوانییە لەنێو ڕووبەری خەیاڵ و بیرکردنەوەدا ، یان دەتوانین بڵێین
شیعر ( موغامەرەیەکە لە پێناو زمان ) . پەیوەندی نێوان زمان و شیعر وەک
پەیوەندی نێوان ( بوون و شوێن ) وایە . یان بە شێوەیەکی فراوانتر وەک
پەیوەندی نێوان ( بوون و ژیان ) وایە . بە پێی تێگەیشتنی ( مارتن
هایدگەر ) " زمان ماڵی بوونە " ( بوونیش نیشتیمانی تۆیە ) ، هەربۆیە (
ئەدۆنیس ) ی بیرمەند و شاعیر ( زمان بە نیشتیمانی خۆی دەزانێت ) ..
کەواتە بۆ تێگەیشتن لە پەیوەندی نێوان زمان و شیعر ، وا پێویست دەکات
زێتر لە جەوهەر یان لە پێکهاتە و بەهای پەیوەندی نێوان بوون و ژیان
بکۆڵینەوە ، زمانی شیعر ئەو دەسەڵاتە بە شاعیر دەبەخشێ کە ببێتە خاوەن
ئازادییەکی ڕەها ، ئازاد لە جووڵەی بەردەوام بۆ دۆزینەوە و داهێنانی
هێما و مانا و شتگەڵی نوی ، ئازاد لە گەڕان بەنیو هەموو ڕووبەری خەیاڵ
بۆ دوورترین و قووڵترین شوێن ، ئازاد لە ڕاماڵین و لابردنی هەموو
بەربەست و ڕێگرییەکان ، ئازاد لە دیاریکردنی پەیوەندی لەگەڵ خۆی و
تێگەێشتن لە خۆی هاوکات ، پەیوەندی لەگەڵ ئەوانیتری دەرەوەی خۆی ،
چونکە شاعیر ( بۆ تێگەیشتن لە خودی خۆی ، پێویستە بە نێو ڕووبەرە
شاراوە و نادیارەکانی ئەویدیکەدا ڕەت ببێ ) . شاعیری داهێنەر لە ڕیگەی
زمانەوە بەم ئازادییە ڕەها و بەم دەسەڵاتە خەیاڵییە دەگات .. هەروەک (
" نێتچە " بانگەشەی بۆ ئیرادەی هێز دەکات ، کە وا لە مرۆڤ دەکات جەخت
لە بوونی خۆی بکات و وابەستەی ژیان بێت ) ، بە بڕوای من ، هێزی ئەو
وابەستەبوونی مرۆڤ بە ژیان لە ڕێگەی زمانەوەیە . چونکە زمان هۆکارێکی
سەرەکییە بۆ ناسین و لە یەکتری گەیشتن و دۆزینەوە یان داهێنانی
بەردەوام ، لێرەدا هەمان پەیوەندی و هەمان وابەستەبوونی زمان و شیعر
دەبینم لە نیو رووبەری دەقدا ، دەبێ لەوە تێبگەین کە ژیان بەبێ بوون
هیچ مانا و بەهایەکی نییە .. بۆ تێگەیشتن لە جەوهەرو پێکهاتەی ئەم
بوونەش پێویستیمان بە زمان و هاوکات ، بە فکریش هەیە .. چونکە شاعیر
خودێکی نیگەرانی مەعریفییە لە ریگەی زمانەوە لە پشت کۆد و هێماکانەوە
لە بەرگێکی ئیستەتیکی خۆی نمایش دەکات یان چونکە بوونی مرۆڤ لە
بنەڕەتدا لەسەر بناغەی نیگەرانی دامەزراوە لەهەمانکات ، بوونی زمان و
جووڵە و کردەی زمان لە نێو رووبەری دەق ، لەسەر هەمان بناغە و بنەما
ئیش دەکات . یان بە مانایەکی تر ، توانای شاراوەی زمان لە جیهانی
مەعریفەی خەیاڵ و بیرکردنەوەی شاعیر لە پڕۆسەی مامەڵەکردنی زمان و
بەکارهێنانی وشە و کۆد و وێنە شیعرییەکان دەبیندرێ . مەبەستمە ئەوە
بڵێم ( ئەگەر زمان ماڵی بوون بێت ، یان ئەگەر زمان نیشتیمانی شاعیر بێت
ئەوا ئەو ماڵە یان ئەو نیشتیمانە ، بە فیکر ڕۆشن دەبێتەوە یان ئەو
بوونە بە فیکر مانایەکی دەبێت ) لێرە دەمەوێ پێ لەسەر ئەوە دابگرم کەوا
، زمانی شیعری پەیوەندی بە مەعریفە و هۆشمەندییەوە هەیە .. یان دەمەوێت
ئەوە بڵێم ، هەر دەقێکی شیعری جوان یان هەر داهێنانێکی گەورە ،
هۆشمەندییەکی گەورەی لە پشتە بۆ جووڵاندن و بەکارهێنانی زمان ، چونکە
هۆکارێک بۆ جووڵاندنی زمان ، بۆ دۆزینەوە و داهێنانی ڕووبەر و شتگەڵی
نوێ ئەویش مەعریفەیە . بەمانای شاعیر لە ڕیگەی مەعریفەوە دەتوانی زمان
بەو شیوەیە بەکاربهێنی کە داهێنانی نوێ بکات ، چونکە مەعریفە دۆزینەوەی
بەردەوام بە سەرچاوەی مانەوە و تیژبینی خۆی دەزانێت .. زمان هێزی ئەوەی
تیایە شاعیر لە ڕێگەیەوە ناوەوەی خۆی بخوینێتەوە و لە جەوهەری خۆی
تێبگات .. زمان هێزی ئەوەی تیایە شاعیر بتوانی لەڕێگەیەوە ، خەونەکانی
خۆی بخوێنێتەوە و لە جەوهەری ژیان و ئایندە و خەونەکانی خۆی تێبگات ..
چونکە زمانی شیعرو هێماکان بۆ دەربڕینی بیر و شێوازی باری دەروونی
بەکاردەهێندرێن یان بە مانایەکی تر ، چونکە زمانی شیعر ، زمانی وەقسە
هێنانی خەون و خەیاڵ و ئارەزووەکانی مرۆڤە .. زمانی شیعر زمانی وڕێنەیە
.. مرۆڤ لەکاتی مەستبوون و ڕۆچوون بە نێو ڕووبەرەکانی خەون و خەیاڵ ،
دەگاتە ئاستێکی باڵای وڕێنەکردن یان ئەو ئاستەی کە بە هۆیەوە ،
دەگەریتەوە سەر بنەچە و حەقیقەتی خۆی ، وەکو خۆی قسە دەکات ، یان
ئارەزووە چەپێندراوەکانی دێنێتە قسە .. نووسینی شیعر گەیشتنە بەم ئاستە
باڵایە لە رێگەی زمانەوە .. گەیشتنە ئاستێکە ، مرۆڤ وەکو خۆی بیر
بکاتەوە و وەکو خۆی باس لە حەز و ئارەزووەکان و باس لە خەون و
خولیاکانی بکات .. ئەم ئاستە بەرزە بۆ ڕوانینی مرۆڤ لە خودی خۆی و ژیان
و ئایندە و خەونەکان ، مەبەستمە ئەم پەیوەندییە و بەهای نێوان بوون و
ژیان ، لەوەوە ببینم و بڵێم ، هەمووی لەرێگەی زمانەوەیە .. شیعر نووسین
گەیشتنە ئاستێکی بەرزی هەشمەندییە بۆ مرۆڤ .. هەربۆیە " هایدگەر " دەڵێ
( مرۆڤ شاعیرانە نیشتەجێ دەبێت ) یان بەپێی لێکدانەوەی ( د. محەمەد
کەمال ) بۆ ئەم قسەیە ئەوەیە ،کە " هایدگەر " دەخوازێ مرۆڤ شاعیرانە
بژیی . چونکە ، شیعر ئاماژە بۆ بوون دەکات یان زمانی شیعر وەک زمانی
فەلسەفە وایە ، شاعیر دەتوانێ واتای بوون دەربخات . لەم ڕێگەیەوەش
هەستە ئیرۆسییەکان وخەونەکان و جوانییەکانی ژیان بنووسیتەوە . شیعر
لەنیو رووبەری خەیاڵ ئیش دەکات ، بۆیە شاعیر دەتوانێ خودی خۆیی و ژیان
بە هەموو بەریناییەکانی بنووسیتەوە .. یان زمانی شیعر توانای ئەوەی
هەیە ببێتە زمانی ئەدەب بەگشتی و هەموو ژانرەکانی تری پێ بنووسرێتەوە
یان ببێتە زمانی سیاسەت و ئایین و کتێبە ئایینیەکانی پێ بنووسرێتەوە
یان وەکو ( فەلسەفە لەسەر بنەمای فیکرەوە دەرگیربوون بێت لەگەڵ واقیعدا
) .. بۆیە بە بڕوای من ، جیاوازی ڕوانگەی زمانی شیعری لە ڕوانگەی زمانی
کایەکانیتر ئەوەیە ، زمانی شیعری ، لە پەنجەرەی جوانییەوە دەروانێتە
بوون و مرۆڤ و ژیان ، شاعیر لە رێگەی هێز و دەسەڵاتی زمانەوە بەهۆی
توانا و هۆشمەندییەکانی خۆیەوە هەوڵدەدات ، جوانییەکانی ژیان بدۆزیتەوە
و ژیان جوانتر و جوانتر بکات .. لەهەمانکات ، بەردەوامیش بە ژیان بدات
و مرۆڤ وەک سەرچاوەکانی بەها و پیرۆزی سەیر بکات . چونکە هەموو ئەو
دەقانەی کە داهێنانیان تیایە هەڵگری پرسیارگەڵێکی بێکۆتایی و گومانی
گەورە و لە ڕووبەری گەورەش نهێنییەکانیان حەشارداوە و پێویستییان بە
خوینەری زێتر و خوێندنەوەی زێتر و لێکدانەوەی زێتر هەیە . چونکە ئەو
دەقە شیعرییانەی کە جێگای مەبەستی ئێمەن ، وەک شتگەڵێکی سیحری ،
هەرجارەی بە جۆرێک و ڕەنگێک و بە هێما و مانای جیاوازەوە دەردەکەون ،
دەربارەی ئەوەش کە بەها و شێوەی وشەکان لە نێو شیعری کوردی ، یان بە
شێوەیەکی ڕوونتر و گونجاوتر ، توانای شاعیر لە بەکارهێنانی زمان و
وشەکان لە نێو ڕووبەری شیعری کوردی .. بەپێی ئەو ڕۆشناییە دیاریکراوەی
کەمن هەمە لەسەر شیعر و ئەدەبی جیهانی یان شیعر و ئەدەبی دەرەوەی خۆمان
.. من پێموایە زۆرێک شاعیرانی کورد لەمبارەیەوە هەوڵ و دەقە
شیعرییەکانیان لە ئاستێکی بەرزی داهێنان دان . من باس لە ڕێنووس و
ڕستەسازی و هونەری زمان ناکەم ، باس لە توانا و دەسەڵات و هۆشمەندی
شاعیر دەکەم لە جووڵاندن و بەکارهێنای زمان و بەهای وشەکان لە نێو
ڕووبەری دەقە شیعرییەکاندا .. من هیچ گومانێکم لەوەدا نییە کە دەیڵێم .
تەنها ئەوەی جێگای نیگەرانی و گومانی من بێت ئەویش ئەوەیە ، توانا و
بەهای زمانی شیعری و خودی شیعری کوردی بە گشتی لەلایەن خوێنەران و
ڕەخنەگرانی جدی و خاوەن مەعریفەیەکی گشتگیر وەک پێویست
نەخوێندراونەتەوە و وەک پێویست لەسەر بەها و توانای زمانی شیعری کوردی
لەنێو رووبەری دەق ، نەهاتوونەتە قسە . بە مانای شیعری کوردی وەک
پێویست نەخوێندراوەتەوە