١٥\٩\٢٠١٠

تەمەنی بڕیاری دامەزراندنی دەولەتی کوردستان بۆ سەد ساڵ دەچی.

مستەفا رابەر  

نەوەت و دوو ساڵ لەمەوبەر دوای کۆتایی هاتنی جەنگی یەکەمی جیهانی، گەلی کورد هەلومەرجێکی لەباری بۆ رەخسا بۆ ئەوەی ببیتە خاوەنی دەولەتی خۆی، بەلام حەیف و مخابن بە هۆی بێهێزی هەستی نەتەوایەتی و پەرش و بلاویی ‌هێز و توانای خەلکی کوردستان و ناپاکی دەولەتەکانی ئیمپریالیزمی، ئەو هەلە زێڕینەی دوای مۆرکردنی پەیمانی سێڤەر و ئاوات و ئامانجی سەرتاسەری خەلکی کوردستان بەفیڕۆ درا، بەلام هێشتا بەڵگەیەکی مێژویی بەهێزە بۆ دامەزراندنی دەولەتی نەتەوەیی کورد، بۆیەش چێتر وایە دامودەزگاکانی ڕۆشنبیری ناوەوه‌ و دەرەوەی وولات ساڵانە سووکە یادێکی ئەو مێژووە بکەنەوە بۆ دەرس و عیبرەت وەرگرتن، بۆ بەرپەرچدانەوەی مێژووه‌ شێوێنەرەکان، بۆ ووریاکردنەوەی سەرکردەکان بۆ خۆپاراستن لە تێوەگلان لە کار و کردەوەی ڕیسوایی،لە ملنان بەرەو پەسندکردنی تاکڕەویی و بەرژەوەندی تایبەتی، بۆ سەرزەنشتکردنی ئەوانەی مێژوی نەتەوەی خۆیان بە تۆز و خۆل دەزانن، بۆ گەشکردنەوە و جۆشدانی هیوای نەوەی نوێ و رشتکردنیان بۆ ڕێزگرتن لە سەروەرییەکان، دیارە زۆر باس و خواس دەربارەی گرینگی میژوو ووتراوە تەنانەت نووسەرێکی گومناو ووتویە مێژوو ئەو هەلانەمان پێدەلێ کە بە تەماین بیکەین.

شاعیری مەزنی داغستان ڕەسول حەمزاتۆڤ دەلێ: (کاتێ پێت دەلێن تۆ کێیت؟ تۆ پێناسە یان پاسپۆرتەکەت نیشان ده‌دەی، بەلام کاتێ پرسیار لە نەتەوە دەکرێ تۆ کێیت ؟ ئەو شاعیر و رۆشنبیر و زانا و هونەرمەند، سیاسەتمەدار و سەرکردە سەربازییەکانی پێشکەش دەکا).

پەیمانی سایکس - بیکۆ: Sykes–Picot Agreement

ئیمپراتۆریەتی عوسمانی کە پێی دەگۆترا پیاوە نەخۆشەکە لە شەڕی یەکەمی جیهانی سالانی 1914-1918 شان بەشانی ئەلمانیا بەشداری جەنگیان کرد و شەڕەکەشیان دۆڕاند، بەر لەکۆتایی هاتنی شەڕیش بەریتانیاو فەرەنساو روسیای قەیسەری لە دانوسانێکی نهێنیدا لە نێوان دیپلۆماسی فەرەنسی فرانسوا جۆرج ، بێکو دیپلۆماسی بەریتانی مارک سایکس، سازانۆڤ دیپلۆماتی روسیای قەیسەری رێکەوتنێکی نهێنیان ئیمزا کرد بە ناوی ڕێکەوتننامەی سایکس - بێکۆ لە 16ئەیاری سالی 1916.

سەرەتا لە نۆڤەمبەری ١٩١٥ دا ئەو سێ دیپلۆماتە بە نهێنی لە قاهیرە کۆ دەبونەوە پاشان بۆ درێژەدان بە کۆبونەوەکانیان چوون بۆ شاری پەترەسبۆرگ ی رووسیا هەتا بە سێقۆلی ڕێکەوتن لەسەر دابەشکردنی میراتی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی لە نێو خۆیاندا بەم شێوەیەی خوارەوە:

- فەرەنسا دەست بگرێ بەسەر ڕۆژئاوای سوریاو لبنان و ویلایەتی ئەدەنە.
- بەریتانیا دەست بگرێ بەسەر ناوچەکانی خوارو و ناوەراستی عیراق بە شاری بەغداشەوە هەروەها بەندەرەکانی عەکا و حەیفای فەلەستین.
- رووسیاس دەست بگرێ بەسەر ویلایەتەکانی ئەرمەنستانی تورکیا و باکوری کوردستان.

بەلام دوای سەرکەوتنی شورشی ئوکتۆبەر 1917 بە سەرکردایەتی لینین روسیا ئەو ئەو نهێنیەی ئاشکرا کرد و لەپەیمانەکەش پاشەکشەی کرد، بەوەش ڕێی یان خۆش کرد بۆ ئەوەی بەریتانیا و فەرەنسا بە تەنیا خۆیان حوکمی ناوچەکان بگرنە دەست .

پەیمانی سیڤه‌‌ر:

لە کۆتایی جەنگی یەکەمی جیهانی لە رۆژی ١٠/مانگی ئابی ١٩٢٠ کۆنفرانسی ئاشتی لەنێوان فەرەنسا و بەریتانیا و ئیتالیا لە شارۆچکەی (سیڤەر)ی نزیکی پاریس لە فەرەنسا بەسترا ، نوێنەری گەلی کورد ژەنرال شەریف پاشا ١٨٦٥-١٩٤٥ دیپلۆماتێکی هەلکەوتوی کورد بوە ، پێشتر بالیۆزی دەولەتی عوسمانی بووە لە ستۆکهۆلم ، باوکیشی وەزیری دەرەوەی عوسمانیەکان بووە . ژەنراڵ دوو یاداشت بەهاوپێچی دوو نەخشەی کوردستانی گەورەی پێشکەش بەکۆنگرەی ئاشتی دەکا ، بۆ جاری یەکەم دووای شەڕی گەورەی یەکەم ، بەڕێگای نێودەولەتی و بەناوی نەتەوەی کورد داوای دامەزراندنی دەولەتی سەربەخۆی کوردستانی دەکرێت.

دوای ئەوەی ویلسۆنی سەرۆکی ویلایەتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا لەسالی ١٩١٩ چواردە بەندەکەی وەکو دەستور بلاوکردەوە کە کە بەڕاشکاوی مافی بە هەموو نەتەوەیەکدا داوای سەربەخۆیی بکەن. ژەنرال شەریف پاشا دوو یاداشنامەی پیشکەش کرد یەکەمیان لەڕۆژی 21/3/1919 ئەویتریان لە رۆژی 1 /3 /1920 هاوپێچ لەگەل دووو نەخشەی کوردستانی دا بە کۆنگرە و داوای لەو کەسانە کرد کە سەرپەرشتنی و ئامادەکاری بەستنی کۆنگرەیان دەکرد ، لیژنەیەک پێک بهێنن بۆ هێلکاری و ڕەنگڕیژکردنی سنوور بە پێی مەبدەئی نەتەوەکان بۆ ئەوەی سنووری کوردستان دیاری بکەن کە زۆرینەی دانیشتوانەکەی کوردن،هەر لەو یاداشتەدا دەلێ پارچە پارچەکردنی کوردستان ئاشتی لە ڕۆژهەلات بەرقرار ناکات ،لەیاداشتەکەدا باسی ئەوەشی کردبوو کە تورکەکان بە ڕوکەش وای نیشان ئەدەن کە لاریان لەسەر داخوازییەکانی گەلی کورد نیەو بە ئاشتی لەگەلیان رەفتار دەکەن ، بەلام لەسەر ئەرزی واقیع وانین ، بۆیە ژەنرال شەریف پاشا داوای لە جۆرج کلیمانسۆی سەرۆکی کۆنگرەی ئاشتی کرد هەژمون و توانای خۆی دەکار بینی بەرامبەر حکومەتی ئەستانە بۆ ئەوەی واز لە چەوساندنەوەی گەلی کورد بینیت.

وێلسۆنی سەرۆکی ئەمریکا و لۆید جۆرجی سەرۆک وەزیرانی بەریتانیا و کلیمانسۆی سەرۆک وەزیرانی فەرەنسا بە ووردی هەردوو یاداشتەکەی پاشایان خوێندەوە ، سەرەنجام دوای کۆششێکی زۆری دڵسۆزان توانرا مادەی ٦٢،٦٣، ٦٤ بخرێتە ناو پەیمانی سێڤەر کە لە سێزدە بەش و چوارسەدو سی و سێ مادە پێکهاتوە.

گرینگی پەیماننامەی سیڤەر لەوەدایە یەکەمین بەلگەنامەی فەرمیە کە دەولەتە هاوپەیمانەکان و خودی تورکیاش دانیان ناوە بە مافی ڕەوای گەلی کورد لە دامەزراندنی دەولەتی سەربەخۆیی کوردستان، هەموو لایەنەکانیش بە شێوەیەکی یاسایی ئیمزایان لەسەر کردووە بە دەولەتی تورکیاشەوە.

لێرەدا ئەو سێ مادەیەی کەپێوەندیان بە دامەزراندنی دەولەتی سەربەخۆی کوردستان هەیە بە کوردی و بە دەقە ئینگلیزیەکەی دەنووسینەوە لەبەر ئەوەی دەقێکی یاساییە فەرهەنگۆکێکم بە مانای ووشە قوڕسەکان لە پەراوێز دانا.

مخابن لە پەیمانی لۆزان کەلە ٢٤/تەموزی ١٩٢٣ لە ناوچەی لۆزان لە سویس بەسترا دەولەتە زلهێزەکان پاشگەزبونەوەو گۆرانکاریەکی زۆریان لەو پەیمانە کرد . ئێستاش هەندێ کەس بۆ یادگار بەحەسرەتی سەبەخۆیی ناوی کوڕەکانیان لێدەنێن سیڤەر ، بەلام هەندێ کورد لە نەشارەزایەوە بەناوی شومی لۆزانیش منالەکانیان ناودێر دەکەن.

THE TREATY OF PEACE

 BETWEEN THE ALLIED AND ASSOCIATED POWERS AND TURKEY
SIGNED AT SÈVRES - AUGUST 10، 1920
SECTION III.
KURDISTAN.

ARTICLE 62.
A Commission sitting at Constantinople and composed of three members appointed by the British، French and Italian Governments respectively shall draft within six months from the coming into force of the present Treaty a scheme of local autonomy for the predominantly Kurdish areas lying east of the Euphrates، south of the southern boundary of Armenia as it may be hereafter determined، and north of the frontier of Turkey with Syria and Mesopotamia، as defined in Article 27، II (2) and(3 . If unanimity cannot be secured on any question، it will be referred by the members of the Commission to their respective Governments.The scheme shall contain full safeguards for the protection of the Assyro-Chaldeans and other racial or religious minorities within these areas، and with this object a Commission composed of British، French، Italian، Persian and Kurdish representatives shall visit the spot to examine and decide what rectifications، if any، should be made in the Turkish frontier where، under the provisions of the present Treaty، that frontier coincides with that of Persia.

 
ARTICLE 63.
The Turkish Government hereby agrees to accept and execute the decisions of both the Commissions mentioned in Article 62 within three months from their communication to the said Government.

ARTICLE 64.
If within one year from the coming into force of the present Treaty the Kurdish peoples within the areas defined in Article 62 shall address themselves to the Council of the League of Nations in such a manner as to show that a majority of the population of these areas desires independence from Turkey، and if the Council then considers that these peoples are capable of such independence and recommends that it should be granted to them، Turkey hereby agrees to execute such a recommendation، and to renounce all rights and title over these areas.
The detailed provisions for such renunciation will form the subject of a separate agreement between the Principal Allied Powers and Turkey.
If and when such renunciation takes place، no objection will be raised by the Principal Allied Powers to the voluntary adhesion to such an independent Kurdish State of the Kurds inhabiting that part of Kurdistan which has hitherto been included in the Mosul vilayet.

سێ ماده‌ی په‌یماننامه‌ی سیڤه‌ر - ١٠\٨\١٩٢٠ .
بەشی سێیەم.
کوردستان.

مادەی ٦٢ .

لیژنەیەک لە قوستەنتەنیە دائەنیشیت و لە سێ ئەندام پێک دێت و دەست نیشاندەکرێن لەلایەن بەریتانیا ، فەرەنسا ، ئیتالیا - بە دوای یەکدا - بۆئەوەی لە ماوەی شەش مانگدا لەرۆژی بەجێ هینانی ئەم پەیماننامەیەوە دەست بەکاربن ، پڕۆژە یاسایەکی ئۆتۆنۆمی خۆماڵی ئامادە دەکەن بۆ ئەو روبەرانەی زۆرینەی دانیشتوانی کوردن و دەکەونە رۆژەلاتی ڕوباری فورات بەرەو باشوری سنوری خواروی ئەرمینیا کە رەنگە ئەوێش پاشان بڕیاری چارەی خۆنوسینی لەسەر بدرێت ، هەروەها تخوبی خواروی نێوان تورکیا و سوریا و میزوپۆتامیا وەکو لە مادەی 27 (بڕگەی 2 و بڕگەی 3 ) پێناسە کراوە ، ئەگەر نەتوانرا کۆ دەنگی لەسەر هەر کێشەیەک دابین بکرێت هەر ئەندامەو پرسەکە روبەڕوی دەولەتی تایبەتمەندی خۆی دەکاتەوە، ئەو یاسایە دەبی پاراستنی ئاسوری و کلدانەکان و کەمایەتیە رەگەز و ئاینەکانی نەو ناوچانە بەتەواوەتی بگرێتە خۆی .

وێڕای ئەو ئارمانجە لێژنەیەکی تر پێک دێت لەبەریتانی و فەرەنسی و ئیتالی و فارس و کورد بۆ سەحکردن و لێکۆلینەوە سەردانی شوێنەکان دەکەن ، بڕیار لەسەر هەر ڕاستکردنەوەیەک ئەدەن ، لەوێ هەر شتیک دەربارەی تەخوبی تورکیا بکرێ دەبێ بەپێی بڕگەکانی ئەم بەیاننامەیە بن ، ئەو سنورەی دەگونجێت لەگەل هاو سنوری فارس.

مادەی ٦٣ .

حکومەتی تورک بە پێی ئەم یاسایە دەبی رەزامەند بیت لەسەر قبولکردن و جێبەجێ کردنی بڕیارەکانی هەر دوو لیژنەکە کە لە مادەی 62 دا باسکراوە لە ماوەی سێ مانگدا لە رۆژی گەیاندنی بڕیارەکانیان بە حکومەتی ناوبراو.

مادەی ٦٤ .

ئەگەر لە ماوەی ساڵێکدا لە دەست پێکردنی جێبەجێ کردنی ئەم پەیماننامەیە کوردەکان لەو ناوچانەی لە مادەی 62 دا دەست نیشان کراون داوایان لە کۆمەلی نەتەوەکان (عوسبەت ئەلئومەم ) کرد و ئارەزوی خۆیان دەربڕی بۆ وەرگرتنی سەربەخۆیی لە تورکیا و کۆمەلی نەتەوەکانیش لەو خەلکانەی ڕادیت کە توانای بەرێوبردنی خۆیان هەیە و ڕاشی سپارد ، دەبی بیاندرێتێ . تورکیا دەبی رەزامەند بیت لەسەر جێبەجێ کردنی ئەو راسپاردەیە و دەست بەرداری هەموو مافەکانی بیت ، ئەو ناوچانە ڕادەستی ئەوان بکات.

درێژەی بڕگەکانی ئەم وازهینان و دەست لێ هەلگرتنە بابەتی ڕێکەوتنێکی جیا دەبیت لە نێوان هێزەکانی هاوپەیمانان و تورکیا، هه‌روا ئەگەر کاتێ ئەو دەست لێ هەلگرتنە رویدا هێج بەرهەلستیەک نابیت لەلایەن دەولەتە هاوپەیمانە سەرەکیەکان لەسەر پێوەلکانی ئارەزومەندانەی ئەو کوردانەی تا هەنوکە نیشتەجێن لەو بەشەی کوردستان کە ویلایەتی (موسل)ە بەو دەولەتە سەربەخۆیەی کورد.

______________________________
فەرهەنگۆک:

commisson کەمیشن = لیژنە
constantinople کۆنستانتی نۆپل = قوستەنتینە ، ئەستەمبۆلی ئێستا
respectively ڕیسپێک تیڤلی = بەدوای یەکدا
treaty تریتی = پەیماننامە
scheme سکییم = پڕۆژە ، هێلکاری
predominantly پریدەمینانتلی = بەزۆرایەتی ،زۆرینە
Eupharats ئیفراتس = روباری فورات
boundary باندری = سنوور
determined = دیتێرمیند ، چارەنوس ، سووربون لەسەر
fontier = فۆنتیەر ، تخوب ، مەرز
safeguards سەیف گاردس = پاراستن
address ئادرێز = نامەئاڕاستە دەکات لێوەشاوەبون
adhesion ئادهیژن = پێوەلکان
hitherto هیزەرتوو = هەنوکە ، هه تا ئێستا
Principal پرینسپل = سەرەکی ، بنچینەیی
unanymity یونانیمەتی= کۆی دەنگ ، کۆدەنگی
representative = رێپرەزەتەتیڤ = نوێنەر
hereby هێربای = بەپێی ئەم یاسایە ، لێرە
Council کانسل = ئەنجومەن
independence ئیندی پێندس = سەربەخۆیی
recommendation ڕێکەمەندەیشن = پشتگیری ، ڕاسپاردن
areas ئێریاس = ناوچەکان
rectifications رێستیفیکەیشن = ڕاستکردنەوە
scheme سکییم = پڕۆژە ، هێلکاری
renounce ڕیناونس = وازهنان ، دەستبەرداری
provisions پڕەڤیژنس = بڕیارەکان ، دەقەکان
takes place تێکس پلێس = ڕویدا
voluntary ڤالنتەری = خۆبەخشانە ، بەئارەزو
vilayet = ڤیلایەت
fontier = فۆنتیەر ، تخوب ، مەرز
inhabiting = ئینهابتین ، نیشتەجێ
leaqe = لییک ،عوسبە ، کۆمەڵ

سەرچاوەکان:
http://www.hri.org/docs/sevres/part3.html#62 
http://en.wikipedia.org/wiki/Treaty_of_S%C3%A8vres 
http://www.tallarmeniantale.com/armenian-troops.htm 
1- ژەنرال شەریف پاشا - نوسینی دوکتۆر فەرهاد پیربال.
2- کورد و ئەرمەن - نوسینی فارس عوسمان - وەرگێرانی خالید هەرکی.

ماڵپه‌ڕی مسته‌فا رابه‌ر