|
چۆن ئێمه‌ی مرۆڤ له داهاتودا ئه‌گۆڕێین ؟
نووسینی : دانیلله پالو
وه‌رگێڕانی له‌ئه‌ڵمانیه‌وه:
خه‌بات لاوباخ
 نزیکه‌ی
6 ملیۆن ساڵه مرۆڤ هه‌یه،له‌دوای
نه‌شونماکردنمان ،ئه‌بینین که چۆن ئه‌توانین به‌ڕێکی بڕۆین و بدوێین و
بخوێنینه‌وه ،گه‌شه‌کردنی مرۆڤ هه‌ر به‌رده‌وامه ، بۆ نمونه له
داهاتودا درێژتر ئه‌بین ،به‌ڵام ئاگاداربن ، قژ زه‌رد و چاو شین (مرۆڤی
کاڵ) به‌ره‌و نه‌مان ئه‌چێت.
مرۆڤ به‌خۆشحاڵییه‌وه خۆی به تاجی بونه‌وه‌ره خوڵقێنراوه‌کان
ئه‌بینێت ، هه‌رچه‌نده له‌ڕێڕه‌وی گه‌شه‌کانی جهستهی گیانله‌به‌ران
و گۆڕانکارییه‌کاندا ، ئێمه‌ی مرۆڤ به وه‌رزترین و بێتامترین
زینده‌وه‌ر هه‌ژمار ئه‌کرێین ، چونکه جهستهی مرۆڤ له دووسه‌د
هه‌زارساڵی ڕابردودا هیچ گۆڕانێکی ئه‌وتۆی به‌سه‌ردا نه‌هاتووه.
به‌ڵام هێشتا گه‌شه‌کردنمان کۆتایی نه‌هاتووه ، ته‌کنیک له ساڵانی
داهاتوودا گۆڕانێکی ڕاده‌به‌ده‌رمان به‌سه‌ردا دێنێت. ڕه‌وڕه‌وه‌ی
شۆڕشێکی گه‌شه‌سه‌ندنی مرۆڤایه‌تی به‌م نزیکانه به‌ڕێوه‌یه.
+ چی جۆره گه‌شه‌کردنێک چاوه‌ڕێمانه ؟
له ڕابردوییه‌کی زۆر دووردا نیه، که نابینا، گوێ گرانه‌کان(که‌ڕ)
،بێ ده‌ست و قاچه‌کان شانسی مانه‌وه‌ی ژیانیان که‌م بوو ،یان هه‌ر
نه‌بوو . بواری سروشت وابوو ،که ته‌نها ئه‌وانه‌ی به باشی توانای
خۆگونجانیان هه‌بوه تێیدا ،شانسی مانه‌وه‌یان هه‌بووه له ژیاندا
،به‌ڵام ئیمڕۆ وا نیه ، پێویست به گۆڕانگارییه‌کی زۆری بنچینه‌یی
گه‌شه‌کردنی خانه‌کانی زینده‌وه‌ر نیه وه‌ک جاران. له داهاتوودا
ڕه‌نگی ڕوخساری مرۆڤ تێکه‌ڵ ئه‌بێت وه‌ک ڕه‌نگی که‌پۆچینۆ (جۆرێک له
قاوه) و قژێکی تۆخ و چاوێکی باده‌می ئه‌بێت. باڵای مرۆڤیش درێژتر
ئه‌بێت ، هه‌روه‌ک له ئه‌ڵمانیا باڵای کوڕێکی هه‌رزه‌کار 20 سم له
باووپاپیرانی درێژتر بووه،له هۆڵنده هه‌رزه‌کاران 30 سم درێژتر
بوون. ئه‌مه‌ش پێش هه‌موو شتێک ئه‌گه‌ڕێته‌وه بۆ باش بوونی جۆری خۆراک
، که کار له منداڵ ئه‌کات خێراتر بگه‌نه ته‌مه‌نی
هه‌رزه‌کاری(مراهقی) و ئه‌ندامی زاوزێیان ته‌واو گه‌شه بکات ، له‌گه‌ڵ
هه‌نگاونانی خێرایی په‌ره‌سه‌ندنی ته‌کنیکیش ئه‌توانرێت ته‌مه‌ن درێژ
بکرێته‌وه ، وه‌ک چۆن له‌سه‌رده‌می چاخی به‌ردیندا مرۆڤ به تێکرایی
ته‌مه‌نی گه‌یشتۆته 36 ساڵ ، ئێستا به‌لایه‌نی که‌مه‌وه ئه‌گاته
دووجار به‌رامبه‌ر به‌و ته‌مه‌نه واته 72 ساڵ.
ڕه‌گه‌زی مرۆڤ زۆرتر تێکه‌ڵ ئه‌بن ،ئه‌مه‌ش ئه‌بێته هۆی زاڵ بوونی
خانه‌ی پێست تۆخه‌کانی ئاسیا و شێوه‌و ڕوخساری ئه‌وان بڵاو
ئه‌بێته‌وه. زاناکان گه‌یشتونه‌ته ئه‌و ده‌ره‌نجامه‌ی که دوا ژنی
قژ زه‌رد له فیله‌ندا له 200 ساڵی تردا له دایک ئه‌بێت و دوای
به‌ره‌و نه‌مان ئه‌چێت.
به ڕۆژگار وای لێدێت مێشکی مرۆڤ زۆر گه‌وره‌تر ئه‌بێت ، له 800 سم3
ئه‌بێته 1200 سم3، هۆکه‌شی ئه‌گه‌ڕێته‌وه بۆ زۆرتر فێربوون له
ماوه‌ی ژیانیاندا ، ئه‌مه‌ش وا ئه‌کات خانه بۆره‌کانی مێشک زۆرتر بن
،له به‌ر ئه‌وه فۆرمی مێشک گه‌وره‌تر ئه‌بێت. دانه‌کانمان پێویست
ناکات کاری گرانیان پێ بکه‌ین ، چونکه خۆراک له داهاتودا زۆر پێویست
به جووین ناکات ،کاکیله‌ی دانمان کول ئه‌بن و ده‌م بچوک ئه‌بێته‌وه
،له‌داهاتوشدا پێویست به‌گه‌ڕان و په‌یداکردنی خۆراک ناکات ، ئه‌مه‌ش
ئه‌بێته هۆی کزبونی توانای بینین و بۆن کردن له مرۆڤدا.
+ چی شتێک له توانای مرۆڤدا ئه‌بێت:
ئه‌وه‌ی تا چه‌ند ساڵێک له‌مه‌وپێش به‌بیری مرۆڤدا نه‌ده‌هات و به
خه‌و و هزر ئه‌مان هێنایه به‌رچاومان ،ئیمڕۆ هه‌مووی ڕاستین و کارێکی
ئاسایی ڕۆژانه‌یه ، بۆ نمونه چاندنی ئۆرگانێکی ده‌ستکرد له مێشکی
مرۆڤێکی که‌ڕدا ، توانای گه‌ڕانه‌وه‌ی هه‌ستی بیستن ئه‌داتێ ، یان
دانانی زمانه‌ی دڵی ده‌ستکرد بۆ دڵی مرۆڤێکی دڵ نه‌خۆش ، دانانی قاچێکی
ده‌ستکرد بۆ بێ قاچه‌کان و توانای ڕۆیشتن و ڕاکردنی ئاساییان ئه‌بێت.
ئه‌مه وا ئه‌کات مرۆڤه بێهێزه‌کان بتوانن ژیانێکی ئاسایی به‌رنه‌سه‌ر
.واته مرۆڤ پێویستی به گۆڕانه کتوپڕییه‌کانی خانه‌ی جهستهی نابێت
، ته‌کنیک جێی ئه‌گرێته‌وه له ڕێگای هه‌ڵبژارده‌ی بایۆلۆژی و ئۆڕگانی
ده‌ستکردی وه‌ک دڵ،جگه‌ر و گورچیله و ئێسقان و مرۆڤی ڕۆبۆته‌وه ،
شۆڕشێکی گه‌شه‌سه‌ندنی جهستهی مرۆڤ دێته ئه‌نجام.
+ مرۆڤ به‌رده‌وام ته‌ندروستی باشتر ئه‌بێت:
مرۆڤ له داهاتودا گه‌شه‌ونه‌شونمای جهستهی خۆی ئه‌خاته ژێر ڕکێفی
خۆیه‌وه ، له 30 ی ساڵی داهاتودا داهێنانه‌کان کارئاسانی وا ئه‌که‌ن
،که له ڕێگای ته‌کنیکی (جین)ه‌وه گۆڕانکاری له باشتر بوونی
ته‌ندروستی مرۆڤدا بکرێت ، هه‌روه‌ک داهێنه‌ری ئه‌مریکی ( لی سیلڤه‌ر )
ئه‌ڵێت ، ماوه‌یه‌کی تر نه‌خۆشییه‌کانی شێرپه‌نجه و وه‌ستانی دڵ و
مێشک (جه‌ڵته‌ی دڵ ومێشک) ئه‌بنه به‌سه‌رهاتی ڕابردوو و چاره‌سه‌رییان
ئاسان ئه‌بێت.
+ کوێره‌کان ئه‌توانن ببینن و ئیفلیجه‌کان
ئه‌توانن بڕۆن:
به هۆی په‌ره‌سه‌ندنی ته‌کنیکه‌وه ته‌نانه‌ت هیوابڕاو و خاوه‌ن
پێداویسته تایبه‌تیه‌کان که‌وتنه ناو بارودۆخێکی پڕ له هیوا و
ئاواته‌وه ، له‌م ماوه‌یه‌دا توانرا مرۆڤی ئیفلیج له بڕبڕه‌ی پشته‌وه
بخه‌نه سه‌رپێی خۆی و هه‌نگاو بنێت ، به‌هۆی دانانی کۆمپیته‌رێکی بچوک
له مێشکیدا که فه‌رمان به‌قاچه‌کانی بدات بۆ ڕۆیشتن، یان کوێره‌کان
ئه‌توانن ببینن، به‌هۆی دانانی کامێره‌یه‌کی بچوکه‌وه که ته‌وژمێک
ئه‌نێرێت بۆ خانه‌کانی مێشک ، یان به‌لایه‌نی که‌مه‌وه ئه‌و ئامێره
(ڕاسته‌ر: ئامێرێکه بۆ ده‌ستنیشانکردنی ڕه‌نگه‌کان) ببینێت و توانای
هه‌بێت به‌ته‌نها کاره‌کانی جێ به‌جێ بکات.
+ ژنی دووگیان هه‌ست به به‌رزی سکی ناکرێت:
له‌دوای پیتاندنی تۆوی ژن وپیاو دروست بوونی کۆرپه‌که ، ده‌مێکه
ئه‌توانرێت بۆ به‌خێوکردنی ئه‌و کۆرپه‌یه له ناو شوشه دا گه‌شه‌ی
پێ بدرێت تا گه‌وره ئه‌بێت ، ئه‌وه‌ی له داهاتودا جێی ئه‌گرێته‌وه
،جۆری زاوزێ کردنه له ده‌ره‌وه‌ی جهستهی مرۆڤدا،هه‌روه‌ک
داهێنه‌رێکی ژن ( هونگ-چینگ لیو ) توانی منداڵدانێکی ده‌ستکرد دابهێنێت
و که توانراوه مشک بۆ چه‌ند ڕۆژێک تێیدا بژین ، وا پێشبینی ئه‌کرێت
له ماوه‌ی 10 ساڵی ڕابردوودا بتوانرێت مناڵدانی ده‌ستکرد
له‌ده‌ره‌وه‌ی جه‌سته بۆ مرۆڤیش به‌کار بهێنرێت .
+ دروستکردنی پێست و لوت وگورچیله له لابۆردا
(تاقیگا) :
له دوای ڕوواندنه‌وه و گواستنه‌وه‌ی پێستی خودی مرۆڤ ئه‌توانرێت ئه‌و
مرۆڤه برینداره یان که‌می و نه‌مانی خانه‌کانی جهستهی
بڕوێنرێته‌وه و دروست بکرێته‌وه و له جه‌سته‌یدا بچێنرێته‌وه ،
وه‌ک ئه‌وه‌ی له نه‌خۆشخانه ی (فرایبۆرگ)ی ئه‌ڵمانی، پێستی مرۆڤ
به‌رهه‌م هێنراوه ، له دوای ئه‌مه‌ش نیازی دروست کردنی گوێچکه و
جومگه‌کانین ، هه‌وڵ ئه‌درێت له داهاتوودا ئۆڕگانه‌کانی ناوه‌وه‌ش
دروست بکرێته‌وه ، هه‌رچه‌نده زۆر کارێکی ئالۆزه ، به‌ڵام ڕۆژگارێک
دێت، که بتوانرێت ئه‌وانه‌ش بچێنرێته‌وه له له‌شی مرۆڤدا.
+ ئایا سنوره‌کان له کوێدان ؟
مرۆڤ چیتر پێویست ناکات خۆی له‌گه‌ڵ ژینگه‌دا بگونجێنێت ،به‌ڵکو ژینگه
له‌گه‌ڵ خۆیدا ئه‌گونجێنێت،چیتر گه‌شه‌سه‌ندن پابه‌ند نابێت به
هه‌ڵبژارده‌ی سروشته‌وه ، به‌ڵکو پابه‌ند ئه‌بێت به حه‌ز وئاره‌زووی
مرۆڤه‌وه. له کاتێ نه‌مانی ڕه‌گه‌زی کاڵ (چاوشین و قژ زه‌رد) ، مرۆڤ
ئه‌توانێت خۆی جارێکی تر بچێنێته‌وه و دروستی بکاته‌وه . به‌هۆی ئه‌و
زانیارییه پێشینه‌یه‌ی هه‌یه‌تی که له‌وه‌و پێش پێی به‌خشێنراوه له
سروشتدا،له‌گه‌ڵ شاره‌زایی له جۆری گۆڕانکارییه‌کانی جهستهی ،
له‌ئه‌نجامدا، ئه‌و توانایه‌ی ئه‌بێت که خۆی بڕیارده‌ر بێت له ده‌ست
نیشانکردنی جۆری گه‌شه کردنی له جهستهی خۆیدا .بۆ نمونه، پێش له
دایک بونی کۆرپه‌کانی، خۆی بڕیار ئه‌دا که شێوه و فۆرم و ڕه‌نگی
ڕوخساری نه‌وه‌‌کانی چۆن بێت،یان منداڵه‌که‌ی ببێت به خاوه‌نی چی
به‌هره‌یه‌ک له ژیاندا یان نه‌خۆشییه‌کانی چاره‌سه‌ربکرێت پێش هاتنه
ژیانه‌وه.
+ ترسی مرۆڤ له داهاتوو :
گه‌وره‌ترین ترس بۆ مرۆڤ له داهاتوودا ئه‌وه‌یه که له‌وانه‌یه
سروشت له‌ناومان ببات ،یان هه‌ندێکمان بهێڵێته‌وه له ناو جیهانێکی
وێرانه و په‌رته‌وازه‌دا هه‌ر وه‌ک پسپۆری جێۆلۆجی به‌رلینی (کارستن
نیمیتس) ئه‌یخه‌مڵێنێت. گه‌ر بێتوو سروشت به‌سه‌ر مرۆڤدا زاڵ نه‌بێت ،
هه‌ر نه‌مر بێت ، ئه‌و کاته سه‌رجه‌می دانیشتوانی گۆی زه‌وی هێنده
زۆر ئه‌بێت ، که نائاسوده‌یی به دوادا دێت و زه‌وی به‌رگه‌ی ناگرێت و
گۆڕان به‌سه‌ر شێوه‌که‌یدا نایه‌ت به‌ڵکو ژینگه‌که‌ی به‌ره‌و تێکچوون
ئه‌چێت . له‌به‌ر زۆری دانیشتوان شیرازه‌که تێک ئه‌چێت، بناغه‌کانی
ژیانی ئاسایی هه‌ڵ ئه‌ته‌کێتنرێت ، چیتر مرۆڤ ناتوانێت به ئاسانی بژی.
+ که‌ی کاتمان به‌سه‌ر ئه‌چێت له سه‌ر زه‌وی ؟
زانایانی ده‌زگای (ن.ا.س.ا- ناسا) ی ئه‌مه‌ریکی له‌و باوه‌ڕه‌دان که
هێشتا مرۆڤ کاتێکی درێژی ماوه له‌سه‌ر گۆی زه‌وی ، به‌ڵام له
کۆتاییدا پێکدادانێک ڕوو ئه‌دا له‌گه‌ڵ پارچه‌یه‌کی تری گه‌وره‌ی
ئاسمان ،وه‌ک چۆن پێش 4،5 ملیارد ساڵ ڕوویداوه ، ئه‌و کاته، ئه‌و
بازنه‌یه به‌ره‌و داخستن ئه‌چێت ،به‌ڵام چه‌ندین هه‌زار ساڵمان له
پێش ماوه بۆ ڕوودانی ئه‌و کاره‌ساته.
*
له گۆڤاری Welt der wunder
وه‌رگیراوه.
|
