|
١٦\٨\٢٠١٣
ژارگۆن
-
٣
-.
عەبدولموتەڵیب عەبدوڵا
دەسەڵاتى هونەرى دەق.
(دەسەڵاتى دەق) هەمیشە لە (بونیادى دەق) و (ئاسۆکانى خوێندنەوە)دا خۆى
هەڵدەگرێتەوە. بەڵام (بونیادى دەق) لە دوو روودا دەردەکەوێت: یەکەمیان
لە سەر رەنگدانەوەى کۆنتێکستى فیکر و گوتارگەلێک کار دەکات، کە بە
سەرچاوەکانى دەقەوە دەلکێ و بە بونیادى بابەت، یان (رووى پێشەوە) ناو
دەنرێت، بەڵام دووەمیان لەسەر ئاستە دەلالى و مەعریفیەکانى ناوەوەى دەق
و شیعرییەت وەستاوە و بە بونیادى ئاسۆیى یان (رووى پشتەوە) دادەنرێت.
رووى پێشەوە خۆى لە تۆڕێکى زمانەوانیدا نیشان دەدات، بەشێکى ئەو تۆڕە
زمانەوانییە، بە پێى حاڵەتەکانى ساتەوەختى نووسین بەرێوە دەچێت، کە
بەشێک لە دەلالەتەکانى دەق پێکدەهێنن! بە دیوەکەى دیکە رووى پێشەوە
رەنگدانەوەى میکانیزمى دەربرینى زمانى دەقە، هەمیشە ئەو دەربرینەش
دەکەوێتە سەر کەشفکردنى ئەو رێچکە
و رێرەوانەى کە بەرەو هەرێمى (تیمە
-
them) و ناوەوەى دەق دەبنەوە، هەموو ئەوانەش بەشێکن لەو دەسەڵاتەى، کە
بەرەو خەلقکردنى بۆچوونى (هونەرى) دەچێت! بە دیوەکەى دیکە بەشێکن لەو
دەسەڵاتەى دەکەوێتە سەر کلتور و جیهانبینى و بیرکردنەوە مەعریفیەکانى
نووسەر.. دواتر ئەو فەزا تازە بەرهەمهاتووە، لە رێگاى ئیرادەى هاوبەشى
(دەق و خوێنەر)ەوە رەهەند و بۆچوونە (ئیستێتیک)ەکانى دیارى دەکرێت؟!
کەواتە بونیادى دەق دوو جۆر لە ئیرادە دەنوێنێ، ئیرادەیەک کە هەوڵى
رەنگدانەوەى دامەزراوەى (نوێ) دەدات، ئیرادەیەک کە هەوڵى رەنگدانەوەى
دامەزراوەى (پێشینە) دەدات، لە هەردوو حاڵەتیشدا بونیادى دەق ئەو
فەزایەیە، کە پەیوەندى نێوان ئەو دوو دامەزراوە تێیدا رەنگدەداتەوە.
(١)
ئەگەر مەرجەع وەک سیستمى بۆماوە لە دەسەڵاتى دەقدا رەنگدانەوەى
پێکهاتەى مەعریفى
و فیکرى نووسەر بێ، ئەوە سیستمى بۆماوە لە دەسەڵاتى
خوێنەردا رەنگدانەوەى هەمان چەمکگەلە.. واتە وەک چۆن دامەزراوەى (بۆماوە)
وەک مەرجەع بەشدارى لە دامەزراندنى دەسەڵاتى دەقدا دەکات، بە هەمان
شێوە ئاوێتەى دەسەڵاتى خوێنەریش دەبێت؟! دەمەوێ بڵێم لە نێوان دەق و
خوێنەر هەمیشە پرۆسەیەکى بەرامبەرکآ بۆ (تێگەیشتن) هەیە، کە
نوێنەرایەتى بە یەکگەیشتنى دوو فەزاى جیاوازى نێو یەک کلتورى دیارى
کراو دەکەن، بەو مانایەش خودى تێگەیشتن لە میانى ئەو هاوئاهەنگییەدا
شێوەیەک لە وێناکردن دەخاتەوە، یان جۆرێک لە مەرجەع دەرەخسێنرآ، کە
بەرەو بە یەکلکاندنى سەرچاوەکانمان دەکاتەوە، کەواتە هاوئاهەنگى نێوان
(خوێنەر و دەق) کارێک دەخاتەوە کە خاوەنى سەرچاوەگەلێکى مێژوویى
دەوڵەمەندە، بەشێکى زۆرى دەوڵەمەندیى داهێنان بۆ مێژوویى خوێندنەوە
جیاوازەکان دەگەڕێتەوە.
(٢)
بەڵام ئەگەر مەرجەعەکانى دەق بۆ ژینگە وکلتورى جیا لە ژینگە و مەرجەعى
خوێنەر بگەڕێتەوە، یان بە پێچەوانەوە، ئەوە جۆرێک لە بەرامبەرکێى
چەمکئامێز درووست دەبێت، کە دواجار لە بەیەکگەیشتندا جوتبوونێکى (هونەرى)
و (ئیستێتیکى) لە نێوان مەرجەعە جیاوازەکان بەرهەم دەهێنێ، ئەو
جیاوازیانەش بەرەو چێژ و جیهانبینى کارى بەرهەمهێنراومان دەکاتەوە،
بۆیە دەتوانین بڵێین دەشێ (دەسەڵاتى دەق) لقێک بێ، لە لقە سەرەکیەکانى
(سیستمى خوێندنەوە) کە تەجاوزکردنى نەشیاو دەکەوێتەوە، وەک چۆن بە
دیوەکەى دیکەش هەرگیز ناتوانین تەجاوزى دەسەڵاتى خوێنەر بکەین.. بەڵام
ئەگەر ئەوە دیوە پۆزەتیفەکەى دەسەڵاتى دەق و دەسەڵاتى خوێنەر بێت، ئەوە
دیوە نێگەتیفەکەى بەرەو (دەقێکى ناهاوسەنگ)
و (خوێنەرێکى پەرگیر)مان
دەکاتەوە، کە هەرگیز (کارى ئەدەبى) لە نێوانیاندا درووست نابێت؟!
دواجار وەک دەردەکەوێت، بونیادى دەق و پێکهاتەکانى نوێنەرایەتى (دەسەڵاتى
هونەرى دەق) دەکەن. وەک چۆن خوێنەر و ئاستە جیاوازەکانى خوێندنەوە
نوێنەرایەتى (دەسەڵاتى ئیستێتیکى) دەگەیەنن. بەو مانایەش هەمیشە
دەسەڵاتى دەق لە بەر یەک کەوتنى (مەعریفەى دەق) و (مەعریفەى خوێنەر)ەوە
دێتە بەرهەم، ئەو دوو دەسەڵاتەش لە دانوستاندنى بەردەوامدا درێژە بە
کارى ئەدەبى دەدەن.
__________________________________
بەشی
دووەم:
www.emrro.com/jargondu.htm
بەشی یەکەم:
www.emrro.com/jargonyek.htm
ماڵپەڕی عەبدولمتەلیب عەبدوڵا
|
