په‌رتووک

كوشتنى تێكست.

هۆشه‌نگ شێخ محه‌مه‌د

- به‌شی شه‌شه‌م -

گەڕانەوەیەک بۆ فۆڕمەکانى رەخنەى کوردى:

دیارە یەکەمجار، فۆڕمى شعر ، ئەو شێوازە بووە، بۆ ئەوەى مرۆڤى کورد، رەخنەکانى خۆى لە دەسەڵات و بارى سیاسى و کۆمەڵایەتى و رۆشنبیرى و پەروەردەیى و هتد..، دەرببڕێت، واتە سەرەتا شعر ئەو پێگەیە بوو بۆ دەربڕینى رەخنە لە دنیا و ژیان، هەروەها لە رەهەندێکى دیکەدا تێکست رەخنە بوو لە نێوان نووسەر و نووسەرێکى دیکەدا،(وەک زۆرێک لە شعرەکانى شێخ رەزا) یان هەتا خوێندنەوەى شاعیرێک بوو بۆ شاعیرێکى دیکە، هەروەک دەقى (مەستورەى نالى بۆ مەستورە)، یان هەتا زۆرجار زۆر شاعیر بە شعر وەڵام یان رەخنەیەک یان پەیامێکى دیاریکراویان بۆ شاعیرێکى دیکە نووسیوە، یان زۆرجار شاعرێک لەگەڵ خوێندنەوەى بەرهەمێکدا شعرێکى نووسیوە.

دواتر لە گەڵ لەدایکبوونى چیرۆکیشدا رەخنە فۆڕمى چیرۆکى وەرگرت.(جەمیل سائیب)، لەگەڵ چیرۆکى لە خەومادا، فۆڕمى چیرۆک بۆ رەخنە لە دەسەڵاتى شێخ مەحمود بەکار ئەبات، دیارە ئەوەیان ساتێکى گرنگە لە رۆشنبیرى رەخنەیى کورددا، کە جەمیل سائیب فۆڕمى چیرۆک وەرئەگرێت بۆ رەخنەکردنى بارى سیاسى و کۆمەڵایەتى و رۆشنبیرى کوردى لە سەردەمێکى دیاریکراودا. دیارە دیسانەوە چیرۆکى (مەسەلەى ویژدانى) ى ئەحمەد موختاریش بە هەمان شێوە، رەخنەیەکى دیکەیە لە فۆڕمى تێکستێکى ئەدەبیدا بۆ دەسەڵاتى دەرەبەگایەتى و چەوساندنەوەى مرۆڤدا.هەروەها دواتر رۆمانیش دیسان ئەبێتەوە تێکستێک بۆ رەخنە گرتن لە دەسەڵات و شار و چەوساندنەوەى چینایەتى و مرۆڤایەتى.

دواتر ئەبینین رەخنەى کوردى لە شێوازى ئەدەبییەوە ئەگوێزرێتەوە بۆ شێوازى رەخنەیى لە سەر تێکستدا، بەوەى ئەمجارەیان رەخنە لە تێکست بگیرێت، ئەو تێکستانەى کە رەخنەى دیاردەیەکى کۆمەڵایەتى یان سیاسى یان ئابوورى یان رۆشنبیرى ئەکەن. سەرەتاکانى رەخنەى کوردیش رەنگە زیاتر خۆیان لەو شێوازانەوە دیتەوە کە بە رەخنەى قوتابخانەى ئیشتراکى و ئیشتراکى نەقدى و ریالیزم و رۆمانسى ئەدیتەوە، تا دواتر گەشەى کرد و گەیشتە ئەوەى میتۆدى نوێ بۆ رەخنەکردنى تێکستى کوردى بەکاربێت و وەک خوێندنەوەى مێژوویى و بونیادگەرى یان دەروونشیکارى و دەروونناسى و راڤەى تێکست و هەڵوەشاندنەوە و کۆمەڵێ خوێندنەوەى جۆراوجۆر و فرە رەهەند بۆ تێکستى کوردى. کە رەنگە دواترینیان رەخنە خۆى لە خوێندنەوەى میتۆدییانە یان دەرچوون لەهەر میتۆدێک و سوود وەرگرتن لە کۆمەڵێ میتۆدى رەخنەیى بۆ خوێندنەوەى هەر تێکستێک بووبێتە رەخنەیەکى تا رادەیەک دیار لە رەخنەى کوردى دا، لێرەدا باسمان لەوەنیە، ئەو جۆرە رەخنانە چیان بۆ رەخنەى ئەدەبى کردووە، چەند باش و چەند خراپ بوونە و کاریگەرییان بە باش و خراپەوە چى بووە؟ بەڵام پرسیارى من لێرەدا ئەوەیە:

( مەرگى نووسەر یان مەرگى تێکست ئەکرێت چى بۆ رەخنەى کوردى بکەن، لە هەردوو ئاستى شێوە و ناوەڕۆکدا؟)
دیاریشە من هەموو ئەو نووسینەى پێش ئێستا خوێندرایەوە بۆ ئەوەبوو، ئەم پێشینەیە بە ئەدەب و رەخنەى کوردییەوە ببەستینەوە.
ئێستا با بپرسین ئایا نیچە و درێدا لەو رەهەندەى پیپَشنیارمان کردن و جەختمان لەسەر کردنەوە، کە ئەویش سێ خاڵى سەرەکى بوون:

 1. مەرگى تێکست.

 2. مەرگى نووسەر.

 3. رووبەڕووبوونەوە لە نێوان نووسەر و رەخنەگردا_هەردووکیان وەک نووسەرى تێکست. ئەکرێت چى پێشکەش بە رەخنەى کوردى بکەن؟

یەکەم شتیش کە من مەبەستم بێت ئەوەیە ئایا ئەتوانن رووبەڕووبوونەوە پێشکەش بکەن؟
رووبەڕووبوونەوەى نووسەرى تێکست لەگەڵ نووسەرى رەخنە؟ و چەند ئەکرێت لەم رێیەوە سنوورى نێوان تێکستى رەخنەیى و تێکستى ئەدەبى بشکێنین و لە فۆڕمێکى نوێدا دایانڕێژینەوە؟

دیارە مەبەست لە دارێژتنەوەى فۆڕمێکى نوێ بۆ رەخنەى کوردى گەڕانەوە نیە، بۆ فۆڕمى شعر بەو شێوەیەى کە نالى یان شێخ رەزا یان قانع یان هەر شاعرێکى دیکە بەکارى بردبێ، بەڵکو مەبەست ئەوەیە ئەدەب خۆى وەک وزەیەکى رەخنەیى ئاراستە کراو بۆ خودى تێکستێکى دیکە رەوانە بکرێت.

بۆ نموونە، وەک ئەوەى لە رێى بەکارهێنانى فانتازیاوە، پاڵەوانى رۆمانێک وەربگریت و لە سیاقى رۆمانەکەدا هەڵگەڕێتەوە و کۆمەڵێ روودا و دروست کات، پێچەوانەى ئەو رووداوانەى لە رۆمانەکەدا نووسەر نووسیویەتەوە؟ یان وەک ئەوەى شعرێک نووسرابێت و یەکێکى دى هەر بە شعر دیوێکى دیکەى ئەو شعرە بنووسێتەوە؟

دیارە بۆ ئەم مەبەستە، نموونەى بەردەست هەیە، کە ئەوانەش دوو دەقى نووسەر (هەندرێن حەمەدەمین)ە، کە یەکێکیان لەسەر تێکستێکى بەندە( نووسین لەسەر برژانگەکانت) کە تێکستێکى کراوەیە لە نێوان شعر و رۆماندا، دووەمیشیان (نامەى موزەفەرى سوبحدەمە) بۆ بەختیار عەلى. دیارە پێش ئەوانەش ئەزموونێکى دیکەى سێ کەسى هەبوو، کە ئەویش شعرى (هەناسەکانى هۆشەنگ) بوو کە هەندرێن حەمەدەمین (دیوى دووەمى هەناسەکانى هۆشەنگى) نووسى، و هەروەها (گوڵاڵە) ناوێک (دیوى سێیەمى هەناسەکانى هۆشەنگى نووسى). هەروەها بەندەش ئەزموونێکى هەیە لەگەڵ رۆمانى (مریەما)ى سەبرى سلێڤانى.

لەم ئەزموونانەى سەرەوەدا، کە ئەزموونى رەخنەیین، تا رادەیەک رەنگە خزمەتى ئەو تێزەیەى ئێمە بکەن کە لێرەدا پێشبەرى ئەکەین، بەوەى ئەم چوار ئەزموونە، ئەو خاڵانە بەدى ئەهێنن کە لێرەدا جارێکى دى کورتیان ئەکەمەوە:

1. شووناسى نووسەر و رووبەڕووبوونەوە.
2. شووناسى تێکست و رووبەڕووبوونەوە.
لێرەدا رەنگە پێویست بێت کەمێک لەسەر ئەم دوو خاڵە راوەستین، بەڵام پێش ئەوە فەرموون تەنیا وەک نموونە، ئەم رەخنەیە بخوێنەوە، کە هى هەندرێن حەمەدەمینە و بە ناوى موزەفەرى سوبحدەمەوە، پاڵەوانى دواهەمین هەنارى دنیاى بەختیار عەلى، نووسراوە، دوایى زیاتر درێژە بە باتەکەمان ئەدەین.
 

 لە موزەفەرى سوبحەدەم بۆ بەختیار عەلى

 هاوڕێم بەختیار، تۆ توانیت وەک ئەوەى کە خۆت دەتەوێت بمبەیت و بمهێنێت، هەر لە سەرتا تا ئەو کاتەى لەناو دەریاى وونا بەیەکەوە بووین یەکترمان باش ئەناسى، ناوانم بۆ خۆت لە من شاردەوە، خۆ تۆ دروستکەرى من بوویت و بەردەوام دەتویست پەیامەکانى خۆت بە من بۆ ئەو خەڵکە بنێریت کە لەدەریا وونن یان ئەیانەوێت وونى دەریا بن یان ئەوانەى کە لە بەندیخانەکان بێ سەرو شوێنن تۆ پەیامى خۆت بە من ناردە ناو دەستفرۆش و کاسبکارانى سەر عارەبانەکان، تۆ کەسانێکت بە من ناساند کە من پێشتر ئەم ناسینەیەم بۆیان نەبوو، تۆ لە کەسانێکت دوور خستمەوە کە پێویست بوو لێیان دوور نەکەومەوە، جا تۆ چیت بە من نەکرد؟؟؟

                     موزەفەرى سوبحەدەم                         

ئەدەب: تێکست و نووسەر و رەخنە:

لەمیانەى (ئەسڵى کارى هونەرى)دا، هایدیگەر(1889-1976) ئەڵێ: (هونەرمەند ئەسڵى کارى هونەرییە، کارى هونەریش ئەسڵى هونەرمەندە، یەکیان بێ ئەویدیکە نابێت، هەردووکیشیان بە هۆى شتێکى سێیەمەوە کە پێش هەردووکیان ئەکەوێت، هەردووکیشیان ناوى خۆیان لەو وەرئەگرن، کە ئەویش : هونەرە.کەواتە پرسیارکردن لە ئەسڵى کارى هونەرى ئەبێتە پرسیارکردن لە ماهییەتى هونەر، و لەبەرئەوەى پرسیارکردن لە چییەتى ئەوەى هونەر لەو رێگەیەدا هەیە پێویستە پرسیارێکى هەمیشە کراوە بێت، ئنجا هەوڵ ئەدەین هونەر بدۆزینەوە بەوەى کە هونەر هەیە، وە بە رێگەیەکى واقعى هونەر ئەبێتە ئامادەگى لە کارى هونەریدا)"15"

خاڵى بناغەیى لەو پەرەگرافەدا ئەوەیە، کە هونەر بریتى یە لە نێوان ( ئەسڵ ) و ( ماهییەت)دا. و هەروەها هایدیگەر پێى وایە کە ئەکرێت لە رێى (هونەرەوە) لە (کارى هونەرى بگەین ) و لە رێى (کارى هونەریشەوە) لە (هونەر) بگەین.

سەفا عەبدولسەلام لە کتێبەکەیدا سەبارەت بە هیرمینۆتیک، ئەڵێ هایدیگەر لە راڤەیەکى فینۆمۆلۆژى بۆ تابلۆى (پێڵاو)ى ڤان کۆخ، ئەگاتە ئەو ئەنجامەى کە (هەقیقەتى هونەر دەرخستنى هەقیقەتى هەبوونە، هەقیقەت لە کارى هونەریدا "رووئەدات" و ئاوێتەى ئەبێت، وەک لە تابلۆکەى فان کۆخدا)"16"

لە لاى هایدیگەر، هونەرمەند بە کەشف کردنى هەبووەکان رائەبێت و لە رێى کارى هونەرییەوە دایئەمەزرێنێ. (کەشف)یان کرانەوەش ، لە کارى هونەریدا هەقیقەت بەرهەم ئەهێنێ. هەقیقەتى هەبوون.
لێرەدا ئەوەى بۆ من جێگەى سەرنج و بایەخە، زیاتر جەختکردنەوەى هایدیگەرە لەسەر هەردوو (هونەرمەند) و (کارى هونەرى)، کە ئەگەر قسەکە تۆزێ لار کەینەوە ئەتوانین بیکەینە، (نووسەر) و (تێکست)، چونکە هەم نووسینیش کارى هونەریە و هەم نووسەریش هونەرمەندە، ئەمە لە لایەک، لە لایەکى تریشەوە، نووسەریش، بە تایبەتى لە ئەدەبدا لە رێى قوڵایى زماندا، یان لەرێى زمانێکى ئاماژەییەوە، ئەتوانێت کارێک بەرهەم بێنێت هەم کراوە بێت و هەم کەشف بێت لە خۆیدا، بەو مانایەى کە تێکست وەک بەرهەمێکى هونەرى و ئەدەبى بوونەوەرێکى فانتازى بێت لە ژێر کاریگەرى زمانى خۆیدا.

ئەگەر ئێمە ئەوەش زیاد بکەین، کە هایدیگەر پێى وایە (پێویستە بوونى مرۆڤ لە ناو بونیادى جیهان و کۆمەڵ و مێژوودا بناسرێت ، بوون لە ناو جیهاندا شا مەرجێکى ئۆنتۆلۆژى بوونى مرۆڤە)(17)
هەروەسا لە لاى هایدیگەر هیرمینۆتیک بە تەنیا تەفسیرکردنى کارى هونەرى نیە یان بەتەنیا تەفسیرى تێکست بێت، وەک لە نموونەى راڤەکەى بۆ تابلۆکەى فانکۆخ، بەڵکو راڤە لاى ئەو راڤەى هەبوونى مرۆڤیشە.

لێرەوە ئەگەر ئێمە لە راڤەى هایدیگەرەوە بگەڕێینەوە سەر نووسەر و تێکست و نیچە و درێدا، و درێژە بە کەڵکەڵەى خۆمان بدەین، سەبارەت بە تێکست و نووسەر و رەخنەکردنەوە. ئەوا لاى هایدیگەر تێکست کە کارى نووسەرە و کارێکى هونەرییە، واتە مرۆڤێک لە پشت تێکستەوە وەستاوە، یان مێژووێک، هەبوونێک بە تێگەیشتنى خۆیەوە لە تێکستدا ئامادەیە. بۆیەشە پێش کردەى راڤەکردن، تێگەیشتنێک لە تێکست دا هەیە، ئەو تێگەیشتنەش ، هونەر خەڵقى ئەکات. جا ئەو تێگەیشتنە هەرچەندە قابیلى کرانەوە و کەشف کردن و راڤەى جۆراوجۆریش بێت، بەڵام مێژووێک لە پێش راڤەکاندا هەیە.

نووسەر لە لاى هایدیگەر ئەو کەسەیە کە لە رێى ئەوەوە (هەقیقەت) رووئەدات، نەوەک خالقى بێت، هەروەها لە کارى هونەریشدا نیە، بەڵکو هەقیقەت لە (هونەردا) دیار ئەبێت. واتە ئەگەر ئێمە باس لە مانا بکەین، ئەوا مانا نە لە لاى نووسەر و نە لاى تێکستە بەڵکو مانا لە زماندایە، ئەوە سەبارەت بە (ئەدەب).

لێرەدا، با بیر بکەینەوە، ئەگەر نە نووسەر و نە تێکست نەتوانن (هەقیقەت) لە ئەدەبدا دیار بکەن، و زمان ئەو وزەیەى هەبێت کە ئەم کارە بکات. لێرەدا ئەبێت کۆمەڵە شتێک ورد کەینەوە.

یەکەم: بەرهەمى ئەدەبى ئەکرێت کۆمەڵەیەک راڤەى جۆراوجۆرى بۆ بکرێت، چ راڤەى فەلسەفى و چ راڤەى ئەدەبى چ مێژوویى و چ ستاتیکایى.
دووەم: ئەوەى لە بەرهەمى ئەدەبیدا ئەگەڕێت، نە نووسەرە و نە تێکست، بەڵکو زمانە.
سێیەم:ئێمە ناکرێت رووبەڕووى نە ماناکانى نووسەر و نە ماناکانى خوێنەر ببینینەوە. چونکە ئێمە تەنیا لە رووبەڕووبوونەوەى زمانداین.
چوارەم: ئەتوانین هەم مەرگى نووسەر و هەم مەرگى تێکست رابگەیەنین.
پێنچەم: هەقیقەتى ئەدەب، ژێدەرى هەم نووسەر و هەم تێکستە.

کەواتە ئەگەر ئێمە باس لە شووناسى نووسەر و تێکست بکەین، ئەوە ئەگەینە ئەو دەرئەنجامەى کە هەردووکیان ئەگەڕێنەوە بۆ زمان. زمانیش ژێدەرى هەقیقەتەکانە.
بەڵام پپێش وەختە هایدیدگەر پێى گووتین کە ئەکرێت هەم لە رێى تێکستەوە لە نووسەر بگەین و هەم لە نووسەریشەوە لە تێکست بگەین.هەروەها نووسەر هەقیقەتەکانى زمان لە تێکستدا کەشف ئەکات.

واتە لێرەدا نووسەر ئەرکێکى هەیە، کە ئەویش ئەوەیە هەقیقەتەکانى زمان، بخاتە ناو تێکستەوە.بۆ ئەوەى هەقیقەتى ئەدەب بەرهەم بێنێت، ئەو هەقیقەتەى وەک تێگەیشتنێک لە پێش راڤەدا لە تێکستدا هەبوونى هەیە.

ئەرکى تێکستیش ئەوەیە هەقیقەتەکانى زمان لە ناوخۆیدا بگرێت، زمانێک کە وەک بارت بۆى ئەچێت گەڕان بێت لە قوڵاییدا.

ئەوانە ئەو ئەرکانەن، کە ئەدەب ئەیبەخشنە نووسەر و تێکست و زمان، بەڵام ئەگەر کار گەیشتە سەر رەخنە، ئەوە ئەکرێت لەم سیاقانەدا رەخنە وەک وزەیەکى فانتازى، بێت و سەروکارى جۆراوجۆر لەگەڵ ئەم مژارانەدا ببەستێت.

سەروکارى رەخنە ئەگەر وەک بارت بۆى ئەچێت میتا زمان بێت لەسەر زمانى یەکەم، کە زمانى تێکستە. ئەوە لەو حاڵەتەدا، رەخنە لە سەر زمان ئیش ئەکات، بەواتا هایدیگەرییەکەى لەسەر هەقیقەتەکان.

هەقیقەتەکان کە نووسەر ئەیانکاتە رووداو لە ناو تێکستدا، تێکستیش بەهایەکى ئەدەبیان پێ ئەبەخشێت.، ئەوە ئەکرێت لێرەوە رووبەڕووى ئەو هەقیقەتانە ببینینەوە، واتە لێرەدا رەخنە تەنیا نابێتە میتا زمان، بەو شێوەیەى بارت بۆى ئەچێت، بەڵکو ئەبێتە کەشفکردنى ئەو کەشفەى کە ئەدەب ئەمانداتێ. لێرەشەوە ئەکرێت جۆرەها هەقیقەت لە ئەدەبدا لە رێى راڤەوە کەشف کەین. هەر راڤەیەکیش رەنگە ببێتەوە هەقیقەتێکى دى کە رەنگە لەگەڵ هەقیقەتە ئەدەبییەکەى تێکستدا رێک بێت یان دژو بەرەواژى بێت.

لێرەدا ئەگەر رووبەڕووى ئەو هەقیقەتانە ئەبینەوە، لە رێى راڤەکردنى جۆراوجۆر و دژ و جیاوازەوە، ئەبێت ئاراستەیەکمان لەو رووبەڕووبوونەوانەدا هەبێت. ئەو بەها ئەدەبییانەى کە نووسەر ئەیانکا بە رووداو لە ناو تێکستدا، با تێکستەکەش تەواوى ئەو هەقیقەتە ئەدەبییانەى نووسەر ئەیانکا بە رووداو نەگوێزێتەوە ناو تێکست، بەڵام هەر بەرهەمێکى ئەدەبى خاڵى نیە لە هەقیقەتێک یان زیاتر.لە مانایەک یان تێگەیشتنێک زیاتر. لێرەدا ئەگەر بکرێت وەک جەستەیەکى سڕ و خەسیویش تەماشاى تێکست بکەین، ئەوا ئەکرێت لە رێى نووسەرەوە دەم لە هەقیقەتەکان بدەین.هەتا ئەو دەقاناى تەنیا راڤەى ستاتیکیشیان بۆ بکرێت دیسانەوە ستاتیکاش شێوەیەکى تێگەیشتنەکانە.وەک هایدیگەر بۆى ئەچێت. واتە لە بەر رۆشنایى ئەو تێگەیشتنەوە، رەخنە کارى رووبەڕووبوونەوەیە لەگەڵ ئەو تێگەیشتنە ئەدەبییانە بە پلەى یەکەم، ئەویش لە رێى ئەو لایەنانەى لە ئەنجامى ئەو بەها و تێگەیشتنانەوە هەبوونیان هەیە، کە نووسەر و تێکستن، تێکست ئەگەر بە کەموکوڕییەکانى تۆمارکردنى هەموو ساتە رەوانییەکانى نووسەریش تووشى جۆرێک لە خەسێنراویى هاتبێت، ئەوە نووسەر وەک بەرووداوکەرى بەهاکان و هەقیقەتەکان، ناکرێت تووشى رووبەڕووبوونەوە نەبێت. لە پاڵ تێکستى خەسێنراو یان مردوو، نووسەرێک ئامادەیە، کە نامرێت، چونکە هێشتا ئەکرێت ئەو وەک بەرپرسى مردنى تێکست ببنیین، چونکە ئەو هەقیقەتى ئەدەبى بە رووداو ئەکات، تێکستیش تەنیا فۆڕمى ئەو رووداوانەیە. هەر لەو فۆڕمەشەوە ئەتوانین بەرەو نووسەرەوە ئاراستە بگرینەوە. و لە نووسەریشەوە بۆ تێگەیشتنە ئەدەبییەکان.

کەواتە لێرەدا لە نێوان نووسەر و تێگەیشتنە ئەدەبییەکاندا، هێلێک هەیە بەدەر لە تێکست، بەدەر لەو فۆڕمەى نووسەر هەقیقەتەکانى ئەدەبى پێ فۆرمەلەکردوون. واتە راستەوخۆ لە نێوان بەها ئەدەبییەکان و نووسەردا پەیوەندییەکى کراوە هەیە کە ئەکرێت کەشف بکرێت و روون بکرێتەوە.

ئەگەر بگەڕێینەوە سەر نموونەکەى هایدیگەر کە تابلۆى پێڵاوى فان کوخ بە کار ئەبات، باس لە هەقیقەتى پێڵاو ئەکات کە چۆن ئەتوانێت لە رێى بەرووداوکردنى پێڵاوەوە لە تابلۆدا، پەیوەندى نێوان جووتیار و زەوى و ژیان و کۆمەڵى چەمکمان پێ ئەڵێ.کەشفێک بۆ هەقیقەتى هەبوون ئەکات. لێرەدا رەنگە کەرەستەکانى تابلۆکە لە رووى جوانکارى تابلۆکە رۆڵى گەورەیان هەبێت، بەڵام ئەوەى رۆڵى سەرەکیتر و گەورەترە، ئەو هونەرمەندەیە کە هەقیقەتەکانى هەبوون لەو تابلۆیەدا بە رووداو ئەکات.

واتە ئەو تێگەیشتنانەى هونەرمەند وەک بەهایەکى هونەرى کەشفییان ئەکات، ئەکرێت لەسەر ئەو بەهایانە گفتوگۆ و ململانێ و رووبەڕووبوونەوەى لەگەڵ بکرێت. بەو واتایەى بۆ ئەو مانایە یان ئەو چەند مانایە لە تابلۆى پێڵاوێکدا دروست ئەبن؟ و چەند ئەکرێت بەلاى ئێمەوە ئەو مانایانە ماناى هەقیقى هونەر و ژیان نەبن؟

لە ئەدەبیشدا بە هەمان شێوە شعرێک یان رۆمانێک، کە چەندین ماناى ئەدەبیمان پێشکەش ئەکات، بە دوور لە فۆڕمەکەى، کە ئەویش ئەکرێت رووبەڕووى ببینەوە، بەڵام بە دوور لەو فۆڕمەش، ئایا نووسەر چ بەهایەک یان هەقیقەتێکى ئەدەبیمان سەبارەت بە عەشق یان مردن یان خیانەت یان هەبوون یان هەر چەمکێکى دیکە ئەداتێ؟

ئەو تێگەیشتنانەى ئەو وەک هەقیقەتێک ئەمانداتێ چەند بڕواى پێ بکەین و بە یەقینەوە وەریبگرین؟ چەند بە رەهایى ماناکانى وەرگرین و باوەڕى پێبکەین؟ ئەگەر وامان نەکرد بۆ رووبەڕووى نەبینەوە؟ رووبەڕووى ماناو تێگەیشتن و هەقیقەتەکانى؟

لە تەئویلى تێکستەوە بۆ رووبەڕووبوونەوەى نووسەر:

بە گشتى تەئویل یان راڤە، لە رەخنەى کوردى دا زیاتر لەوە کورت کراوەتەوە، کە راڤەیەک یان چەند راڤەیەک بۆ تێکستى ئەدەبى بکات، بەدەیان نووسەر بە ئاشکرا بانگى ئەوەیان داوە کە دواى بڵاوکردنەوەى بەرهەمەکانییان ئەوان پەیوەندییان بە بەرهەمەکانییان نەماوە و خوێنەر دێت و بەهاکانى خۆى بەو بەرهەمانە ئەبەخشێت، واتە نووسەر خۆى مردنى خۆى راگەیاندووە و خوێنەر بە مێژووى خۆى، خۆى ئەکا بەخاوەنى بەرهەم و بەهاکانى بەرهەم.

بۆ من ئەو جۆرە راڤەیە یان خوێندنەوە، سەربارى بارە هونەرى و ستاتیکییەکانى، لە رووى بەهاکانەوە، نووسەرى لە هەموو رووبەڕووبوونەوەیەکى رەخنەیى و فکرى دوور خستەوە، بەوەى خوێنەر ئازادە چۆن تێکست راڤە ئەکات بێ ئەوەى پەیوەندى بە نووسەرەوە هەبێت، نووسەر مردووە و تێکست گۆڕەپانى زیندووى خوێنەرە.

نیچە سەبارەت بە تێکستى (زەردەشت وەها ئاخاوت) وتوویەتى: (هەموو هزر، ئێش و هیواکانم لەو کتێبەدانە، وەهاى لە ژیانم کرد وەک ئەبینم کە خودم ئەیەوێت لە رێى ئەو پەرتوکەدا خۆى تەبریر بکات، جارێکى تر شەرم لەخۆم ئەکەم، چونکە بەو کارە من دەستى خۆم گەیاندە چەپکەکانى شکۆداریى، ئەو شکۆدارییەى لەمێژە بەشەرییەت دەستى لێبەرداوە)"18"

لەم پەرەگراڤەدا، نیچە زۆر بە روونى ئەوە ئاشکرا ئەکات، کە هەموو ئێش و هیواکانى خۆى لەو بەرهەمەدا نیشتەجێکردوون، لەمەش زیاتر ئەیەوێت کە خودى خۆى لە رێى ئەو تێکستەوە تەبریر بکات.

لێرەدا ئێمە لەبەرامبەر تێکستێکداین، کە نیچە نەوەک هەر نووسەرییەتى، بەڵکو هەموو هیوا و هزرەکانیشى لەو کتێبەدانە، بە شێوەیەک ئەو بەرهەمە ئەبێتە تەبریرێک بۆ خودى خۆى، لێرەدا من پێموایە نیچە بێ ئەوەى بیەوێت بەڵام خۆى بە زیندوویى و پڕى هیوا و ئێش و هزر رائەگرێت لەو تێکستەدا، تێکستیش بێ هیوا و ئێش و هزر و خودى ئەو شتێک نیە، شتێک نیە لەدەرەوەى ئەو، لە رێى ئەم تێکستەش دەستى گەیشتۆتە شکۆداریى. بە دوور لەوەى کە نیچە زۆر بلیمەتانە باسى خۆى کردووە و گەورەیى و زیرەکى و لێهاتووى خۆى ناسیووە، لە پاڵ ئەم تێگەیشتنەشدا نیچە دێت ناراستەوخۆ تێگەیشتنێکى قوڵتریشمان ئەداتێ بەرامبەر بە نووسەر و تێکستدا، بەوەى تێکست بەرهەمى نووسەرە، و نووسەر تیایدا هزرەکانى و خودى خۆى تێدا پێشکەش ئەکات، ئەو لە واى خوێنەر ناگەڕێت بۆ ئەوەى بێت و پەیوەندى نیچە لەگەڵ بەرهەمەکان داببڕێت، بەڵکو ئەو زۆر جەخت لەسەر ئەوە ئەکاتەوە کە دواى ماوەیەکى زۆر دواى مردنى ئەو ئەخوێنەوە، لە رێى بەرهەمەکانیدا، چونکە بەرهەمەکانى ئەو، نیچەن، نەوەک شتێکى دى، یان کەسێکى دى کە خوێنەرە. لێرەدا بۆ من ئاشکرایە، لە بەرهەمەکانى نیچەدا تێکست مردووە و نووسەر خاوەنى هەقیقى تێکستە، نووسەر بە هزر و هیواکانى رووبەڕووى خۆى ئەبێتەوە لە تێکستدا و خودى خۆى پێ تەبریر ئەکات.

من لە نیچەوە تێئەگەم، ئەو لە هێز و وزەى هزر و هیواکانى خۆیەوە، نەوەک زمانەوە، تێکست ئەکاتە بەرهەم، ئەو قسەى خۆى ئەکات، نەوەک تێکست بکاتە قسەى خوێنەر، پێموایە ئەمەش یەکێکە لەو هۆکارانەى نیچەى رووبەڕووى ئەو هەموو رەخنە و لەسەر نووسینە کردۆتەوە، چونکە ئەو بە کردار پرۆسەى نووسینى کردۆتە مەیدانى هزر و هیواکانى و ناتوانرێت تێکستەکانى لەو داببڕین. ئەو خۆى نووسینەکانى کردوونەتە رووبەڕووبوونەوەکانى خۆى لەگەڵ نووسەر و هونەرمەند و پێغەمبەرەکاندا.

لەبەرامبەر ئەمەدا، من پێموایە بە تێزى(مەرگى نووسەر)ى درێداوە، تێکست ئەکاتە سەروەرى خوێندنەوە نەوەک نووسەر، ئەیەوێت خوێنەر لەگەڵ تێکست بکەوێتە خوێندنەوە، نەوەک رووبەڕووبوونەوە، کردەى کەشف لە لاى درێداوە، تەنیا ئەرکى کەشفکردنى مانایەک یان چەند مانایە لە تێکستدا، نەوەک ئەوەى دواى کەشفکردنى ئەو مانایانەوە لەگەڵ نووسەر بکەوینە ململانێ، واتە ئێمە کە ئەزانین تێکستێک پاڵوانێکمان ئەداتێ بەدواى بۆ نموونە (جوانى) دا ئەگەڕێت لە پێناو (چێژدا)، ئێمە وەک خوێنەر ئەرکمان کەشفکردنى ئەو جومگە و دەستەواژە و ئەو زمانەیە کە تێکست لە رێیەوە ئەو جوانى و ئەو چێژەمان لێ ئەشارێتەوە، واتە کردنەوەى ساتە گەشەکانى زمان، لە رێى خوێندنەوە، لێ لێرەدا ناتوانین لەگەڵ نووسەردا بکەوینە ململانێ بەوەى ئەو (جوانییەى) ئەو باسى ئەکات لاى من جوانى نیە، رەنگە ناشیرینى بێت یان هیچ نەبێت، ئەو (چێژەى) لە تێکستەکەشدا ئەیدۆزینەوە رەنگە لاى من نەخۆشى بێت یان هەر شتێکى دیکە بێت. و دواى ئەوەش لەگەڵ ئەو نووسەرەدا بکەوینە پرۆسەیەکى رەخنەیى و فەلسەفییانە بەوەى ئەو هەقیقەتەى ئەو وەک جوانى و چێژ پێشکەشى ئەکات، وانیە، رەنگیشە وابێت.یان هەر چ نەبێت گومان بکەین بەوەى کە رەنگە وانەبێت. یان ئێمە تێگەیشتن و هەقیقەتێکى دیکەمان لە لا بێت.

واتە لێرەدا من ئەمەوێت بڵێم، هەر تێکستێک، تێکستى هەر نووسەرێکى کورد، قابیلى ئەوەیە، کە بە رەخنە رووبەڕووى ببینەوە لەسەر ئەو هزر و هیوایانەى ئەو لە تێکستەکەیدا شینیان ئەکات، ئەم کردارەش پێویستییەکە زۆر رۆچوو بە قوڵایى کردەى رەخنەوە، نەوەک خوێندنەوە، لیچرەدا جیاوازى خوێندنەوە و رەخنە دەست نیشان ئەکەم بەوەى خوێندنەوە دەلیفەیەکى زۆرى داوەتە نووسەرانى تێکستى کوردى بەوەى زۆر بێ منەتانە هەقیقەتەکانییان پێشکەش بە خوێنەرى کورد بکەن بۆ ئەوەى بیدۆزنەوە، نەوەک ململانێى نووسەرى پێ بکەن. خوێندنەوە تەنیا ببێتە چێژى کەشف و ئازار نەخواردن بەو بەهایانەى یان مانایانەى یان ئەو جوانییانەى نووسەر پێشکەشیان ئەکات.

تێکستى کوردى لەگەڵ کردەى خوێندنەوەدا، سەربارى لایەنە ئیجابییەکانى، لێ گەورەترین زەرەریشى بەکارى ململانێى فکرى گەیاند لە نێوان نووسەر و خوێنەردا، کردەى تەئویل رێک بووە ئەو راڤەیەى پیاوێکى دینى بۆ ئنجیل یان قورئانى بکات و بە ماناکانییەوە رازى بێت و بکەوێتە بارێکى یەقینى بەوەى ئەوەى تێکست ئەیدات، راستە و هەقیقەتە و جێگەى گومان نیە، ئەگەر بەم رادەیەش نەبێت، ئەوە جێگەى ئەوە نیە بە هیوا و هزرەکانى خۆمان رووبەڕووى ببینەوە و ململانێیەکى فکرى لەگەڵ بکەین. بەوەى بڵیێن ئەو بەهایانەى ئەو نووسەرانە ئەماندەنێ رێگەیەکن بۆ بێدەنگکردنى خوێنەر لەناو راڤەى خۆیدا، تەنانەت کردارەکە پێموایە وایلێهاتووە، خوێنەر هەمیشە لە ناوى نووسەرەکان بترسێت، بەوەى نەوێرێت هەتا خوێندنەوەش بۆ زۆر لە تێکستەکان بکات، بەوەى نەوەک خوێندنەوەکەى ئەو خوێندنەوەیەکى راستى و درووستى مەبەستەکانى نووسەر نەبێت. زۆر لەو توهمەتانەش لەلاى ئەو نووسەرانەوە حازر بەدەستن بۆ خوێنەر کە (نەتوانن یان نەزانن) بگەنە قوڵایى بەرهەمى نووسراو؟!

لەو توهمەتانە:
1. نووسەر پەیوەندى بە تێکست نەماوە.خوێنەریش تەنیا ئەتوانێ خوێندنەوەیەک بۆ دەق بکات دوور لە نووسەرەکەى.
2. هەر خوێندنەوەیەک بۆى هەیە، هیچ پەیوەندى بە مەبەستەکانى نووسەرەوە نەبێت، بەتایبەتى ئەگەر خوێندنەوەکە توانى کەمتەرخەمى نووسەر لە رووى ناوەڕۆک و شێوازەوە نیشان بدات.
3. خوێنەر ناتوانێت نووسەر بکاتە سەرچاوە و ژێدەرى دەق.
4. نووسەر بەرپرسیار نیە لەهەر مانایەکى باش و خراپ، جوان و ناشیرین،بەکەڵک و بێکەڵک و سلبى و ئیجابى کە خوێنەر لەدەقەکەدا کەشفى ئەکات، هەر مانایەکیش بە دڵى نووسەرەکە نەبێت، ئەوە خوێنەر یان ئەبێتە، کەمشارەزا، کاڵفام، بێ ئەزموون، گێرەشێوێن، جاهل، تەقلیدى و هتد.
5.هەر رەخنەیەکیش بگریت ئەبێتە هێڕش بۆ سەر نووسەر، چونکە ئەوان پێیان وایە خوێنەر تەنیا ئەتوانێت هێڕشى تێکست بکات، بەدەر لەوەى کا هێڕشەکەت بۆ سەر نووسەر چەند فکرى و رەخنەیى و ئەدەبیانەیە.
6. پێشموایە، ئەم خوێندنەوەیە، هۆکارێکە بۆ ئەوەى بێدەنگى خوێنەر بپەڕێتەوە سەر زۆربەى کایە رۆشنبیرییەکان و پێکهاتەى رۆشنبیریى ئێمەوە هەر لە ئەدەبیاتەوە تا سیاسەت و دین و کۆمەڵگە و زمان و هتد....
7. خوێنەر هەر شتێک بڵێت، ئەوە چۆن دینییەکان ئەڵێن ئێوە لە ئیسلام نەگەیشتوون، سیاسییەکان ئەڵێن لە سەرۆک نەگەیشتوون، ئەوا ئەوانیش ئەڵێت تۆ لە مەبەستەکانى نووسەر نەگەیشتوویت.

زێدەڕۆیى نیە ئەگەر بڵێم، کردەى خوێندنەوە، تێکستە شعرى و رۆمانەکانیشى کردوونەتە دەقى پیرۆز و هەروەک گووتارە دینییەکان و گووتارە سیاسییەکان پڕن لە دۆگما و باوەڕى و عەقیدە و ئیمان، نووسەرەکانیشى کردۆتە دکتاتۆر و سەرکردە و خودا.

لێرەوە ئەگەڕێمەوە سەر نیچەو، تێزى (مەرگى خوا) لە بەرامبەر (مەرگى نووسەرى) درێدا. کە من پێموایە، نیچە بکوژى ئەو تێکستانەیە، کە نووسەرەکان وەک خواوەند لە پشت تێکستەکانەوە، لە ئاسمانەوە دوور لە زەوییەوە تەماشاى خوێنەرەکان ئەکەن و بە تەئویلەکانەوە یان توڕە ئەبن یان پێئەکەنن و هەمیشە چاوەڕێن چەپڵەیان بۆ لێبدرێت و وەک موعجیزە تەماشایان بکرێت. نیچە ئەو مانایانە ئەکوژێت کە تێکست پێشکەشییان ئەکات بۆ ئەوەى بچین یەخەى نووسەرەکان بگرین و بیانهێنینەوە سەر زەوى، بە پێچەوانەى درێداوە، کە تێکستەکانمان ئەداتێ و نووسەرانمان بۆ ئەباتە ئاسمان یان لە پشت ئاسمانیشەەوە بۆ ئەوەى نەدەستمان پێیان بگات و نەدەنگمان بیانگاتێ. تا رووبەڕووى هیچ رەخنەیەکى فکرى و ئەدەبى نەبنەوە و بە بەرپرسیار نەزانرێن لەبەرامبەر ئەو کەمتەرخەمییە فکرى و روحییەى لە تێکستەکاندا پێشکەشمان ئەکەن.

کەواتە مەرگى تێکست، کوشتنى ماناکانى هەر تێکستێکە کە خوێنەر ئەکرێت راڤەى بکات و دواى ئەوەش لەگەڵ هەقیقەتەکانیدا بکەوێتە ململانێ و هەڵیانوەشێنێتەوە و جا چ هەقیقەتى دیکەى لە شوێندا چاند، یان نە.
نەمردنى نووسەریش، رەخنەکردنى نووسەرە لە بەرامبەر ئەو هەقیقەت و مانایانەى لە رێى تێکستدا ئەمانداتێ.

درێژه‌ی هه‌یه‌.‌