|
٢٧\٦\٢٠١٣
ژارگۆن.-
١٥ و ١٦ و ١٧
-.
عەبدولموتەڵیب عەبدوڵا
(١٥)
قەسیدەکانم ئەو مانایانە لەخۆ دەگرن، کە خوێنەران پێیدەبەخشن.
پۆل ڤالیرى.
خوێنەرى نیازخواز/ خوێنەرى نموونەیى.
کاتێ (ستانلى فیش) پرسیارى ئەوەى لێکردى تۆ چى دەکەیت؟ تۆ دەڵێیت: من
دەخوێنمەوە. ئەو وەڵامە داننانە بەوەى کە خوێندنەوە کردارە، شتێکە
دەیکەیت. بە دیوەکەى دیکە قسەکردن لە (چى کردن)ى خوێنەر، هەر تەنها
قسەکردن نییە لە دۆزینەوە و بەرهەمهێنانى ئاستەکانى مانا، وەک لە خودى
هاتنەوەڵامى فیش روونمان کردەوە، بەڵکو قسەکردن لە (چى کردن)ى خوێنەر،
قسەکردنیشە لە ئاستەکانى چێژ و پڕکردنەوەى بۆشاییەکان و دیاریکردنى
رەهەندە ئیستێتیکى و مەعریفییەکانى دەق. هەموو ئەوانەش لاى زۆربەى
خوێنەران بە هەمان رێگا بەرهەم دەهێنرێنەوە، بەڵام ئاستەکانى (تێگەیشتن)
لە خوێنەرێکەوە بۆ خوێنەرێکى دیکە جیاوازە و پەیوەندى بە ئاستەکانى
رۆشنبیریى و تواناى مەعریفى و شیعرییەتەوە دەکات، وەک چۆن دەشێ بۆ
جیاوازى ئەو پەیوەندییەش بگەڕێتەوە، کە لەگەڵ دەق دەیسازێنن! بە کورتى
دەمەوێ بڵێم خوێنەر ئەو کەسەیە، کە رێگاى خوێندنەوەى لەبەرە، بەڵام هەر
خوێنەرێک ئاست و شێوە هەڵچوونى تایبەت بەخۆى هەیە.
ئەو جارە هەوڵدەدەم لە بارەى خوێنەرێکەوە قسە بکەم، کە بە مێژوویى
ئەدەبییەوە بەندە، خوێنەرێک کە زێتر پەیوەندى بە دابونەریت و
پێوانەکانى پێش خۆیەوە دەکا، بەر لەوەى بە خودى خۆى، یان هەڵچوونەکانى
خۆیەوە بلکێ. ئەو خوێنەرە "ئیروین وولف Erwin Wolff"
بە خوێنەرى نیازخواز (Intented Reader)
ناوى دەبات، خوێنەرى مەبەستدار ئەو خوێنەرەیە، کە دانەر لە مێشکى خۆى
بۆ مەبەستێک دایدەنێ، هەر لە رێگاى ئەو خوێنەرەشەوە دووبارە وێنەى ئەو
جەماوەرە دەبینین، کە دانەر دەیەوێ قسەیان لەگەڵ بکات. بەدیوەکەى دیکەش
ئەو خوێنەرە بوونەوەرێکى گێڕەڕەوەى نێو دەقە. بەڵام وێنەى ئەو خوێنەرە
لەگەڵ دەقە جیاوازەکان دەگۆڕێ، یان شێوەى ئەو دەقە جیاوازانە وەردەگرێ،
کە دەیانخوێنێتەوە. ئەو خوێنەرە دەشێ هاوڕاى دەق بێ، یان نوێنەرایەتى
پێشبینى پێوانە و بەهاکانى خوێنەرانى هاوچەرخ بکات و بە ئارەزووى
دانەریان بلکێنێ، یان لە رێگاى دیاریکردنى هەڵوێست، یان نیازى (وەرگرتن)
بەشێوەیەکى مەبەستخوازانە کار بکات. ئەو خوێنەرە نیازمەندە بەشێوەیەکى
خەیاڵى لە دەقدا نیشتەجێ دەبێ، بەڵام مەرج نییە هەمیشە لەگەڵ چەمک و
دابونەریتە باوەکان بێتەوە، چونکە هەندێجار تەنها ئارەزووى دانەر
دەنوێنێ و هەندێجاریش بەپێى ئەو ئارەزووانەوە کار دەکات، جا چ پەیوەست
بێ بە چەمکە باوەکان، یان کاریان لەسەر بکات. بە گشتى خوێنەرى نیازمەند
خوێنەرێکى سەربەخۆ نییە، بەڵکو ئاوێتەیەکە لە تێڕوانینە باوەکان و خۆى
وەک بانگەشەکار و ناوەندیارى ئەو تێڕوانینانە دەبینێ، هەر بەپێى یەکێک
لەو تێڕوانینانەش نیازى خۆى دەردەبڕێ، واتە تەنها یەک رووى دەق
دەگەیەنێ و ناتوانێ نوێنەرایەتى زیاد لە رووییەک بکات، بە دیوەکەى دیکە
ئەو خوێنەرە دووبارە دەق بەپێى ئامادەیى مێژووییانەى خوێنەرانێک، کە
دانەر مەبەستیەتى، بونیاد دەنێتەوە.
هەڵبەتە جیاوازى نێوان ئەو خوێنەرە لەگەڵ خوێنەرى نموونەیى "ئەمبیرتۆ
ئیکۆ Umberto Eco" لەوەدایە، کە خوێنەرى
نموونەیى (Model Reader) ئیکۆیى هەڵگرى
سامانێکى زمانەوانییە، سامانێک، کە بۆ فەرهەنگە تایبەتەکەى خۆى
دەگەڕێتەوە، نەک چەمک و دابونەریتە باوەکان. ئەگەرچى بە هەمان شێوەى
خوێنەرەکەى وولف، ئیکۆش ئەو خوێنەرە بۆ رەنگدانەوەى خەیاڵەکانى خۆى
دادەنێ و دەڵێ: نووسەر کە نەخشەى نووسینى دەقێک دەکێشێ، لە هەمان کاتدا
پلان بۆ چۆنیەتى خوێندنەوەشى دادەنێت. بەڵام دەبێ بزانین ئەو خوێنەرە
نموونەییەى کە ئیکۆ لە کاتى نووسینى دەقێکى دیاریکراو بیرى لێدەکاتەوە،
هەمان ئەو خوێنەرە نییە، کە لە نووسینى دەقێکى دیکەى دیاریکراو
هەڵیدەبژێرى، کەواتە لەلایەک ئەو خوێنەرەى ئیکۆ باسى دەکات، لەبەر
ئەوەى هۆشیارییەکەى پێش نووسین دەکەوێ، بۆیە بە (بۆگێڕەوەى دەرەکى) ناو
دەنرێت، لەلایەکى دیکە ئیکۆ دەیەوێ بڵێ هەموو دەقێک خوێنەرى خۆى وەک
مەرجێکى حەتمى دەسەپێنێ، بۆ ئەوەى کردەى جێبەجێکردن و چالاککردنى (دەق)
وازى بکات. بەو مانایەش ئەگەر خوێنەرەکەى وولف بوونەوەرێکى گێڕەڕەوەى
نێو دەق بێت، ئەوە خوێنەرى ئیکۆیى بە ستراتیژییەتى دەقەوە بەندە و
ئەرکى ئەوەیە، کە لە راڤەکردنى نێوان دوو ستراتیژ و دوو گوتاردا خۆى
بنوێنێ.
(١٦)
هەر رێبوارێ، بە رێگایەکدا بەرەو حەقیقەت هەنگاو
دەنێ. ئیبن عەرەبى.
بێگومان ئەمبیرتۆ ئیکۆ قسە لە خوێنەرانێک دەکا، کە بتوانن بە هەمان
ئەزموونى نووسەردا تێبپەڕن، مەبەستى ئەو لەو دیاریکردنە زێتر خوێنەرى
دەستەبژێرە، نەک خوێنەرێکى راستەوخۆ و بێ ستراتیژ، دەمەوێ بڵێم ئیکۆ
هەمیشە وەک چارەسەرکردنێکى سیمیۆلۆژیانە جەخت لە دەقگەرایى دەکاتەوە،
هەر بەو مانایەش راڤەکردن وەک ئامرازى بەرهەمهێنانەوە تەماشا دەکات،
کەواتە ئەو خوێنەرە نموونەییەى کە ئیکۆ بەر لە نووسین بیرى لێدەکاتەوە،
ستراتیژیى دیاریکراوى خۆى هەیە، هەر بەو ستراتیژە دیاریکراوەشەوە
رووبەڕووى وسبەلێکراوەکان و تەمومژییەکانى دەق دەبێتەوە و
بەشدارییەکانى خۆى بە ئەنجام دەگەیەنێت. بەڵام وەک چۆن نووسەر دەیەوێ
لە رێگاى هەڵبژاردنى ئاستى زمان و شێوازى تایبەتى نووسینى دەقەوە
خوێنەرى خۆى دیارى بکات، بە هەمان شێوە خوێنەریش لە رێگاى ئاستى
رۆشنبیریى و چێژ و مەعریفەى خۆیەوە هەوڵى هەڵبژاردن و دیاریکردنى دەقى
خوێندنەوە دەدات، بەمجۆرە لاى ئیکۆ هەر یەک لە خوێنەر و نووسەر چاودێرى
یەکتر دەکەن؟! لێرەوە خوێندنەوە لە دیدى ئیکۆ دەچێتە دووتوێى
چالاککردنى دەق، چونکە لاى ئەو دەق ئامرازێکى سستە، ئەو ئامرازە سستەش
خوێنەرى نموونەیى دەوێ، تاکو چالاکى بۆ بگەڕێنێتەوە و بە ئاکامى
بگەیەنێ و تەئویلى بکاتەوە، بە مانایەکى دیکە وەک چۆن نووسەر دەق
بونیادى دەنێ و دروستى دەکات، بە هەمان رێگا خوێنەریش دەتوانێ بەشدارى
لە بونیادنان و دیایکردنیدا بکات.
بەڵام "رۆڵان بارت Roland Barthes" وەک
سیمیۆلۆژێک، خوێندنەوە بە کردەیەکى زمانەوانى دادەنێ، کە لە دۆزینەوەى
مانا و زمانى دووەمدا خۆى دەبینێتەوە، ئەگەرچى لە دۆزینەوەى مانادا
تەواو نابێ، بەڵکو دۆزینەوەى مانا ناوەکەیەتى و بەردەوام لەو ناونانەوە
بەرەو ناونانێکى دیکە هەنگاو دەنێ، لە ساتەوەختى هەر هەنگاونانێکیشدا
ون دەبێ و لە ناونانێکى دیکەدا دەردەکەوێتەوە.
رۆڵان بارت بایەخێکى زۆر بە ئیستێتیکاى خوێندنەوە دەدات، زۆر بە دیار
ئەو سیحرەوە دەوەستێ، کە خوێنەر دەخرۆشێنێ، سیحرێک کە ئیشتیهاى
خوێندنەوە دەکاتەوە، سیحرێک کە سەرنجى خوێنەر بۆ دەق رادەکێشێ. ئەو
پێیوایە خوێندنەوە جۆرێکە لە (دووبارە نووسینەوەى دەق) و دووبارە
بەرهەمهێنانەوەى دەق، بەڵام ئەو دەقەى کە تواناى دروستکردنى ئەو موچڕکە
ئیستێتیکییەى هەیە، دەقێکە خوێنەر دەخاتە گومان و هاوسەنگى رۆشنبیریى و
دەروونى و زمانەوانى لەق دەکات، دەقێکە لە رێگاى سیستمە دەلالییە
تایبەتییەکانى و بە هۆى تەکنیکەکانییەوە خوێنەر وەک نێچیرى خۆى دەپێکێ،
دەقێکە خوێنەر هەڵدەوەشێنێتەوە! بە دیوەکەى دیکەش هەرگیز منى خوێنەرى (بارت)ى
لە بەرانبەر دەقدا وەک خودێکى بێگانە و (بێ بەرى) هەڵسوکەوت ناکات،
بەڵکو خودێکە لە کۆمەڵێ دەقى جۆراجۆر پێکهاتووە، لە سەر کۆمەلێ کۆدى بى
کۆتایى سەوز بووە، هەر بەپێى ئەو بنەمایەش دەق دەپشکنێ و کردەى
هەڵوەشانەوە و بونیادنانەوەى دەق لە ئەستۆ دەگرێ.
ئەگەر دەق فەزایەک بێ بۆ ئاوێتەبوون، تانۆپۆى نێوان دوو ستراتیژ و (دوو
زمان، دوو دەق)، ستراتیژى دانەر و ستراتیژى خوێنەر بکێشێ.. ئەوە دەشێ
ستراتیژى نووسەر خۆى لە جولەى تەمومژاوى و بۆشاییەکان و سپێتى و
دابڕانەکان و مانا و ئاستەکانى هەڵگرێتەوە، بە دیوەکەى دیکە ستراتیژى
خوێنەر لە تەئویلکردن و کردنەوەى کۆدەکان و پڕکردنەوەى بۆشاییەکان و
بەرهەمهێنانەوەى مانا و (گەیشتن) دەربکەوێت! کەواتە خوێندنەوە پرۆژەیە،
نە بەرخۆرى مانایە و نە بە دواى نیازى دانەرەوەیە، بەڵکو هەر یەکێک بە
رێگاى تایبەتى خۆى بەرەو حەقیقەت دەبێتەوە!
(١٧)
خوێندنەوە بە ماناى رووکردنە (ئاسمان) و پشت
کردنە (زەوى) نییە.
رۆلان بارت (خوێندنەوەیەک) کە تێکەڵبوونە لەگەڵ دەق و خۆشى وەرگرتنە لە
دەق، لەگەڵ (رەخنەیەک) کە گوتارێکى هاوسەنگ لەگەڵ دەق دەسازێنێ، یان بە
ئامانجى هەڵسەنگاندنى دەق کار دەکا، لە یەکتر جیا دەکاتەوە! بەڵام نەک
بەو مانایەى کە خوێندنەوە بخاتە پەراوێزەوە و رەخنە وەک سێنتەر سەیر
بکات، بەڵکو بەو مەبەستەى کە رەخنە خۆى لە خوێندنەوە، یان رستێک
ستراتیژ و قسە لەسەر کردنى میتۆدى و رەوانبێژیدا هەڵدەگرێتەوە. (خوێندنەوەى
رەخنەیى) لە رێگاى ستراتیژى دیاریکراوەوە تەعبیر لە خۆى دەکات، یان
تەعبیر لە خۆى ناکات، بەڵکو هەوڵدەدات شتێکى دیکە جگە لە خۆى (لە رێى
خوێندنەوە) بە دەست بهێنێ! (دەقى رەخنەیى) دەتوانێ تەعبیر لە هێلى
نێوان (وەسف) و (ئیبداع) بکات، دەتوانێ لە زمانى دووەمەوە بەرەو زمانى
یەکەم هەنگاو بنێ و لەوێشەوە خۆى وەک (رووداوى مێژووى ئەدەبى) بنوێنێ،
بە هەمان ئەندازەش وەک (کارێکى هونەرى) لە مێژووى رەخنەدا دەربکەوێ،
هەر لەوێشەوە دەقى رەخنەیى هەنگاو بەرەو بازنەکانى ئیبداع دەنێت.
کەواتە لە نێوان نووسین و خوێندنەوە، پەیوەندییەک بە ناوى ناردن و
پێشوازیکردن، یان بەرهەمهێنان و ئیستهلاککردن، بوونى نییە. لە ئاسۆى
خوێندنەوەى (بارت)یدا خوێندنەوەکان و تەئویلەکان سنورى دیاریکراو ناس
ناکەن، دەق هەمیشە بە کراوەیى دەمێنێتەوە، چونکە خوێندنەوەکان بە فرەیى
و جولەى جۆراوجۆر و کرانەوەى دال و مەدلولەوە بەندن، هەموو ئەوانەش بە
ئاستى جیاوازەوە دەکەونە دووتوێى گەمەکانى خوێندنەوەوە. دواجار بارت
دەیەوێ بڵێ ئەو پەیوەندییە ئیرۆسیەى نێوان دەق خوێنەر، پەیوەندییەکە
لەسەر کێشکردن و خۆدانەدەستى (سێکسى) ئارەزوومەندانە دەوەستێ، نەک
کارلێکردن و بەرهەمهێنان.
لێرە لە کۆى قسە کردنەکانم لە بارەى چەمکى (خوێنەر و خوێندنەوە)، (دەق
و خوێنەر) رەنگە کۆمەڵێ بەیەکداچوونى فرە رەهەند هەڵگرینەوە:
بەیەکداچوونى ناونانەکان، بەیەکداچوونى نێوان بۆگێڕەوەى ناوەکى و
بۆگێرەوەى دەرەکى، خوێنەر و قسە بۆکەر، گوێگر و خوێنەرى حەقیقى یان
کردەیى Virtuel.. وەک چۆن دەشێ
بەیەکداچوونێکى دیکە لەو پرسیارەى "جۆناسان کولەر
Jonathan Culler" هەڵگرێتەوە، کاتێک دەپرسێ: لە نێوان ئەوەى
لە دەقدا دەخوێنرێتەوە و ئەوەى لە رێى دەقەوە دەخوێنرێتەوە، جیاوازى
چییە؟
بەگشتى کۆى ئەو لەیەکچوون و بەنێویەکداچوونانە دەکەونە نێوان دوو میتۆد
و دوو شێوە لە بیرکردنەوە و پەیوەندیکردنى جیاواز، بیرکردنەوەیەکیان
سەر بە سیمیۆلۆژیایەو ئەویدیکەیان سەر بە هیرمینۆتیکا، پەیوەندییەکیان
بە مۆدێرنەوە دەلکێ، ئەویدى بە پۆست مۆدێرنەوە! وەک چۆن بەشێکى دیکەى
ئەو ئیشکالیەتانە بە خوێنەرى حەقیقى (کردەیى) و خوێنەرى خەیاڵکراو (واتە
کۆى ئەو خوێنەرانەى کە دانەر لە مێشکى خۆى دروستیان دەکات) بەندە.
جیاوازییەکى گەورەش لە نێوان (دانەرى کردەیى) و (خوێنەرى کردەیى) و کۆى
ئەو دانەر و نووسەرانەى، کە خوێنەران لە مێشکى خۆیان وێناى دەکەن،
دەبنینرێت. لەلایەکى دیکە ئایا وەڵامدانەوە بۆخۆى مانایە، یان مانا
دەبێ کەشف بکرێ؟ ئایا خوێنەرى دەقى ئەدەبى دەقێکى دیکە دروست دەکاتەوە،
یان مانایەکى دیکەى پێدەبەخشێ؟ لە بارەى دیاریکردنى (بۆگێڕەوە) و
جیاکردنەوەى لە خوێنەر "جیرالد پرێنس Gerald Prince"
دەڵێ: خوێنەرى دەقى خەیاڵى هەرگیز نابێ وەک بۆگێڕەوە بیر لە خۆى
بکاتەوە، چونکە خوێنەر حەقیقییە و بۆگێڕەوە خەیاڵکراوە. بەڵام ئەگەر
خوێنەرێک بە شێوەیەکى سەرسوڕهێنەر لە بۆگێڕەوە بچێ، بێگومان ئەو
لێکچوونە هیچ رێسایەک بەرێوەى نابات، بەڵکو هەمیشە بە لاوەکى تەماشا
دەکرێت. لە لایەکى دیکە بەر لەوەى قسەکانى "جاپ لنتفلت
Jaap Lintvelt" لە بارەى ئیشکالیەتى دووەم وەرگرین، دەبێ
ئاماژە بەوە بکەین، کە لە سیستمى هیرمینۆتیکى (لنتفلت)دا خوێنەرى
کردەیى یەکسانە بە خوێنەرى ناوەکى ئایزەرەوە، نەک خوێنەرى حەقیقى؟!
ئایزەر خوێنەرى ناوەکى بەو خوێنەرە گریمانکراوە دادەنێت، کە دانەر
لەکاتى نووسنى دەق شاردوویەتیەوە.. یان خوێنەرێکە بەپێى ئاراستەکانى
دەق دەجولێتەوە! هەر چۆنێ بێ (لنتفلت) بۆ دیاریکردنى ئیشکالیەتى دووەم
دەڵێ، دانەرى واقیعى و خوێنەرى واقیعى لە دەرەوەى دەق بوونیان هەیە،
بەڵام دانەرى کردەیى و خوێنەرى کردەیى دەکەونە نێو کارى ئەدەبییەوە، بێ
ئەوەى بە شێوەیەکى راستەوخۆ دەستنیشان بکرێن، چونکە هەمیشە (بە
شێوەیەکى راستەوخۆ، یان راشکاوانە) تەعبیر لە خۆیان دەکەن. دانەرى
کردەیى نوێنەرایەتى مانا قوڵەکانى کارى ئەدەبى دەکات، لە کاتێکدا
خوێنەرى کردەیى وەک وێنەى بۆنێردراو لە کارى ئەدەبیدا کار دەکات، بە
دیوەکەى دیکەش وەک وێنەى وەرگرى نموونەیى لە دووتوێى خوێندنەوەیەکى
کردەیدا دەتوانێ مانا ناوەکییەکان بەدى بهێنێ!
______________________________________
•
ژارگۆن.- ١٤ -:
www.emrro.com/jargon14.htm
•
ژارگۆن.- ١٣ -:
www.emrro.com/jargon13.htm
•
ژارگۆن.- ١٢ -:
www.emrro.com/jargon12.htm
•
ژارگۆن.- ١١ -:
www.emrro.com/jargon11.htm
•
ژارگۆن.- ١٠ -:
www.emrro.com/jargon10.htm
•
ژارگۆن.- ٩ -:
www.emrro.com/jargon9.htm
•
ژارگۆن.- ٨ -:
www.emrro.com/jargon8.htm
•
ژارگۆن.- ٦ ،
٧ -:
www.emrro.com/jargon6u7.htm
•
ژارگۆن.- ٥ -:
www.emrro.com/jargon5.htm
•
ژارگۆن.- ٤ -:
www.emrro.com/jargon4.htm
•
ژارگۆن.- ٣ -:
www.emrro.com/jargon3.htm
•
ژارگۆن.- ٢ -:
www.emrro.com/jargon2.htm
•
ژارگۆن.- ١ -:
www.emrro.com/jargon.htm
ماڵپەڕی عەبدولمتەلیب عەبدوڵا
|
